دین بر ​حقیقت کعبه پابرجاست

حجرالاسود, سنگ بنای خانه کعبه است ودر رکن یمانی قرار گرفته وسرشار از نکات تاویلی است یمن در تعبیر عارفان ما یعنی قسمت راست ودرست است که آن به سمت کشور یمن می باشد ولی راست جغرافیایی مد نظر نیست منظور راست معنوی می باشد و راست معنای محل طلوع خورشید است

حجرالاسود، سنگ بنای خانه کعبه است ودر رکن یمانی قرار گرفته وسرشار از نکات تاویلی است. یمن در تعبیر عارفان ما یعنی قسمت راست ودرست است که آن به سمت کشور یمن می‌باشد ولی راست جغرافیایی مد نظر نیست. منظور راست معنوی می‌باشد و راست معنای محل طلوع خورشید است.

دکتر انشاالله رحمتی، استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی و مترجم شناخته شده آثار «هانری کربن» است. کتب ترجمه شده او این بار نیز در زمره تقدیر شدگان کتاب فصل و سال بوده اند. دکتر رحمتی سر دبیر «اطلاعات حکمت و فلسفه» حقیقت کعبه را به تاویل «کربن»، «مرکز جان» می داند که با فریضه ای به نام «حج» می توان به آن دست یافت. با او در باب مضامین عرفانی حج به گفت وگو نشسته ایم که مشروح آن را می خوانید.

شما به عنوان مترجم آثار «کربن» طرح اصلی او را چه تعریف می کنید؟ آیا دو کتابی که اخیرا ترجمه کرده اید در این تعریف می گنجند؟

جدید ترین کارهایی که از بنده منتشر شده ترجمه دو کتاب از هانری کربن به نام «معبد ومکاشفه» و واقع انگاری «رنگ ها وجسم بی جان» می باشد.

کربن عمده تحقیقات خود را درباره معارف اسلامی شیعی وایرانی تالیف کرده است و اگرچه در یک تحقیق کلی او جزو مستشرقین قرار می گیرد، اما نمی توان گفت که او یک مستشرق است. او با یک درک همدلانه و عمیق به مباحث حکمت و معنویت اسلامی می پردازد و سعی اش بر این است که خلأیی که بر اثر عرفی شدن و سکولار شدن جهان امروز در جوامع و زندگی بشری ایجاد شده، ترفیع نماید و نیاز بشر را به معنویت اصیل تامین کند. تصور او بر این است که در واقع این معنویت را به طور کلی می توان در متن ادیان ابراهیمی جستجو کرد که امروزه به فراموشی سپرده شده است. به اعتقاد ایشان کسانی که بهترین وارثان میراث ابراهیمی بوده اند، ایرانیان شیعه مذهب هستند. به همین دلیل عمده تحقیقاتش را روی این قسمت متمرکز کرده است. در واقع دو کتابی را هم که عرض کردم می توان بخشی از آن طرح کلی کربن دانست که در کتاب های مختلفی مثل «ابن سینا و تمثیل عرفان» یا «تخیل خلاق» ظهور پیدا کرده است.

در موضوع معبد و مکاشفه که کربن مطرح می کند، معبد را به عنوان محل عبادت که بین ادیان بخصوص ادیان ابراهیمی مشترک است، مبنا قرار می دهد. همان طور که می دانید هم در عالم اسلام و هم در مسیحیت و یهودیت، موضوع عبادت را به عنوان یک امر ظاهری یا مناسکی محض در نظر نگرفته اند. در اسلام معروف است که قرآن کریم می فرماید «ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون» یعنی ما نیافریدیم انسان ها وجن را مگر برای این که ما را بپرستند. این آیه شریفه را این گونه معنا می کنند که وقتی می فرماید لیعبدون، منظور لیعرفون است یعنی انسان آفریده شده برای این که بشناسد. هدف از آفرینش شناخت ومعرفت بوده است ولذا درباره عبادت هم چیزی که اهمیت دارد حقیقت عبادت و نیز معرفتی است که از این راه حاصل می شود. به همین دلیل انسان ها در طول تاریخ و عارفان بزرگ و اولیایی که در ادیان ابراهیمی ظهور پیدا کردند قصدشان بر این بود که به نوعی حقیقت عبادت را کشف کنند یا به تعبیری به مکاشفه ای درباره عبادت دست پیدا کنند و بفهمند که اگر عبادتی برای بشر مقدر شده یا عبادتگاهی مثل کعبه هست که انسان ها باید در آنجا به عبادت خدا بپردازند و به دیدار خدا بروند حقیقت آن چیست؟

کربن در یک تلاش تحقیقی که بسیار به جا وسترگ است سعی می کند با نگاهی ترکیبی بین ادیان ابراهیمی تلاش عارفان بزرگ برای مکاشفه و مشاهده حقیقت معبد و عبادت را به زبان امروزی ارائه و در عین حال پایه هایی را ایجاد کند که بتوان در آن گفت وگویی بین ادیان ومذاهب مختلف در سنت ابراهیمی داشت.

شما اشاره کردید که هانری کربن در پی پرکردن خلأیی است که سکولاریزاسیون باعث آن است و در کتاب معبد و مکاشفه می خواهد به حقیقت عبادت و عبادتگاه اشاره کند. وی درباره آن حقیقت چه می گوید؟

یکی از فصول اصلی کتاب معبد ومکاشفه تعریف کعبه از دیدگاه یکی از عارفان وحکیمان شیعه دوازده امامی به نام قاضی سعید قمی است. این عارف بزرگ از مفاخر شیعه است که در ردیف ملاصدرا قرار می گیرد. اما متاسفانه ما شیعه ها قاضی سعید را نمی شناسیم یا شناخت دقیقی از او نداریم. در اینجا کربن قاضی سعید را معرفی می کند. او هنگامی که تاویل اسرار حج وکعبه را براساس نظر قاضی سعید بیان می کند می گوید هدف من این است که به انسان امروزی که هرگونه محور ومرکز را از دست داده و به انسان هایی که دچار بی محوری و بی مرکزی شده ودر عالم سردرگم وسرگشته هستند یا به عبارتی دیگر به انسان سرگشته مدرن نشان دهم که چگونه می توان در پرتو تاملات قاضی سعید قمی مرکز و محوری برای وجود خود تعیین کرد و در واقع این همان تصوری است که ما از کعبه داریم. چون کعبه مرکز عالم است. البته منظور از مرکز عالم بودن کعبه مرکز جغرافیایی نیست بلکه مرکزیت دینی و معنوی است و ستون های کعبه در این تعابیر ستون های مادی و ظاهری نیستند بلکه ستون های معنویت هستند. امام صادق(ع) می فرمایند: «تا زمانی که کعبه برپاست دین هم برپاست» در واقع کعبه ظاهری که سنگ است و این کعبه سنگی تاثیری در بود ونبود دین ندارد. آن چیزی که می تواند موجب بقای دین شود حقیقت کعبه است و این همان حقیقت باطنی است. در کتاب معبد و مکاشفه کربن همان حقیقت باطنی را جستجو می کند و اگر بخواهم به طور خلاصه عرض کنم در واقع در تاویل حج و کعبه و به طور کلی در تاویل عبادت همه هدف این است که کعبه گل به کعبه دل تبدیل شود وکربن هم این هدف را دنبال می کند.

آیا «کربن» این موضوع را تنها از دیدگاه یکی از عرفا بررسی می کند یا به دیدگاه عرفای دیگر هم نظر دارد؟

کربن، قاضی سعید را به عنوان یکی از شخصیت های شاخص مطرح می کند ولی در کتابش نگاه تطبیقی دارد. وی بخصوص یک گروه بزرگی از حکیمان شیعی به نام «اخوان الصفا» را که ناشناخته هم هستند مطرح می کند و در کتاب بحثی از تاویل اخوان الصفا از عبادت دارد که در راستای تاویل قاضی سعید قمی است و در واقع آنها اسلاف قاضی سعید هستند. همچنین عارفان و حکیمانی را در سنت مسیحی مطرح می کند که این موضوع را به زبان و اصطلاح خود دنبال می کنند. کربن با نگاه هرمنوتیکی خود سعی می کند که همه این افراد را در یک بحث واحد درگیر کرده و اجراکننده یک طرح واحد بداند.

گفتید «کربن» حقیقت عبادت را به وجود آدمی ارجاع می دهد. او حج را به عنوان یک عبادت از لحاظ باطنی چگونه تعریف می کند؟

در حج، اعمال مختلفی انجام می شود. به طور مثال یکی از مناسک و ابعاد اصلی مساله حج حجرالاسود و لمس کردن آن می باشد. باتوجه به روایاتی که ما در تشیع داریم حجرالاسود فقط یک سنگ نیست و در واقع همان فرشته ای است که شاهد میثاق انسان با خدا بوده است. وقتی انسان ها با خداوند میثاق بستند و در آنجا خدا فرمود: مگر من پروردگار شما نیستم؟ و ما شهادت دادیم که هستی. این همان فرشته ای است که گواه آن عهدی بود که ما با خدا بستیم. سپس به صورت سنگ سفیدی شد که آدم بعداز اخراج از بهشت با آن آشنا و متوجه شد که به این سنگ انس زیادی دارد و بعدا معلوم شد که این سنگ همان فرشته ای است که شاهد میثاق بوده است. در تعبیری که امام صادق(ع) دارد بعد از رانده شدن آدم از بهشت این سنگ نیز به زمین پرتاب شده است و به این دلیل همراه آدم بوده که میثاق را به یاد او بیاورد. بنابراین مکه رفتن و مساله حجرالاسود را این گونه معنا می کنند که شاهد میثاق انسان به خداوند بوده و آن عهدی را که بسته اند یادآوری می کند. بقیه اعمال نیز با چنین تاویلی در آن بحث مطرح است.

در این بحث، حجرالاسود، سنگ بنای خانه کعبه است و در رکن یمانی قرار گرفته و سرشار از نکات تاویلی است. یمن در تعبیر عارفان ما یعنی قسمت راست و درست است که آن به سمت کشور یمن می باشد ولی راست جغرافیایی مد نظر نیست. منظور راست معنوی می باشد و راست معنای محل طلوع خورشید است.

توجه فرمایید که مفهوم سنگ و حجر یک مفهوم اتفاقی نیست که در حج مطرح می شود. در مسیحیت هم حضرت مسیح وقتی یکی از صحابه را خطاب می کنند، می فرمایند من از این به بعد تو را پتروس می خوانم و کلیسای خود را بر تو بنا می کنم، پتروس یعنی صخره و سنگ. همین طور که در حجرالاسود که سنگ عاقلی است که کعبه بر آن بنا شده کلیسای مسیحیت هم که یک عبادتگاه است روی پتروس بنا شده است. پدر پتروس یکی از نزدیک ترین صحابه حضرت مسیح(ع) است. و پتروس یک الگو برای انسان اهل معنا و باطن است وکلیسا نه بر پایه سنگ های این دنیا بلکه بر پایه وجود انسان های اهل معنا بنا می شود. این را می توان با کلام امام صادق(ع) که می فرمایند دین تا زمانی برپاست که کعبه برپاست، مقایسه کرد. برپابودن کعبه نیز بر پایه وجود انسانی است که کعبه را می فهمد و انسان هایی که اهل معنا ومعنویت هستند.

گفت‌و‌گو با انشاء الله رحمتی

مهدی امام بخش