کمال اخلاص و اهمیت و آثار آن

اخلاص و کمال آن, در کلام امام علی ع چگونه بیان شده است جواب امام علی ع در فرازی از خطبه اول نهج البلاغه سخن از اخلاص به میان آورده می فرماید «و کمال توحید خداوند اخلاص برای اوست» وَکَمالُ تَوْحیدِهِ الاِخْلاصُ لَهُ

آفتاب: اخلاص و کمال آن، در کلام امام علی (ع) چگونه بیان شده است؟جواب: امام علی (ع) در فرازی از خطبه اول نهج البلاغه سخن از اخلاص به میان آورده می‌فرماید: «و کمال توحید خداوند اخلاص برای اوست» (وَکَمالُ تَوْحیدِهِ الاِخْلاصُ لَهُ). اخلاص از ماده خلوص به معنای خالص کردن و تصفیه نمودن و از غیر، پاک کردن است. منظور از اخلاص در این جا خالص ساختن اعتقاد نسبت به پروردگار است، یعنی او را از هر نظر یگانه و یکتا، بی نظیر و بی شبیه دانستن و از اجزای ترکیبی پاک و منزّه شمردن. در جمله بعدی ، خود امام(ع) به این معنا اشاره فرموده و با تعبیر زیبایی آن را توضیح داده است، می فرماید: « کمال اخلاص برای او، نفی صفات ممکنات از اوست» (وَ کَمالُ الاِخْلاصِ لَهُ نَفیُ الصِّفاتِ عَنْهُ). برای اخلاص در توحید باید هر گونه صفاتی را که مخلوق دارد از او نفی کرد، خواه این صفت، داشتن اجزای ترکیبی باشد یا غیر آن. چه این که می دانیم تمام ممکنات حتّی عقول و نفوس مجرّده نیز در واقع مرکّبند (حداقل ترکیبی از وجود و ماهیّت) حتّی مجرّدات، یعنی موجودات مافوق مادّه نیز از این ترکیب برکنار نیستند و امّا موجودات مادّی، همه دارای اجزای خارجی می باشند، ولی ذات پاک خداوند نه اجزای خارجی دارد و نه اجزای عقلی، نه در خارج قابل تجزیه است و نه در فهم و درک ما، و کسی که به این حقیقت توجّه نکند توحید خالص را نیافته است و از این جا روشن می شود، این که امام(ع) می فرماید: کمال توحید خداوند نفی صفات از اوست، نه به معنای نفی صفات کمالیه است، چرا که تمام صفات کمال اعمّ از علم و قدرت و حیات و غیر آن همه از آن اوست، بلکه منظور صفاتی است که ما همیشه به آنها خو گرفته‌ایم و آنها را شناخته‌ایم یعنی صفات مخلوقات که همه جا آمیخته به نقص است. مخلوقات دارای علم و قدرتند امّا علم و قدرتی ناقص و محدود و آمیخته با جهل و ضعف و ناتوانی، در حالی که ذات پاک خداوند از چنین علم و قدرتی منزّه است. همانا همه چیز برای مومن خشوع می‌کند و او را بزرگ و باشکوه می‌دارد. سپس فرمود: هرگاه مومن، مخلص خدا شد خداوند همه چیز را از او می‌ترساند حتی جنبندگان و درندگان زمین و پرندگان آسمان را. شاهد گویای این سخن گفتاری است که خود امام(ع) در ذیل این خطبه درباره فرشتگان دارد، می فرماید: «لا یَتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْویرِ وَ لا یُجْرُونَ عَلَیْهِ صِفاتِ الْمَصْنُوعینَ»؛ ( آنها هرگز پروردگار خود را با قوّه وهم تصویر نمی کنند و صفات مخلوقات را برای او قائل نمی شوند). اضافه بر این، صفات مخلوقات همیشه از ذات آنها جداست، یا به تعبیر دیگر صفاتی است زاید بر ذات. انسان چیزی است و علم و قدرت او چیز دیگر و به این ترتیب وجود او مرکّب از این دو است، در حالی که صفات خدا عین ذات اوست و هیچ گونه ترکیبی در آن جا راه ندارد. در حقیقت بزرگ‌ترین خطر در مسیر توحید و خداشناسی، افتادن در وادی «قیاس» است یعنی مقایسه صفات خدا با صفات مخلوقات که آمیخته به انواع نقص‌ها و کاستی هاست و یا اعتقاد به وجود صفات زاید بر ذات است، آن گونه که اشاعره به آن گرفتار شده‌اند.

● آثار اخلاص

اخلاص، آثار ارزنده‌ای در سعادت انسان دارد که برخی از آنها به شرح زیر است: الف- تقرّب به خدا:حضرت علی علیه السلام در این باره فرمود: «تقرّب العبد إلی الله سبحانه بإخلاص نیَّته» نزدیک شدن بنده به خدای سبحان به سبب خالص کردن نیت اوست. ب- امدادهای الهی: اثر دیگر رعایت اخلاص، یاری، پشتیبانی و امدادهای الهی در زندگی فرد مخلص است. حضرت فاطمه زهرا (س) فرمود«من أصعد إلی الله خالص عبادته، أهبط الله إلیه أفضل مصلحته»کسی که عبادت خالصانه اش را به سوی خدا بالا بفرستد، خداوند بهترین مصلحتش را به سوی او فرو خواهد فرستاد. ج‌ـ بصیرت و حکمت: از دیگر آثار رعایت اخلاص، اعطای روشن بینی، بصیرت، حکمت و معیار شناسایی حق و باطل از جانب خدا به فرد مخلص است، بگونه‌ای که این اثر در تمام برخوردهای او به روشنی دیده می‌شود.

چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «ما أخلص عبد لله عزَّوجلّ أربعین صباحاً إلاّ جرت ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه»هیچ بنده‌ای برای خدا چهل روز اخلاص نورزید، مگر اینکه چشمه‌های حکمت از قلب او، بر زبانش جاری گردید. همچنین حضرت علی علیه السلام فرمود: «عند تحقیق الإخلاص تستنیر البصائر»همگام محقق شدن اخلاص، دیدگاهها نورانی می‌شوند. د پیروزی و موفّقیّت: موفقیت در کارها، یکی دیگر از آثار اخلاص است. علی علیه السلام دراین باره فرمود: «فی إخلاص النّیّات نجاح الأمور»موفقیت در کارها، به خالص کردن نیّت هاست. ه‌ـ هیبت و شوکت: انسان مخلص بر اثر رعایت اخلاص، چنان هیبتی به دست می‌آورد که حتی همه جنبندگان، حیوانات وحشی و پرندگان نیز از هیبت و شوکت او می‌هراسند، چنانچه امام صادق علیه السلام دراین باره فرمود: «إنّ المومن لیخشع له کلّ شیءٍ و یهابه کلّ شیءٍ ثمّ قال: إذا کان مخلصاً لله أخاف الله منه کلّ شیءٍ حتّی هوامّ الأرض و سباعها و طیر السّماء»همانا همه چیز برای مومن خشوع می‌کند و او را بزرگ و باشکوه می‌دارد. سپس فرمود: هرگاه مومن، مخلص خدا شد خداوند همه چیز را از او می‌ترساند حتی جنبندگان و درندگان زمین و پرندگان آسمان را. راه‌های کسب اخلاص: همان گونه که ذکر شد، اخلاص، پاکیزه کردن عمل از هرگونه آلودگی به غیر خداست و انسان مخلص، در انجام عمل محرّکی غیر از خداوند ندارد، فقط قصد تقرّب به خداست که او را به کار وا می‌دارد و بس. این حالت، مقام بسیار بزرگی است و کسی می‌تواند، به آن برسد که غرق در محبّت خدا باشد، به حدّی که در دلش برای محبت‌های دنیایی، جایی نبوده و اگر از خوراک، پوشاک، مسکن و امور مادی استفاده می‌کند، به خاطر لذّت بردن از آنها نباشد، بلکه به خاطر آن باشد که نیروی بیشتری برای عبادت خدا، به دست آورد.

کمال توحید خداوند نفی صفات از اوست، نه به معنای نفی صفات کمالیه است، چرا که تمام صفات کمال اعمّ از علم و قدرت و حیات و غیر آن همه از آن اوست، بلکه منظور صفاتی است که ما همیشه به آنها خو گرفته‌ایم و آنها را شناخته‌ایم یعنی صفات مخلوقات که همه جا آمیخته به نقص است. مخلوقات دارای علم و قدرتند امّا علم و قدرتی ناقص و محدود و آمیخته با جهل و ضعف و ناتوانی، در حالی که ذات پاک خداوند از چنین علم و قدرتی منزّه است.حال چه کنیم که به این درجه از اخلاص برسیم؟در سخنان پیشوایان معصوم، راه هایی برای رسیدن به اخلاص بیان شده که به اختصار ذکر می‌کنیم؛ الف- قطع طمع از غیرخدا: امام باقر علیه السلام در این باره می‌فرماید: «بنده، پرستشگر واقعی خدا نمی شود، مگر آنکه از همه مخلوقات بریده و به او بپیوندد، آن گاه خداوند می‌فرماید: این عمل خالص برای من است و به کرمش آن را می‌پذیرد.» ب- افزودن بر علم و یقین: علی علیه السلام در این باره فرمود: «ثمره العلم إخلاص العمل»اخلاص عمل، ثمره و میوه علم است. یعنی هر چه آگاهی انسان از حقایق هستی بیشتر شود و به عظمت خالق و ناچیزی خود علم پیدا کند، اخلاص او بیشتر می‌شود. و نیز فرمود: «اخلاص العمل من قوّه الیقین...» اخلاص عمل از قوت یقین است. ج- کم کردن آرزوها: امیر مومنان در این زمینه فرمود: «قلِّل الامال تخلص لک الأعمال»آرزوها را کم کن، با اعمالت خالص گردد. دـ‌پرهیز از گناه و هوای نفس: پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: «تمام الاخلاص اجتناب المحارم»دوری کردن از کارهای حرام کمال اخلاص است.