دایره المعارف زباله

برای تولید یک تن کاغذ باید ۱۷ درخت تناور قطع شود در حالی که در تهران می توان از بازیافت زباله های خشک روزانه ۶۰۰ تن کاغذ به دست آورد و از قطع ۱۰۲۰۰ درخت در روز جلوگیری کرد

«در همه جای دنیا، جمع‌آوری زباله به شکل هفتگی صورت می‌گیرد و ما در برخورد با مسوولان شهری این شهرها از اینکه بگوییم روزانه در برخی از نقاط شهر دو تا ۳ بار جمع‌آوری زباله انجام می‌دهیم، خجالت می‌کشیم؛ چرا که این مساله بیشتر شبیه یک شوخی است تا واقعیت.» این مطلب را شهردار تهران، سال گذشته در مراسم بهره‌برداری از ناوگان مکانیزه خدمات شهری عنوان کرد؛ حقیقتی تلخ که تلخی‌اش این روزها گریبان‌مان را گرفته و طبیعت زیبا را از زیبایی انداخته و بعضی کوچه‌ها را به محله‌هایی با بوهای مشمئزکننده تبدیل کرده و حتی باعث شده است مخارج هنگفتی روی دستمان بماند. البته این فقط مساله کشور ما نیست و خیلی کشورهای دیگر هم روزگاری با آن درگیر بوده‌اند و برخی هنوز هم هستند اما کم نیستند کشورهایی که با جریمه و قانون و فرهنگ‌سازی، این مشکل را مدیریت کرده‌اند و البته بعضی نیز راه به جایی نبرده‌اند. «موضوع ویژه» این هفته، همین است؛ زباله زیر ذره‌بین...

خیلی‌ها واقعا نمی‌دانند با این همه نایلون‌های پلاستیکی، کاغذ، یولونیت، شیشه، انواع پلاستیک‌های دورانداختنی و... چه باید بکنند. از طرفی بیشتر خانه‌ها کوچک است و مردم نمی‌توانند این چیزها را در خانه جمع‌آوری کنند و از طرف دیگر نمی‌توانند آنها را دور بریزند و در طبیعت رها کنند. درحالی که همه این مواد می‌توانند به چرخه حیات برگردند. باید مواظب باشیم بی‌رویه زباله تولید نکنیم و تولید زباله‌ را در خانه‌ها که بیشترین حجم زباله در آنها تولید می‌شود کاهش دهیم و مصرف‌مان را درست و بهینه کنیم. به‌عنوان مثال، اگر ماده غذایی مثل نان خوب پخته شود و به جای جوش‌شیرین که یک ماده شیمیایی است و برای دستگاه گوارش بسیار مضر است از فرآورده تخمیر طبیعی خمیر استفاده شود، این همه دورریز نان نخواهیم داشت. طبق آمار وزارت کشاورزی حدود ۴۰ درصد نان‌ها به دلیل تهیه ‌نشدن بهینه آن دورریز می‌شوند و این نان‌های دورریز خود نوعی پسماند محسوب می‌شوند.

خوشبختانه مردم، نان‌های دورریز را جداگانه جمع‌آوری می‌کنند و این، کار بسیار خوبی است. بسیاری از این نان‌های جمع‌آوری‌شده برای تغذیه گاوها به گاوداری‌ها برده می‌شود. در آنجا نان‌ها برای مدت زیادی نگهداری می‌شوند و در نتیجه انواع و اقسام قارچ‌ها و کپک‌ها روی این نان‌ها تولید می‌شود. سپس دام، این نان‌های آلوده را خورده و آلودگی آنها در شیر گاو نفوذ می‌کند و ما این شیرهای آلوده به انواع کپک و قارچ را می‌خوریم. در حالی که ما اصلا این پسماندها را نمی‌بینیم و این نان‌های دورریز را اصلا زباله محسوب نمی‌کنیم.زباله تر، زباله خشک

معمولا زباله‌های خانگی را به دو دسته زباله‌های خشک و تر تقسیم می‌کنیم. زباله‌های تر عموما به زباله‌هایی گفته می‌شود که بازمانده خوراکی‌های روزانه و پسماندهای میوه و سبزی است و به طور طبیعی به چرخه حیات برمی‌گردند. به گفته مسوولان شهری، در تهران، روزانه نزدیک به هزار تن سبزی به دست مصرف‌کننده‌ها می‌رسد که ۳۰۰ تن آن غیرقابل استفاده است و در مسیر تولید پسماند‌ها قرار می‌گیرد.

● با زباله تر چه کنیم؟

این زباله را باید جداگانه در کیسه‌های مخصوص زباله جمع‌آوری کرد. زباله‌های تر را به دلیل وجود باکتری‌های غیرهوازی که در نبود اکسیژن شروع به رشد و تکثیر می‌کنند و بوی بد تولید می‌کنند، نمی‌توان نگاه داشت. این باکتری‌ها زباله را تجزیه و تخمیر کرده و از خود تولید گازهایی می‌کنند که یکی از آنها متان است. گاز متان همان گازی است که در لوله‌کشی گاز شهری وجود دارد و ما از آن استفاده می‌کنیم. این گاز تولیدشده از زباله قابل استفاده بوده و بعضی از کشورها که مشکل گاز طبیعی دارند از آن استفاده می‌کنند. گازهای دیگری که به واسطه عمل تخمیر این باکتری‌ها روی زباله‌های تر تولید می‌شود گاز کربنیک و گاز هیدروژن سولفوره است. این گاز بسیار بدبو است و همان گاز چاه توالت و تخم‌مرغ گندیده است و بوی بسیار اذیت‌کننده‌ای دارد و اگر از میزان خاصی بیشتر شود، مسموم‌کننده و در نهایت کشنده است. اما خوشبختانه این گاز بو دارد و افراد متوجه وجود آن می‌شوند. بنابراین با توجه به آنچه ذکر شد زباله تر را نمی‌توان بیشتر از ۲ روز نگه داشت.

● اگر زباله در خانه بماند...

علاوه بر بوی بد، ماندن طولانی‌مدت زباله در خانه می‌تواند باعث جمع شدن مگس و انواع حشرات موذی و غیرموذی شود که خطر انتقال بیماری‌ها را افزایش می‌دهند. به عنوان مثال، مگس را در نظر بگیرید. روی زباله‌ها می‌نشیند، از آنها تغذیه می‌کند و روی آنها تخم‌گذاری می‌کند. جالب است بدانید که هر مگس در طول عمرش معمولا ۵ تا ۶ دفعه تخم‌گذاری می‌کند و هر بار حدود ۵۰ تا ۱۵۰ عدد تخم می‌گذارد. حال در نظر بگیرید طی چند روز چه تعداد مگس روی زباله‌ها خواهیم داشت؟ مگس‌ها روی هر ماده غذایی که بنشینند، آن را آلوده می‌کنند. بعضی‌ها می‌گویند ما مگس را بلافاصله از روی ماده غذایی دور کردیم پس فرصتی برای آلوده کردن آن نداشته است؛ در حالی که مگس به محض آنکه روی ماده غذایی می‌نشیند آلودگی و میکروب‌های بدنش را به آن منتقل می‌کند. نتایج برخی تحقیقات نشان می‌دهد که در بدن هر مگس حداقل یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون باکتری وجود دارد. مگس وقتی روی ماده غذایی می‌نشیند خرطومش را وارد آن می‌کند و از بزاق دهانش روی ماده غذایی می‌ریزد؛ سپس آن را به هم زده و به اصطلاح یک پالوده درست می‌کند و آن را می‌مکد. پس از آنکه این پالوده را مکید، روی ماده غذایی مدفوع می‌کند و تمام این مراحل طی چند ثانیه انجام می‌شود و شاید شما فکرش را هم نکنید که نشستن چند لحظه مگس (مثلا روی یک حبه قند) تا چه اندازه می‌تواند آن را آلوده کند. علاوه بر مگس، موش هم یکی از معضل‌های پدیدآمده در اثر تلنبار زباله‌های تر است.

● شیرابه زباله از کجا می‌آید؟

مشکل دیگر زباله‌های تر، شیرابه است. وقتی زباله‌های تر روی هم انباشته می‌شوند فشار حاصل از آنها سبب تولید آب زباله یا در اصطلاح شیرابه می‌شود. آلودگی شیرابه بسیار زیاد است. ما یک معیاری در مایعات غلیظ آلوده مانند فاضلاب و شیرابه داریم تحت عنوان BOD. BOD حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ قسمت در میلیون است که به آن ppm۳۰۰ می‌گویند که مربوط به زباله‌های معمولی است. ولی وقتی زباله تبدیل به شیرابه شد BOD آن چند هزار برابر شده و به ۴۰ هزار ppm می‌رسد. یعنی یک قطره شیرابه زباله‌هایی که در کوچه و خیابان رها شده‌اند مانند یک بمب میکروبی خطرناک هستند که به راحتی می‌توانند انواع و اقسام بیماری‌ها را به رهگذران و مردم انتقال دهند. اگر این شیرابه در آب بریزد، آب را آلوده می‌کند و اگر روی زمین بریزد، آب‌های زیرزمینی را آلوده خواهد کرد. پس از جمع‌آوری زباله‌ها، زباله تر تبدیل به کود و کمپوست می‌شود که هم ارزش غذایی آن برای گیاهان حایز اهمیت است و هم از نظر اقتصادی مقرون به صرفه‌ است. اما برای بازیافت زباله و همچنین تولید کمپوست باید هم کیفیت بهداشتی زباله‌ها بالا برود و هم مطابق استانداردهای بین‌المللی عمل کنیم.

● ... و اما زباله خشک

زباله‌های خشک شامل مقوا، کاغذ، قوطی‌های نوشابه، انواع پارچه و... است که به طور طبیعی به چرخه حیات برنمی‌گردند و فسادناپذیرند. این زباله‌ها را باید از زباله‌های تر جدا کرده و در کیسه جداگانه‌ای ریخت. این زباله‌ها را می‌توان مدت‌ها نگاه داشت.

با زباله خشک چه باید کرد؟

در مراکز بازیافت، از زباله‌های خشک مانند کاغذ و مقوا، مجددا کاغذ و مقوا تولید می‌کنند. ما برای تولید یک تن کاغذ مجبوریم ۱۷ درخت تناور را قطع کنیم؛ در حالی که می‌توانیم در تهران روزانه ۶۰۰ تن کاغذ از این زباله‌های خشک به دست بیاوریم. ضمن اینکه هر کاغذ را می‌توانیم ۸ بار بازیافت کنیم. حال اگر ۶۰۰ را در ۱۷ درخت تنومند ضرب کنیم یعنی از قطع ۱۰۲۰۰ درخت در روز جلوگیری کرده‌ایم. همه این مسایل مستلزم این است که مردم زباله‌ را از مبدا تفکیک کنند و ماموران شهرداری هم این زباله‌ها را جدا جمع‌آوری کرده و آنها را با هم مخلوط نکنند.

مریم منصوری

دکتراحمد عامری

کارشناس بهداشت محیط و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران