فرزند کمتر, کشور پیرتر

هر چند خیلی ها هنوز شعار «بابا مامان, دو تا بچه کافیه» یا «فرزند کمتر, زندگی بهتر» را در ذهن دارند ولی کارشناسان جمعیت زنگ پیر شدن و کاهش جمعیت را نواخته اند و البته مسئولان نیز تلاش می کنند سیاست های تشویقی برای افزایش زاد و ولد را به تصویب برسانند و اجرایی کنند

هر چند خیلی‌ها هنوز شعار «بابا مامان، دو تا بچه کافیه» یا «فرزند کمتر، زندگی بهتر» را در ذهن دارند ولی کارشناسان جمعیت زنگ پیر شدن و کاهش جمعیت را نواخته‌اند و البته مسئولان نیز تلاش می‌کنند سیاست‌های تشویقی برای افزایش زاد و ولد را به تصویب برسانند و اجرایی کنند. البته علاوه بر این‌که قوانین جدید برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوردن تصویب می‌شود، قوانینی که در گذشته و برای جلوگیری از رشد جمعیت به تصویب رسیده و اکنون اجرایی می‌شود نیز در حال حذف شدن است. بعد از این‌که اعلام شد کشور در آینده‌ای نزدیک در وضعیت بحران «پیری جمعیت» قرار خواهد گرفت، برای خیلی‌ها این پیری جمعیت در حالی که هر روز به میزان جمعیت کشور اضافه می‌شود، قابل توجیه نبود. علاوه بر آن هرکسی با شنیدن کلمه افزایش جمعیت فکر می‌کند که تعداد اعضای خانواده‌ها همچون گذشته باید دوباره به همان ۵ یا ۶ فرزند برسد در حالی که فقط قرار است در بهترین حالت نرخ باروری از ۱.۶ کنونی به ۲.۱ برسد. در این پرونده به تعریف دقیق‌تری از پیری جمعیت، دلایل آن و پیامدهای ناشی از آن خواهیم پرداخت. اما از سال ۷۱ که رشد جمعیت در ایران به میزان قابل قبولی رسید، هیچ‌کدام از مسئولان به این نکته توجه نکردند که اگر کشور با همان قوانین کنترل جمعیت قبلی اداره شود، در آینده‌ای نزدیک گرفتار بحران «پیری جمعیت» خواهد شد. شاید اگر همان سال ۷۱ به صورت کارشناسی شده به این قضیه پرداخته می‌شد، اکنون دیگر نیاز به تغییر سیاست‌ها و صرف هزینه‌های هنگفت برای فرهنگ‌سازی در باره افزایش جمعیت نبود. هم‌چنین در این پرونده علاوه بر مطرح کردن معضلات پیری جمعیت، به راه حل‌های خروج از این بحران نیز می‌پردازیم.

● مقایسه میزان رشد جمعیت در کشورهای جهان / کدام کشورها عیال وار ترند؟!

بر اساس جدیدترین آمار منتشر شده توسط بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد، متوسط نرخ رشد جمعیت در کشورهای جهان به طور تقریبی برآورد شده است. کشورها طبق نرخ رشد جمعیت‌شان در ۵ رنگ اصلی مشخص شده‌اند. همان‌طور که از نمودار شماره یک پیداست ممالک غربی و توسعه یافته (آبی پر رنگ) دارای کمترین میزان رشد (۰درصد) و کشورهای آفریقایی (رنگ سبز و زرد) دارای بیشترین میزان رشد جمعیت (۳-۲درصد) هستند. هم‌چنین در قاره آمریکا، هیچ کشوری رشد جمعیتی منفی ندارد. جالب است بدانید که بیش از ۹۰ درصد کشورهای دارای نرخ منفی جمعیت در قاره اروپا قرار دارند. نرخ رشد در ایران هم حدود ۱درصد بوده که مشابه سایر کشورهای در حال توسعه است.

● آیا با جیب خالی می‌توان بچه‌دار شد؟!

عوامل زیادی باعث کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور شدند که همه فکر می‌کنند مهم‌ترین آن‌ها مشکلات اقتصادی است. در حال حاضر مهم‌ترین سوال درباره افزایش جمعیت این است که، با چه توجیه اقتصادی برای یک خانواده باید آن‌ها را مجاب کرد که باید یک بچه دیگر هم داشته باشند؟ جواب این است که فقر ربطی به کاهش جمعیت ندارد. موافقان افزایش جمعیت می‌گویند، افزایش جمعیت معلول توسعه نیافتگی است. بنابراین با توسعه اقتصادی این معلول از بین خواهد رفت. اگر بپذیریم که در ایران توسعه اقتصادی اتفاق افتاده پس نتیجه طبیعی آن کاهش باروری بوده است. در واقع مشکلات اقتصادی تاثیر مستقیم بر کاهش رشد جمعیت ندارد چرا که هم اکنون طبقات مرفه و پر درآمد جامعه فرزند کمتری نسبت به افراد کم درآمد دارند به همین دلیل نمی‌توان گفت که مشکل اقتصادی در کاهش آمار فرزندان در خانواده‌ها تاثیر بسزایی دارد. از طرف دیگر فشار اقتصادی مقطعی است و نمی‌تواند برای مدت طولانی ادامه داشته باشد. اصلاً موضوع این است که درآمد سرانه رابطه خاصی با بچه‌دار شدن ندارد. نمودار شماره ۲ نشان می‌دهد در اکثرکشورهای دنیا، کشورهایی که درآمد سرانه کمتر از ۵ هزار دلار داشته‌اند، باروری‌شان بالاست ولی وقتی می‌آید بالاتر از ۵ هزار دلار؛ می‌بینیم که هیچ فرقی نیست بین آن کشوری که ۵ هزار دلار درآمد دارد با آن کشوری که ۷ هزار دلار یا ۴۵ هزار دلار درآمد سرانه دارد. آمریکا درآمد سرانه‌اش ۴۵ هزار دلار است ولی باروری آن با کشوری که ۱۰ هزار دلار درآمد سرانه دارد، برابر است.

● عوامل دیگر کاهش جمعیت

البته عوامل دیگری هم در کاهش جمعیت موثرند که از جمله آن ها می‌توان به افزایش سن ازدواج (در حال حاضر متوسط سن ازدواج برای خانم‌ها ۲۵ سال و برای آقایان ۲۷ سال است)، بالا رفتن میزان تحصیلات زنان وگرایش زنان به تحصیلات و آموزش عالی، افزایش میزان شهرنشینی، اشتغال زنان و افزایش جمعیت تحصیل کرده، تغییر در کارکرد خانواده، توسعه اقتصادی و کاهش فاصله طبقاتی، سیاست‌های تحدید موالید، کاهش انگیزه زوجین برای بچه‌دار شدن در اثر عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، گسترش تفکر تناسب اندام در زنان و علاقه نداشتن به بچه‌دار شدن و... اشاره کرد.

● پیری جمعیت یعنی چه؟

براساس استانداردهای علمی، هرگاه ۱۵ درصد جمعیت یک کشور بالای ۶۵ سال داشته باشند، این یک سالخوردگی عادی است،‌ اما هرگاه این رقم از ۱۵ درصد بالاتر برود و مثلا به ۲۰ درصد برسد، باید نگران رشد جمعیت سالخورده کشور بود. به خاطر افزایش جمعیت دهه ۶۰، ما اکنون در وضعیت پیری جمعیت قرار نداریم، اما در حال حرکت به سوی آن هستیم. در حال حاضر جمعیت ایران در شرایط «پنجره جمعیتی» یا فرصت طلایی قرار دارد، یعنی ۷۰ درصد جمعیت ایران در سن ۱۵ تا ۶۴ سالگی قرار دارد که «سن کار» است. اگر روی این جمعیت درست برنامه‌ریزی شود، می‌توان یک جهش بزرگ در توسعه اقتصادی کشور ایجاد کرد. آن‌ها می‌توانند خودشان را اداره کنند و درآمدزایی داشته باشند، اما روشن است که حفظ این موقعیت از هم‌اکنون به برنامه‌ریزی نیاز دارد. توجه داشته باشید جمعیتی که اکنون ما را در موقعیت پنجره جمعیتی قرار داده است، در حال گذر از این زمان هستند، یعنی این جمعیت در سال ۱۴۱۰ (۱۹ سال دیگر) به بالای ۵۰ سال و در سال ۱۴۲۵ به بالای ۶۵ سال رسیده و جزو جمعیت سالخورده کشور می‌شوند. در آن سال‌هاست که ما با یک تغییر بزرگ در ترکیب جمعیتی کشور مواجهه خواهیم شد و بخش بزرگی به جمعیت سالخورده ما افزوده می‌شوند. راه‌حل آن نیز همین است که ما از هم‌اکنون سیاست‌های تشویقی افزایش موالید را اجرا کنیم. برخی از کشورهای پیشرفته ۸۰ سال است که با رشد منفی جمعیت و سالخوردگی مواجهه هستند و هرچه تلاش می‌کنند سیاست‌های تشویقی آن‌ها برای بچه‌دارشدن، راه به جایی نمی‌برد. ما نیز از هم‌اکنون باید برای این موضوع فکری کنیم؛ چرا که پیری جمعیت به طور مستقیم مخل توسعه اقتصادی است و اگر می‌خواهیم در روند توسعه کشور به ویژه در بخش اقتصادی و سیاسی مشکلی برای‌مان ایجاد نشود، باید برای پیری جمعیت که با روند فعلی در آینده‌ای نه چندان دور گریبان کشور را می‌گیرد، فکری کنیم و برنامه داشته باشیم. دلیلش نیز روشن است. جمعیت پیر نمی‌تواند کار کند، نمی‌تواند فکر کند و پویایی ندارد. حال اگر بخش زیادتری از جمعیت به خاطر پیری کار نکنند، روشن است که روی تولید ملی اثر مستقیم خواهد گذاشت و تاثیر آن هر سال بیشتر از سال گذشته خودش را نشان خواهد داد. حتی افزایش نیروی انسانی از نظر قدرت نظامی و سیاسی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد به طوری که نیروی انسانی یکی از عوامل اصلی قدرت در هر کشور به شمار می‌آید.

● راه‌هایی برای از دست ندادن جوانان آینده

در شرایط فعلی تفاوت میان نرخ باروری ۱.۶ تا ۲.۱ فقط نیم فرزند می‌شود! اما تا صحبت از افزایش جمعیت می‌شود تصور همه این است که هر خانواده ایرانی باید دست کم ۶-۵ فرزند داشته باشد. ولی در این‌جا ما صحبت از افزایش جمعیت نداریم، صحبت ما افزایش نرخ باروری است. اگر بخواهیم باروری را از ۱.۶ فرزند به ۲.۱ فرزند برسانیم و بعد بخواهیم تثبیتش کنیم، انفجار جمعیتی ایجاد نمی‌شود. اما توجه به ۲ نکته قبل از ذکر راه‌های کنترل «پیری جمعیت» ضروری به نظر می‌رسد.

یکی از آن‌ها «باروری هوشمند» است. باروری هوشمند یعنی در میزان تشویق مردم به باروری، به امکانات و نرخ باروری هر منطقه هم توجه شود. مثلا در مازندران که باروری‌اش ۱.۲ فرزند است، باید آن‌ها را به شدت به افزایش باروری تشویق کرد تا سریع‌تر به نرخ باروری۲.۱ فرزند برسد. ولی در سیستان و بلوچستان که نرخ باروری ۳.۳۷ است دیگر نیازی به استفاده از سیاست‌های تشویقی نیست.

نکته دیگر این است که دولت قبل از صرف هزینه‌های گزاف برای فرهنگ‌سازی افزایش جمعیت، باید فکری به حال هزینه‌های دارویی و جراحی زوج‌هایی داشته باشد که مشکل باروری دارند. بر اساس آمارهای جهانی، مشکل نازایی در دنیا، ۱۵ درصد زوج‌های جوان را درگیر کرده است که این آمار در ایران بین ۱۳ تا ۱۸ درصد در مناطق مختلف کشور متفاوت است. اما نکته مهم این است که حدود ۹۰ درصد از زوج‌های نابارور که در حالت طبیعی امکان باروری ندارند، با استفاده از روش‌های علم پزشکی امکان بچه‌دار شدن را دارند. به نظر می‌رسد بهتر باشد، اکنون که دولت علاقمند به افزایش جمعیت است، ابتدا به فکر افرادی باشد که مشکل باروری دارند اما توان مالی برای پرداخت هزینه‌های درمان را ندارند. اگر این هزینه‌ها توسط بیمه‌ها پوشش داده شود، علاقمندی زوجین برای بچه‌دار شدن بیشتر خواهد شد.

لغو قانون تنظیم خانواده: اولین اقدام برای افزایش نرخ رشد جمعیت لغو قانون تنظیم خانواده بود. اما عده‌ای از کارشناسان بعد از حذف این قانون نگرانی خود را این گونه اعلام کردند: « وزارت بهداشت نباید بگوید من دیگر وسایل تنظیم خانواده و مشاوره‌های آن را در اختیار افراد قرار نمی‌دهم. شما به وضعیت اقتصادی شهر‌های بزرگ نگاه نکنید. مردم بسیاری از شهرهای کوچک ما از این وسایل که رایگان در اختیار قرار می‌گیرد، استفاده می‌کنند. تصور نکنیم اگر ارائه این وسایل را قطع کنیم، رشد موالید بیشتر می‌شود. این اشتباه بزرگی است. اتفاقا ممکن است رشد موالید کم شود. چون این یک واقعیت است که خانوار به خاطر مسائل اقتصادی نمی‌خواهد از حدی بیشتر فرزند داشته باشد. دست‌کم جو غالب جامعه اکنون چنین می‌خواهد. حالا اگر ما لوازم کنترل در اختیار قرار ندهیم و حاملگی ناخواسته اتفاق بیفتد، در مناطق محروم به سقط جنین‌های غیربهداشتی روی آورده می‌شود و سلامت مادران نیز به خطر می‌افتد. ظاهرا اقدام به افزایش نرخ باروری، باید‌ آرام و با ارائه تشویق صورت گیرد، نه این که وسایل تنظیم خانواده که در واقع وسیله بهداشت خانواده و حافظ امنیت مادر است را از خانوارهای و به خصوص خانوارهای محروم دریغ کنیم و آنان را به سوی حاملگی‌های ناخواسته و رفتارهای غیرطبیعی سوق دهیم.

فرهنگ‌سازی، اصلی‌ترین بخش ماجراست: این تغییر نگرش هم باید از کتاب‌های دبیرستان و اوایل دانشگاه شروع شود. ما باید کاری کنیم که نگرش خانوار ایرانی به ۲ تا ۳ بچه متمرکز شود. باید خیلی ظریف موضوع تک‌فرزندی را منع کرد. شاید این کار باید با ابزارهای فرهنگی صورت گیرد، نه توقف طرح‌های تنظیم خانواده.

حذف کتاب تنظیم خانواده: جایگزینی کتاب «شکوه همسرداری» به جای کتاب «تنظیم خانواده» از سال تحصیلی جدید در دانشگاه‌های سراسر کشور در دستور کار قرار دارد. بر این اساس قرار است ۲کتاب در زمینه زن و خانواده که در حال تدوین است، مکملی برای درس تنظیم خانواده باشد.

اما از دیگر اقداماتی که باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد می‌توان به برنامه‌ریزی دقیق برای ازدواج به موقع جوانان، کاهش سن ازدواج و از بین بردن موانع ازدواج، ایجاد اشتغال و توانمندسازی جوانان، ایجاد شرایطی برای دور کاری زنان، افزایش مرخصی‌های زایمان زنان شاغل، تسهیل شرایط خرید مسکن، ایجاد مهدکودک در نزدیکی محل کار مادران شاغل و... اشاره کرد.

● یک جمعیت پیر و هزار عیب و ایراد!

جمعیت کشور ما هم مانند جمعیت جهان در حال پیر شدن است. افزایش سن جمعیت در جوامع انسانی تبعاتی همچون افزایش هزینه‌های درمانی و کاهش تعداد نیروی کار مولد را در پی دارد. این تبعات، هشدارهایی جدی برای بخش‌های اقتصادی و صنعتی کشورها به شمار می‌روند. اما همه تاثیرات پیری جمعیت قابل پیش‌بینی نیست. بالا رفتن سن جوامع، چالش‌های جدی و ریشه‌ای غیرقابل پیش‌بینی را به وجود می‌آورند حضور چشم‌گیر افراد سالخورده که هر کدام نیازهای متفاوتی هم دارند، نگرانی‌های بسیاری را درباره حرکت به سوی رشد اقتصادی، هزینه‌های بهداشت و درمان و هم‌چنین پرداخت حقوق بازنشستگی و تامین رفاه سالخوردگان به همراه دارد.

زمانی که افراد پنجمین دهه از زندگی خود را پشت سر می‌گذارند، احتمال مشارکت آن‌ها در کار و فعالیت اجتماعی کاهش می‌یابد. هم‌چنین با توجه به این‌که افراد سالخورده به میزان زیادی از پس‌اندازها و اندوخته‌های خود برای گذران بقیه سال‌های زندگی‌شان استفاده می‌کنند، این موضوع می‌تواند موجب کاهش ذخیره دارایی‌ها در بین افراد یک جامعه شود.۲ عامل کاهش نیروی کار و کم شدن میزان تمایل افراد به پس‌انداز، به بروز نگران‌هایی منجر می‌شود که کشورهای دارای جمعیت سالخورده اکنون با آن مواجهه‌اند. پیری جمعیت زنگ خطر را برای ظهور یک چالش خطرناک دیگر به صدا در می‌آورد: گسترش بیماری‌های غیر واگیردار. در حال حاضر، بیماری‌های غیر واگیردار عامل ۶۰ درصد از مرگ و میرها و حدود نیمی از کاهش طول عمر‌ها را تشکیل می‌دهد. این بیماری‌ها دلیل اصلی مرگ و میر افراد سالخورده و غیر سالخورده در کشورهای فقیر و غنی محسوب می‌شوند. مهمترین بیماری‌های غیر واگیردار عبارتند از: بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان، دیابت و بیماری‌های مزمن تنفسی. ۴ عامل استفاده از تنباکو، نداشتن تحرک بدنی، رژیم‌های غذایی نادرست و استفاده از الکل، در به وجود آمدن این بیماری‌ها موثرند. اما تمام این ۴ عامل قابل پیش‌بینی و اجتناب‌اند. ولی عامل غیر قابل اجتناب دیگری که در بروز این بیماری‌ها دخیل است، افزایش سن است. با توجه به این‌که بیماری اکثر مبتلایان به این مشکلات به موقع تشخیص داده نمی‌شود، اغلب تشخیص دیرهنگام این بیماری‌ها موجب افزایش هزینه‌های درمانی می‌شود. در حقیقت، هزینه‌های مراقبت و درمان برای بیماری‌های غیر واگیردار در حال افزایش است. به منظور مقابله با افزایش هزینه‌های این‌چنینی، باید در زمینه پیشگیری این بیماری‌ها اقداماتی صورت گیرد که از جمله این اقدامات می‌توان به گسترش برنامه‌های ارتقای سلامت محیط کار اشاره کرد.

● سریع‌ترین کشورها از نظر سرعت پیرشدن

جمعیت امارات با ۳۶ درصد افراد بالای ۶۰ سال، از نظر سرعت پیر شدن در جهان، رتبه نخست جهان را به خود اختصاص داده است؛ بعد از آن بحرین با رشد ۲۹ درصدی جمعیت بالای ۶۰ سال، رتبه دوم و ایران با ۲۶ درصد در رتبه سوم جهان قرار دارد.

نویسنده: مجید حسین‌زاده