خطابهای خداوند به پیامبر ص

پیامبر عظیم الشأن ص توسط عبدالمطلب جد بزرگوارش, «محمد» نام گرفت صاحب «مجمع البیان» می گوید «محمد از تحمید گرفته شده و تحمید بالاتر از حمد است

پیامبر عظیم الشأن(ص) توسط عبدالمطلب جد بزرگوارش، «محمد» نام گرفت. صاحب «مجمع البیان» می گوید: «محمد از تحمید گرفته شده و تحمید بالاتر از حمد است. محمد یعنی فرو رفته در تمامی خوبیها».(۱) اما پیامبر(ص) از جانب خداوند هیچ گاه با اسم مورد خطاب واقع نشده، بلکه با القاب و اوصاف خاصی چون «یا ایهاالرسول»، «یا ایهاالنبی»، «یا ایها المزمل»، «یا ایها المدثر» از آن حضرت یاد کرده است و نیز با القابی همچون «طه» و «یس» مورد ستایش واقع شده است. این در حالی است که در مورد دیگر پیامبران، آنان را با اسم مورد خطاب قرار داده است: «یا نوح»، «یا عیسی»، «یا موسی» و... تنها در چهار مورد در جمله های خبری نام «محمد» آورده شده، (سوره های آل عمران/۱۴۴، احزاب/۴۰، محمد/۲ و فتح/۲۹) و یک مورد هم با عنوان «احمد» (سوره صف/۶) از ایشان یاد کرده است. اینکه حضرتش را به نام نخوانده، بلکه با اوصاف و القاب بسیار خطاب قرار داده؛ به این دلیل است که زیادتی اسماء و القاب دلیل بر علو شرف و عظمت مسمی خواهد بود و همچنین تا مقام و منزلت و علو مرتبه او را بر باقی پیامبران ظاهر بفرماید.(۲)

● خطابهای خداوند به پیامبر(ص)

الف) خطاب پیامبر با رسول: رسول به پیامبری می گویند که کتابی همراه داشته باشد، در مقابل نبی که پیامبری را می گویند که از جانب خدا خبر می دهد، هر چند کتابی با او نباشد. این نوع خطاب به پیامبر(ص) با عنوان «ایها الرسول» تنها دوبار در قرآن آمده است که برای شرافت و بزرگداشت پیامبر(ص) است. این معنی در آیات ۴۱ و ۶۷ مائده منظور شده و این شرافت و بزرگداشت تعلیم و تأدیبی برای مؤمنان است و متضمن نهی از خطاب آن حضرت با نام است و با این که امر شده او را با وصفش خطاب کنید، بعضی از اعراب این ادب را نگاه نمی داشتند و می گفتند: «یا محمد» لذا آیه «لا تجعلوا دعاءالرسول بینکم کدعاء بعضکم...» نازل شد. پس از این، دیگر هیچ کس او را با نام صدا نمی زد.

همچنین در خطاب «یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربک...» گفته شده این خطاب خاصی است به پیامبر و می خواهد حس مسئولیت را در پیامبر بیشتر تحریک و اراده او را تقویت کند.(۳) صاحب «منهج الصادقین» نیز می گوید: چرا انبیای دیگر را با نام، مخاطب می ساخت اما چون نوبت به پیامبر(ص) رسید او را به صفات کمال خطاب کرد؛ چون «یا ایها الرسول» پس این گونه خطاب کردن نشانه تشریف است(۴).

علامه طباطبایی نیز می گوید: چون در این آیه سخن از تبلیغ است و مناسب ترین القاب پیامبر(ص) در این مقام عنوان رسالت است با این عنوان مورد خطاب قرار گرفته است. ب) خطاب پیامبر(ص) با «نبی»: نبی صفت مشبهه از «نبأ» است به معنی خبری که دارای فایده بزرگی باشد که از آن علم حاصل شود. صاحب مجمع البیان «نبی» و «رسول» را یکی می داند با این تفاوت که «رسول» به فرشتگان و بشر هر دو گفته می شود، ولی «نبی» فقط به بشر اختصاص دارد.(۵) نبی ۴۳ بار در قرآن آمده است که خداوند پیامبرش را ۱۳ بار با عنوان «یا ایها النبی» مورد مخاطب قرار داده است که این نوع خطاب، برای آن است تا به مؤمنان روش خطاب کردن ایشان را یاد دهد.(۶)

● مقصود خداوند از خطابهای پیامبر

اما در بسیاری از خطابهای قرآن به پیامبر(ص) با این عنوان، مراد و مقصود شخص پیامبر(ص) نیست، بلکه دیگرانند؛ چه مردم زمان پیامبر و چه آیندگان. به عنوان مثال، در آیه اول سوره احزاب: «یا ایها النبی اتق الله ولا تطع الکافرین...» اگرچه خطاب به پیامبر(ص) است، ولی مقصود امت آن جناب و دستوری عام است؛ چون اولاً «یا ایها» مخصوص مواردی است که هدف جلب توجه عموم به مطلبی است و ثانیاً تقوا سرلوحه زندگی آن حضرت بوده است و حاشا که اطاعت از کفار کرده باشد، بنابراین مفهوم این دستورات به پیامبر(ص) این نیست که او در مسأله تقوا و ترک اطاعت کافران و منافقان کوتاهی داشته، بلکه با این بیانات از یک سو جنبه تأکید در مورد وظایف پیامبری است و از سوی دیگر، درسی برای مؤمنان. از این قبیل آیات که پیامبر(ص) با افعال مخاطب و یا ضمایر به صورت عتاب آمیز مورد خطاب قرار گرفته، بسیار است که می توان آنها را بیانگر مراقبت شدید خداوند از آن حضرت دانست.(۷)

البته نباید نادیده انگاشت که نخستین مخاطب قرآن و ابلاغ کننده آیات بر مردم (در همه جا) پیامبر(ص) است و برخی از این توبیخات صرفاً برای ابلاغ و تبیین، بر پیامبر خطاب شده است.

آیه «ولقد اوحی الیک والی الذین من قبلک...» از جمله آیاتی است که خطاب عتاب آمیز به پیامبر(ص) شده و مفسران، نظرات مختلفی بیان کرده اند. برخی معتقدند، مراد از آن تهییج پیامبر، مأیوس ساختن کافران و آگاه کردن امت به این حکم است و یا آیه «واما ینزغنک من الشیطان نزغ فاستعذ بالله...» که غالب مفسران این آیه را خطابی به پیامبر(ص) در مقابله با غضب و وسوسه شیطانی دانسته اند، اما صاحب «المیزان» در تفسیر آیه می گوید: با این که خطاب به رسول خدا است، اما مراد امت پیامبر است، زیرا پیامبر معصوم است.(۸)

از این نوع خطابها در قرآن فراوان دیده می شود. اما پیامبر(ص) با خطاب هایی همچون «یا ایهاالمزمل»، «یا ایها المدثر» هم مورد خطاب واقع شدند که خداوند می خواسته با این خطابها، پیامبرش دوستی خدا را حس کند و سنگینی بار رسالت را احساس نکند.

● خطابهای متفاوت

با وجود این موارد، خطابهای خدا به پیامبر(ص) تنها با اوصاف و عناوین پروردگار همراه نبوده است؛ گاهی پیامبر با صیغه های مختلف افعال و انواع خطابها از جانب خداوند مورد خطاب واقع شده است که عبارتند از: الف) استعمال صیغه امر که بنابر آنچه گفته شد، یا منظور بیان مطلبی کلی بوده مثل آیه: «واخفض لهما جناح الذل...» که خطاب به پیامبر در مورد احسان به والدین است؛ در حالی که پیامبر پدر خود را ندیده و مادرش را هم در کودکی از دست داده و یا حضرت تنها مأمور رساندن مطالب به مکلفین بوده است مثل خطاب با واژه «قل» که ۳۳۲ بار در قرآن تکرار شده است.

ب) استعمال صیغه های مختلف فعل «رأی» (دیدن) است که هر کدام از آنها جای بحث و بررسی فراوان دارد و جمعاً ۹۰ مرتبه پیامبر در قرآن با فعل «رای» و مشتقات و افعال آن (۳۶ بار با کلمه «تری»، «لوتری» ۳۶ مرتبه، «الم تر» ۱۵ بار، با «رأی» و «أرأیت» ۴ بار، «نرینک» و «نریک» ۲۰ بار و یک مرتبه «أریناک» و «لیریکم الله») مورد خطاب واقع شده اند.

ج) استعمال صیغه های مخاطب که نمونه هایی از آن بیان شد.

د) خطاب فرد با لفظ جمع که مخاطب اصلی آن پیامبر(ص) است؛ هر چند جمع آورده شده: «یا ایها الرسول کلوا من الطیبات... فذرهم فی غمرتهم» در این آیه پیامبر(ص) مورد خطاب است؛ زیرا نه هیچ پیامبری معاصر و نه بعد از آن حضرت بوده است. همچنین به لحاظ زمانی، خطابهای خداوند به پیامبر(ص) را می توان در سه دوره از لحاظ زمان تقسیم بندی کرد که خطابهایی همچون «یا ایها المزمل»، «یا ایهاالمدثر» به آغاز وحی مربوط است و دوره بعد ابتدای ابلاغ رسالت در مکه است که با القابی همچون نذیر، منذر، بشیر، مبشر مورد خطاب قرار می گیرد، تا ذهن و قلب مشرکان و منکرین پیامبر(ص) را آماده کند و سپس با «رسول کریم»، «رسول الله»، «رسول مبین» و «نبی» مورد خطاب قرار می گیرد و مرحله نهایی خطابهای خداوند بر پیامبر(ص) در مدینه می باشد که در این مرحله، خداوند پیامبرش را با القاب و صفات پسندیده مورد خطاب قرار داده است.

۱- جعفرسبحانی، «فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام»

۲- فتح الله الکاشانی، «منهج الصادقین»، ج ۷ص ۵۹

۳- ناصر مکارم شیرازی، «تفسیر نمونه»، ج ۴، ص ۲۴۶

۴- «منهج الصادقین»، ج ۳، ص ۲۳۸-۳۸۳

۵- «مجمع البیان»، ج ۷، ص ۲۳۹

۶- جلال الدین سیوطی، «الاتقان فی علوم القرآن»، ج ۲، ص ۱۴۵

۷- محمد حسین فضل الله «من وحی القرآن»، ج ۱۱، ص ۱۱۳

۸- محمد حسین طباطبایی، «تفسیر المیزان»، ج ۸، ص ۴۹۸-۱۲۴

طیبه پوراوند