دنیای کودک و نوجوان در ادبیات

به مناسبت ۱۶ مهر روز جهانی کودک

به زبان کودک و نوجوان نوشتن همیشه جذاب و از طرفی بسیار سخت است. زیرا نویسنده باید از وجود خودش بیرون بیاید، از روحیاتش فاصله بگیرد و خود را کودکی فرض کند تا بتواند بنویسید. شاید بتوان گفت، کتابهای هر نویسنده مانند فرزندان او هستند. هر داستانی که خلق می کند تا مدتها با شخصیت آن داستان ارتباط دارد و با آن زندگی می کند. از آنجائی که ماحصل دسترنج این گروه نقش بسزایی در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات کودکان و نوجوانان خواهد داشت چه بسا که این گروه سنی با خواندن کتابهای مناسب بتوانند وجه اشتراکی بین احساسات، توانمندیها یا مشکلات خود با شخصیت های داستان پیدا کنند؛ شناخت بهتری نسبت به آن حالتها بدست آورند، و در صورت بروز مشکل بتوانند به حل آن بپردازند. پژوهش ذیل ضمن مطرح نمودن نیازهایی همچون باز عاطفی و اجتماعی، اعتماد به نفس، دوستی و عشق به دیگران، آشنایی با ناملایمات زندگی من جمله جدایی والدین از یکدیگر و غلبه بر چالشهای زندگی، نیاز به د انستن و ارضای حس کنجکاوی و همچنین شکوفایی تخیلات کودکانه- به معرفی و نقد آثار تنی چند از نویسندگان شهیر خارجی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان- که محتوای آثارشان شامل این نیازهاست خواهد پرداخت.

جورج شوبنیگر، نویسنده و روان درمانگر سوئیسی و برنده ۲۰۰۸ مدال هانس کریستین آندرسن، قصه گویی باریک بین است. آثارش به همان اندازه که شاعرانه و فلسفی است، خنده آور نیز هست. در داستانهایی که برای کودکان می نویسد، پرسشها، تأملات و احساسات خود را در نهایت ایجاز و باگسترده ترین مفهوم بیان می دارد. مختصر شوکی که از این طریق به مخاطبانش وارد می سازد، آنها را به توجه و دقت وامی دارد. آخرین کتاب تصویری وی «خرس سیاه و سفید» است که به خردسال فرصت می بخشد در محیطی امن که والدین برایش کتاب می خواند، با ترس های شبانگاه خود کنار بیاید. متون شوبنیگر بی آنکه نخبه گرا باشد، دقیقاً دربردارنده این مفهوم است و کودکان به راستی از داستانهایش لذت بسیار می برند. یکی از جذاب ترین داستانهایش، در مورد کیکی است که به شکلی عجیب بزرگ می شود و بعد ناگهان می ترکد.

در کنار این داستان، فهرست بلندبالایی از دیگر قصه ها گفته می شود. این شگرد و نحوه گفتن چیزها، باعث می شود کودک و بزرگسال، بیشتر جذب داستان شود و آن را دنبال کند. چنین اندیشه شاخصی به مراتب بیشتر از خود داستان، باعث جذابیت متن می شود. او به سرچشمه های اسم حیوانات، اشیا و انسانها علاقمند است. در برخی داستانها ارتباط میان اسامی و اشیاء، به حوادث بامزه و جذابی منجر می شود؛ مثلاً وقتی پدری سه پسر به نام های جان، جاناتان، جاناتان جان دارد، موضوعی خنده دار و مضحک پدید می آید. حتی صدا کردن پسرها نیز موضوعی بسیار پیچیده می شود. در داستان (مادر، پدر، من و او) تصویری روان شناختی و ظریف از شخصیت های نسل های مختلف ارائه می شود. از سویی این داستان خانوادگی است که در آن برادری از خواهر کوچک تازه متولد شده اش دلخور است و در عین حال بزرگترها را به نقد می کشد و از طرف دیگر، کتابی قابل تأمل است؛ بچه، راوی اول شخص، پسری است که افکاری حیرت انگیز و دور از انتظار در مورد زندگی روزمره دارد.

این نویسنده برای کودک و هم برای بزرگسال می نویسد و معیارهای هنری بینامتنی را نادیده می گیرد. از نظر او، هر دو نوع ادبیات، شکلی هنرمندانه از نوشته محسوب می شوند.

هانس گئورک نواک از موفق ترین و پرخواننده ترین نویسندگان معاصر آلمان قلمداد می شود، به طور تخصصی در زمینه ادبیات نوجوانان قلم زنی می کند. نواک معتقد است: «ما باید ادبیات نوجوانان را فقط از دنیای امروز الهام بگیریم؛ به شرطی که هرکاری از دستمان برآید، انجام دهیم تا آن را درخدمت آینده ای بهتر قرار دهیم؛ آینده ای بدون جنگ و هراس و تبعیض، بدین ترتیب، شاید به نحو ثمربخشی دنیا را اندکی بهتر سازیم؛ زیرا فردا به نوجوانان امروز تعلق دارد.»

رمان «لبه پرتگاه» از آثار این نویسنده است که در زمره ادبیات نوجوانان قرار دارد که نویسنده سیمای جامعه برآمده از جنگ جهانی دوم را بازتاب می دهد. به طور مشخص دراین رمان، ضمن پرداختن به موضوعاتی مانند بزهکاری نوجوانان، وضعیت پرورشگاهها، کانونهای بازپروری، اعتیاد، مهاجرت و بیکاری، به مسائل اجتماعی- انتقادی می پردازد. داستان سرگذشت نوجوانی به نام یوخن۱۴-۱۵ ساله است که پس از جدایی از والدین، او را به یک پرورشگاه سپرده اند، پسر نمی تواند شرایط را تحمل کند، بنای ناسازگاری می گذارد و از پرورشگاه اخراج می شود... یوخن نشانی پدرش را بدست می آورد و متوجه می شود که او ازدواج کرده، رفتار سرد پدر، سبب سرخوردگی و ناامیدی یوخن می شود. بعد از یک هفته پرسه زدن، خوابیدن در ایستگاه های مترو و انبارهای کاه، برآن می شود تا خودش را به پلیس معرفی کند...

اگر مهمترین ارزش ادبیات، لذت وسرگرمی باشد، «خرسی به نام پدینگتن» برای والدین یا مربیانی که دوستدار خواندن کتاب برای کودکان هستند، نمونه جذاب و خوبی است که ساعتی پر از لذت فراهم می آورد و خواننده را مجذوب و دلشاد می کند. مخاطب با شخصیت این کتاب، یعنی پدینگتن که ساخته و پرداخته ذهن نویسنده است، به دنیایی سفر می کند که تجربه های مبنی بر تخیل او می افزاید. داستان یک فانتزی است، اما نه از نوع کلاسیک و سنتی آن. شخصیت اصلی، با اینکه یک خرس است، دردنیای واقعی انسانها، بی دغدغه و بسیار عادی، سیر و سلوک می کند و حوادثی که برایش رخ می دهد، برای هر موجود انسانی دیگر نیز می تواند اتفاق بیفتد. امروزه بسیاری از نویسندگان جدید، دنیای جانوران را بدون هیچ نشانه پردازی واکنش های جانوری، کاملا منطبق با دنیای انسانی می کنند.

خواننده ممکن است دچار شوک بشود، چرا که این داستانها موجود حیوانی، بدون هیچ حرکت فانتاستیک قابل توجهی، وارد فضای انسانی می شود و به زندگی خود ادامه می دهد. مایکل باند، نویسنده معروف در برکشایر درسال ۱۹۲۶ متولد شد. او الهام بخش مشهورترین مخلوق خود را در یک عصر پربرف روز کریسمس پیدا کرد. در یک فروشگاه با یک خرس عروسکی که روی قفسه ها به جا مانده بود، روبرو شد. این خرس، منبع الهام کتاب خرسی به نام پدینگتن بود که نخستین بار درسال ۱۹۵۸ منتشر شد.

اووه تیم درسال ۱۹۴۰ در هامبورگ متولد شد. کتاب «رودی راسل، خوک درنده» درسال ۱۹۹۰ نویسنده را به دریافت جایزه بهترین کتاب کودک و نوجوان آلمان نایل کرد. از دیگر آثار کتاب «راه دور و دراز خانه» داستان یک موش خانگی به اسم اشتفان است، اما همه او را بیدسته صدا می کنند. در ادامه، شخصیت های داستان معرفی می شوند. خانه قدیمی در خیابان بهشت خراب می شود و درخانه نوساز، جای موشها نیست، اولین برخورد بچه موشها با تله موش از بخش های جذاب، ساده و صمیمی و کودکانه داستان است. اشتفان به امید رسیدن به بهشت موشها (سوئیس) با قطار به سفری می رود و سفر شازده کوچولووار را آغاز می کند. او با موشی به نام ویلم آشنا و به همراه او به پاریس می رود و با پی یر- موش فرانسوی آشنا می شوند. طمع بازگشت به وطن، آن دو را وادار می دارد خود را در جعبه ای شیشه ای محصول کنند، طناب بازی یاد می گیرند. سرانجام فرار می کنند و به وطن اشتفان برمی گردند ولی خانواده اشتفان از آنجا رفته و جستجو دوباره آغاز می شود.

نوعی غم و تلخی دراین قصه موج می زند که آن را به فضاهای کافکایی تشبیه می کند. این ویژگی، ممکن است بعضی خوانندگان را خوش آید و بعضی را نه. به هرحال «راه دور و درازخانه» به کودکان، آگاهی و آمادگی هایی می دهد که در آینده به کارشان خواهد آمد و احتمالا بلوغ فکری زودرسی را برای گروه های سنی «ب» و «ج» به ارمغان خواهد آورد.

پائولا دانزیگر، نویسنده کودک آمریکایی است که به تازگی کتابهای او به نام «آمبر براون» منتشر شده است. پائولا برای نوشتن کتابهایش از مکالمه تلفنی با دختر هفت ساله برادرش الهام گرفته است. در نتیجه این گفتگو، کتابی می نویسد به نام «آمبر براون مداد شمعی نیست.»

شخصیت اصلی دخترکی نه سالی که کتاب با معرفی او و صمیمی ترین دوست اش، جاستین دانیلز آغاز می شود. آنها در حساب و دیکته به هم کمک می کنند وسایل شان را به هم قرض می دهند. اما روزی که جاستین به خاطر کار پدرش مجبور است از آن شهر برود، ناگان همه چیز به هم می ریزد. داستان های این نویسنده کودک محورند و کودکان هشت تا ۱۲ ساله می توانند مخاطب آثار او باشند. دانزیگر طرح هایی ساده اما سرگرم کننده را در داستان های خود پیاده سازی کرده است و ماجراهایی را درباره موضوع های مورد علاقه و مسائل دشوار زندگی برای کودکان تعریف می کند. نویسنده دل نگرانی های دخترانه و آشفتگی های کودکانه فرزندی را بیان می کند که پدر و مادر او از هم جدا شده اند دانزیگر می داند نوشته او بر ذهن حساس مخاطب اثر فوری و قوی دارد. بنابراین سعی می کند به کمک شخصیت «آمبر براون» اعتماد به نفس، دوستی و عشق به دیگران را در کودکان تقویت کند. نویسنده در خلق جهانی داستانی خویش هنرمندانه و هوشمندانه حمل کرده و موفق شده است همان شگفتی و ابهامی را که کودک در واقعیت تجربه می کند بصورت مکتوب نشان دهد.

معروف ترین نویسنده کودک و نوجوان هلندی قرن بیستم، آنی ام. جی. اشمیت در طول عمر ادبی خود گل سر سبد و ملکه واقعی هلند به حساب می آید.

از آثار شاخص او، «ابل» و «ا برای ابل» را می توان نام برد. مابل پسر کسی است که در بالابر انبار شرکت نات کار می کند. داخل بالابر او دکمه مرموزی وجود دارد و به محض اینکه دکمه را فشار می دهد، اتفاقات وحشتناکی رخ می دهد. بالابر به سرعت بالا می رود و با تمام مسافرانش در آسمان به پرواز درمی آید. این اتفاق آغاز سفر پرماجرای ابل، دوستش لاور، آقای تومپ و خانم کلاترهون است. آنها به دور دنیا سفر می کنند و قاطی انقلاب در پروجینو می شوند...

در کتاب بعدی، ا برای ابل، چهار مسافر بازهم باهم ملاقات می کنند و به دام ماجراهای دیگر می افتند. از دیگر آثار این نویسنده مجموعه پنج جلدی «ییپ ویانکه» از داستانهای کوتاه است که بچه ها علاقه فراوانی به آنها دارند. خوانندگان این مجموعه بی درنگ افسون خودانگیختگی، شفافیت و شوخ طبعی داستان هایی می شوند که به ماجراهای روزمره ولی به شدت پرمخاطره زندگی دوبچه مهدکودکی به نام های ییپ و یانکه می پردازند.

رمان «بدترین پسر دنیا» اثر یوین کالفر نویسنده ایرلندی می باشد. رمان با شکایت کودک از نواختن فرصت اعتراض و نیز تحمیل حضور وجود برادرانش آغاز می شود که از لحاظ پیرنگی بهانه و گلایه کودکانه و سیاسی است و می تواند از لحاظ روانشناختی علت اولیه و بنیادینی برای برون فکنی و برون نمایی ذهنیات و حالات روحی کودکی باشد؛ کودک با رقابت جویی بر آن است که در جلب محبت مادر بر برادرانش پیشی گیرد و خود را به او نزدیک کند. رویکرد نویسنده آکنده از شوخ طبعی است و از همان آغاز داستان شیرینی و جذابیت داستان حس می شود و فضایی عاطفی و کودکانه خلق می کند که خوانندگان را به دوران کودکی فرامی خواند. رمان «بدترین پسر دنیا» به طرز پارادوکس دار و متناقضی در اصل داستان یکی از «بهترین پسر دنیاست» و نویسنده که می تواند همان کاراکتر محوری رمان باشد، در سراسر اثر چه در پرداختن به والدین و برادران و چه به هنگام توصیف دنیای عاطفی «ویل» و پدربزرگش، همواره می کوشد همه روابط را به قیاس درآورد و در حقیقت نوعی «نقد و بررسی» را همه درون رمان جای می دهد که برای این اثر یک ویژگی بدیع محسوب می شود. این رمان صرف نظر از ایرادی که به تناقض پیش گفته، یعنی بزرگ نمایی رفتار و کوچک نمایی سن کاراکترها مربوط می شود و نهایتا به عدم تناسب رخدادها، حالات عاطفی و رفتاری با سن و سال کاراکترها می انجامد ولی در کل اثری جذاب و خواندنی است.

«دخالت های آقای سوت صورتی» به نام داستان های بسیار کوتاهی است از ایندبلایتون که در یک مجموعه گرده آمده اند. بلایتون نویسنده ای انگلیسی که در نیمه اول قرن بیستم زندگی کرده و فضای داستان های او در این مجموعه از نظر فضا و شخصیت های فانتزی، به آثار هانس کریستین آندرسن نزدیک است. سوت صورتی این شخصیت در ریشه شناسی عامیانه، به عنوان یار و یاور مظلومان شناخته شده است. آقای سوت صورتی یک نیمه پریزاد و نیمی انسان و جن است. در همه داستان های این مجموعه حضور دارد و به شکل های مختلف به مردم کمک می کند. داستان با این پیش زمینه آغاز می شود و در ادامه با شهری مواجه می شویم که یکی از مشکلات اساسی و شاید هم اساسی ترین مشکلش کم فروشی و تقلب زن و مردی فروشنده است. تویستی و همسرش به راحتی و به کرات سر مردم کلاه می گذارند مردم به این آزارهای مالی و شخصیتی عادت کرده اند و نه امید به تغییر دارند و نه به یک منجی دل بسته اند تا اینکه سروکله آقای سوت صورتی پیدا می شود و او نه برای نجات مردم، بلکه برای گرفتن انتقامس شخصی دست به کار می شود و از روش غیب شدن استفاده می کند. داستان از فضای فانتزی، صمیمی و ساده ای برخوردار است و کنش های داستان، یکی پس از دیگری به سوی نقطه اوج پیش می رود. شخصیت ها تیپیک هستند، پیچیدگی های روانی ندارند و با سادگی و معصومیتی کودکانه در داستان انجام وظیفه می کنند. آمدن این داستان به عنوان اولین داستان، خوانندگان را به خواندن داستان های دیگر تشویق می کند و با پایان شاد و امیدوارکننده اش لذت انسانی به مخاطب هدیه می دهد. شاید بتوان داستان های این مجموعه را شکل گسترش یافته و داستانی شده این شعر سعدی دانست که می گوید:

درشتی و نرمی به هم در به است

چوفاصد که جراح و مرهم نه است

ناهید زندی پژوه

منابع:

۱- انتظاریان، شهلا، مدال آندرسن برای فیلسوف زوریخی، جورج شوبنیگر، برنده جایزه هانس کریستین اندرسن .۲۰۰۸ کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۳۹-۱۳۸، فروردین و اردیبهشت .۱۳۸۸

۲- راد، فریدون. رقابت های کنش مند داستانی نقد و بررسی رمان کودک «بدترین پسر دنیا». کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۶، آذر .۱۳۸۸

۳- فرهادپور، علی. این همه وقت کجا بودی؟ کتاب های کودک و نوجوان، شماره ۱۳۹- ۱۳۸، اردیبهشت .۱۳۸۸

۴- فرهادپور، علی. سوت صورتی پریزاد مهربان. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۵، آبان .۱۳۸۸

۵- کاندی، شهره. امپراتوری خرس. کتابهای کودک و نوجوان، شماره ۱۳۹-۱۳۸، فروردین و اردیبهشت .۱۳۸۸

۶- محمدی رفیع، شایا. با پریانه های اندرسن در سرزمین عجایب: نگاهی به زندگی و آثار آنی.ام.جی. اشمیت. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۹، اسفند .۱۳۸۸

۷- مهدی پورعمرانی، روح اله. تمام نان گندم دستم ردم. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۳۹- ۱۳۸، فروردین و اردیبهشت .۱۳۸۸

۸- میرغیاثی، سیده ربابه. این دختر نمی داند از دست پدر و مادرش چه کند؟. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۹، اسفند .۱۳۸۸