شکوه مغفول مانده جنگ

به یاد حضورهای ماندگار زنان در جنگ

پیش از آنکه بخواهیم درباره جایگاه زنان در گونه‌های مختلف سینمایی در ایران وارد بحث شویم، نخست باید یک نکته را مدنظر قرار دهیم و آن، شرایطی است که به طور عام برای زنان بازیگر وجود دارد. مسوولان و مدیران سینمایی در ۳۰ و اندی سال گذشته شرایط متفاوتی برای حضور زنان در سینما به وجود آوردند، از زمانی که اصلا بازیگران زن امکان حضور در فیلم را نداشتند و در مقطعی که این بازیگران هیچ تاثیری در جریان داستان نمی‌گذاشتند و مقطع بعدی زمانی بود که بالاخره فرصتی برای اعلام حضور بازیگران زن به وجود آمد. حالا با در نظر گرفتن این پیش‌فرض است که می‌توانیم به طور مشخص درباره حضور زنان در سینمای دفاع مقدس وارد بحث شویم.

اگر به نخستین فیلم‌هایی سینمایی که درباره جنگ ساخته می‌شدند، نگاهی بیندازیم با آثاری روبه‌رو می‌شویم که حضوری از زنان در آن دیده نمی‌شود؛ در آن دوران به طور کلی زنان حضور چندانی در فیلم‌های سینمایی نداشتند و طبیعتا این وضعیت درباره فیلم‌های سینمایی نیز وجود داشت.

در بیش از ۳۰ سال گذشته فیلم‌هایی در حوزه دفاع مقدس داشتیم که آثار برجسته‌یی محسوب می‌شوند، اما اگر محدودیت‌ها کمتر بود، آنگاه شرایط برای طرح موضوعاتی دیگر باز می‌شد و می‌توانستیم این طور تصور کنیم که اتفاقات بهتری در حوزه سینمای جنگ رخ دهد. زنان گمنام بسیاری در جریان جنگ ایران و عراق وارد میدان شدند و با مصایب و مشکلاتی روبه‌رو شدند و حتی گاه به شهادت رسیدند، اما در کمتر فیلمی می‌توان رد و خطی از آنان مشاهده کرد. پرداختن به موضوع این شخصیت‌ها می‌تواند منجر به دستیابی به آثار قابل توجهی شود که در عرصه سینمای ایران ما را با فیلم‌هایی جذاب روبه‌رو کند. در این سال‌ها تجربه‌یی در زمینه روایت‌کردن برای مستندی درباره حضور زنان در جنگ ایران و عراق داشتم و به واسطه آن فیلم مستند با شخصیت‌های زنانی که در این جنگ نقشی پررنگ و تاثیرگذار داشتند، آشنا شدم.

اطلاعاتم درباره جنگ زمانی که از موزه جنگ در جنوب کشور دیدن کردم بیشتر شد؛ در آن موزه مواردی بود که نشان می‌داد در برخی از شهرها زمان حمله عراق نخستین افرادی که وارد میدان شدند و مقاومت کردند، زنان بودند، آنها ایستادند و مقاومت کردند تا اجازه ورود عراقی‌ها را به سرزمین‌‌های خود ندهند که اهمیت این اقدام آنان از هیچ‌کس پوشیده نیست. تعدادی از آنان در جریان همین مقاومت به شهادت رسیدند، اما متاسفانه نام و نشانی از آنان باقی نمانده است و اینها همگی مواردی هستند که می‌توانند در قالب یک فیلم سینمایی طرح شوند و اگر تا الان کسی سراغ این موضوعات نرفته نادیده گرفتن موضوعی بوده که می‌توانسته اهمیت بالایی داشته باشد.

یکی از دلایلی که موجب شده حضور زنان در عرصه جنگ چندان در فیلم‌های سینمایی ما مورد توجه و پرداخت قرار نگیرد این موضوع است که گاه چنین موضوع‌هایی با کج‌فهمی از سوی مدیران و مسوولان روبه‌رو می‌شود. برای نمایش تاثیرات جنگ ضروری نیست که حتما توپ و تانک را در میدان جنگ به نمایش بگذاریم، کافی است تاثیر آن را روی زندگی افراد نمایش دهیم. در این میان تاثیرات جنگ روی زندگی زنان می‌تواند آیینه تمام‌نمایی از تاثیرات جنگ باشد. موضوعی که در کنار برخی کج‌فهمی‌ها موجب شده، فیلم‌های سینمایی ما در زمینه تصویر کردن جایگاه زنان در جنگ چندان موفق عمل نکند، نبود تکنیک و مواجهه دراماتیک با موضوع از سوی کارگردان است. ممکن است فیلمسازی تجربه حضور در میدان جنگ را نیز داشته باشد، اما در تبدیل کردن آن به فیلم سینمایی به شکلی که تماشای آن برای مخاطب جذاب باشد و همچنین در بهره‌بری از تکنیک‌ها توان کافی نداشته باشد و همین موضوع جذابیت فیلم را کم کند و در نهایت با مجموعه‌یی از فیلم‌های جنگی روبه‌رو شویم که چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

با همه زحماتی که معتقدم همکاران ما در عرصه سینمای جنگ کشیده‌اند و تلاش‌هایی که در این عرصه داشته‌اند، می‌توانم بگویم، هنوز شکوه و جلال آنچه در میدان‌های جنگ ما اتفاق افتاده در فیلم‌های سینمایی به نمایش درنیامده است. جنگ دارای یک شکوه تراژیک است که بخش جبهه و از خودگذشتگی‌های یک انسان در جریان جنگ و همچنین پشت جبهه و اتفاقاتی که در آنجا رخ می‌دهد را در برمی‌گیرد. حالا باید این شکوه تراژیک در فیلم‌های سینمایی مورد بهره‌بری قرار بگیرد تا به فیلمی برسیم که بتواند شکوه جنگ ما را به نمایش بگذارد. البته نمی‌توان گفت بطور کلی به این هدف دست پیدا نکرده‌ایم، فیلم‌هایی داریم که به این نگاه نزدیک شده‌اند، اما ادامه نیافته‌اند که از جمله آنها می‌توان به «کیمیا» ساخته احمدرضا درویش، «گیلانه» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد و «اتوبوس شب» ساخته کیومرث پوراحمد اشاره کرد.

کارگردان‌های بزرگی در سینمای ایران داریم که در صورت وجود برنامه‌ریزی درست مدیران می‌توانند اوضاع سینمای دفاع مقدس را بهبود ببخشند، نکته مهم این است که نگاه‌های سلیقه‌یی از مدیریت این بخش برداشته شود.

همچنان معلولان اجتماعی جنگ در جامعه ما حضور دارند، برخی نیز جانبازان جبهه و جنگ هستند، در کنار اینها برخی هستند که اصلا جنگ را درک نکرده‌اند. تمامی اینها افرادی هستند که موضوع جنگ برای آنان جذابیت دارد. حتما سوژه‌های زیادی درباره جنگ وجود دارد که یا به آنان پرداخته نشده یا به درستی مورد توجه قرار نگرفته‌اند. می‌توان به این موضوعات نزدیک شد و آثاری تازه درباره جنگ خلق کرد که تا حدودی به شکوه آنچه در میدان جنگ اتفاق افتاده نزدیک شود.

رویا تیموریان