گندم

گندم گذشته از جنبه تجارتی مهم آن در دنیا, سلاحی کارآمد در مناسبات سیاسی و جهانی است که روز به روز بر اهمیت کاربردی آن افزوده می شود با اینکه جمعیت ایران در حدود ۱ جمعیت جهان است ولی در حدود ۵ ۲ گندم جهان را مصرف می کند که اندازه ای خارج از تعادل سطوح استاندارد بین المللی است و تا حدود زیادی خبر از ضایعات بالا و مصرف آن بوسیله دام و طیور می دهد

گندم گذشته از جنبه تجارتی مهم آن در دنیا، سلاحی کارآمد در مناسبات سیاسی و جهانی است که روز به روز بر اهمیت کاربردی آن افزوده می شود. با اینکه جمعیت ایران در حدود ۱% جمعیت جهان است ولی در حدود ۵/۲% گندم جهان را مصرف می کند که اندازه ای خارج از تعادل سطوح استاندارد بین المللی است و تا حدود زیادی خبر از ضایعات بالا و مصرف آن بوسیله دام و طیور می دهد. گندم همانند انرژی، کالایی راهبردی شناخته می شود و از شاخص های مهم کشاورزی محسوب می‌گردد. در حال حاضر سهم بزرگی از پتانسیل کشاورزی کشور به تولید گندم اختصاص دارد یعنی رقمی در حدود ۱/۵ میلیون هکتار (مرکز آمار ایران ۷۹) که با احتساب ۲۵% ضایعات تقریبی گندم در کشور در واقع حدود ۳/۱ میلیون هکتار از اراضی مستعد کشور، با صرف کلیه نهاده های زراعی، ضایع می شود و این با هدفهای کشاورزی در رسیدن به خود کفایی در تضاد است. بطور کلی ضایعات گندم را می توان به بخش های زیر تقسیم نمود:

۱) ضایعات کاشت

ضایعات در این مرحله ، مقدار اضافه مصرف بذر است که معمولاً حدود ۲۰% برآورد می شود و عمدتاً ناشی از خلاء تکنیکی و استفاده از شیوه های منسوخ کاشت می باشد که برابر ۳/۱ % کل گندم مصرفی کشور و یا ۲%‌ کل گندم تولیدی کشور است.

۲) ضایعات پیش از برداشت

شامل ضایعات تأخیر برداشت است که بصورت ریزش یا سبز شدن روی خوشه در نواحی باران خیز حاصل می شود. در یک طرح تحقیقاتی تلفات قبل از برداشت معادل ۹/۵۴ کیلوگرم در هکتار اندازه گیری شده است.

۳) ضایعات برداشت

ضایعات در مرحله برداشت با کمباین شامل تلفات سکوی برش (%۲- ۵/۰)، تلفات واحدهای کوبنده (%۱-۵/۰)، جداکننده (%۴/۰-۲/۰)، تمیز کننده (%۲/۰-۰۴/۰) ‌و سایر عوامل است.

۴) ضایعات پس از برداشت

این ضایعات را می توان به ۴ دسته ضایعات حمل و نقل و ریخت و پاش (%۵/۵)، ضایعات بوجاری (%۲/۰)، ضایعات انبارداری (۴%) و ضایعات تبدیل (%۵) طبقه بندی نمود.

از طرفی محصول جانبی گندم کاه می باشد. قرنهاست از کاه بعنوان ماده اولیه ساخت کاغذ (مخصوصاً در چین) استفاده می شود. هم اکنون درمناطقی نظیر اروپای شرقی، آمریکای جنوبی، خاورمیانه و آسیا کاه بعنوان ماده اولیه مهم در صنعت خمیر کاغذ می باشد. دلیل اصلی تداوم کاربرد کاه در ساخت کاغذ سهولت دستیابی به آن به عنوان پسماند تولید مواد غذایی است. اما مشکل هزینه های کارگری جهت جمع آوری، ذخیره سازی و جابجایی، کاربرد این ماده را بیشتر به کشورهایی که دارای نیروی انسانی ارزان هستند و فرایندهایی که کارخانجات مقیاس کوچک نیاز دارند محدود کرده است. موارد استفاده دیگر کاه عبارتند از:

۱) تغذیه دام،

۲) منبع سوخت و تولید انرژی در کشورهای غربی،

۳) بستر دامها،

۴) تولید پروتئین،

۵) تولید کودهای آلی،

۶) افزایش حاصلخیزی خاک

● ویژگی های گیاه گندم

گندم، گل آذین سنبله‌ای دارد. از هر گره آن معمولاً یک سنبلچه متشکل از دو گلوم و سه گلچه به وجود می‌‌آید. گاهی تعداد گلچه ها به ۹ هم می‌‌رسد. دانه گندم بین دو پوشش قاشق مانند به نام های پوشک بیرونی (لما) و پوشک درونی (پالئا) قرار گرفته است.

برگ های گندم مانند برگ های سایر غلات (به جز ذرت و ارزن)، نازک و کم عرض بوده و زبانه‌های کوچکی دارند. میوه گندم با توجه به گونه آن، ۳ تا ۱۰ میلیمتر طول و ۳ تا ۵ میلیمتر هم قطر دارد و شامل این بخش است.

گیاهک: یا رویان که تقریباً ۵/۲ درصد وزن دانه را تشکیل می‌‌دهد و سرشار از پروتئین و چربی است که این بخش را معمولاً در تهیهٔ آرد گندم جدا می‌‌کنند. سبوس: همان پوستهٔ دانه است و تقریباً ۱۴ درصد از وزن دانه را تشکیل می‌‌دهد. سبوس را هم همچون گیاهک در مرحلهٔ آرد سازی از دانه جدا می‌کنند و معمولاً برای خوراک دام مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. آندوسپرم: حاوی مواد نشاسته‌ای دانه گندم است و تقریباً ۸۳ تا ۸۷ درصد از کل دانه را شامل می‌‌شود. آندوسپرم دارای دانه‌های نشاسته‌ای و مواد پروتئینی می‌‌باشد که دانه‌های نشاسته آن بوسیله گلوتن که یکی از پروتئین های موجود در دانه است، بهم چسبیده اند. میزان گلوتن موجود در دانه بر حسب نوع و نژاد گندم تفاوت می‌‌کند. همین میزان گلوتن گندم است که مرغوبیت آن را تعیین می‌‌نماید. گندم های قرمز سخت بهاره و پاییزه گلوتن بیشتری دارند و به همین دلیل، ارزش تهیه نان از آنها بیشتر است. چون خمیر حاصل از آردی که از لحاظ گلوتن غنی است، به دلیل داشتن حالت کشدار، قادر است که گازهای ناشی از تخمیر را بیشتر در خود نگهدارد و برای همین، خمیر بهتر ورآمده و حجمش بیشتر می‌‌گردد

● آب و هوای مناسب برای رشد گندم

شرایط ایده آل برای رشد گندم، آب و هوای خنک در دوره رشد رویشی، آب و هوای معتدل در دوران تشکیل دانه و آب و هوای گرم و خشک در زمان برداشت محصول می‌‌باشد. بنابراین در مناطقی که زمستان های سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتی از قبیل سرمازدگی زمستانی مواجه می‌‌شود. البته باید بدانیم که گندم در برابر خشکی مقاومت چندانی ندارد و نمی‌تواند به مدت طولانی، خشکی و کم آبی را تحمل نماید. اما قادر است خود را با شرایط خشک تا حدی تطبیق داده و با تشکیل یاخته‌های کوچکتر که در نهایت سبب تشکیل برگ های کوچک و در نتیجه روزنه‌های کوچکتر می‌‌شود، سطح تعریق را کاهش دهد و از اثرات سوء کم آبی تا حدی محفوظ بماند

● انواع گندم

معمولاً گندم ها را به دو دسته کلی گندم بهاره و گندم پاییزه تقسیم بندی می‌‌کنند. این دو نوع علاوه بر آن که دانه هایشان از نظر رنگ، بافت، شکل و... با هم فرق دارد شرایط رشد و نمو آنها نیز با هم تفاوت می‌‌کند. این دو نوع گندم را در دو زمان مختلف در سال کشت می‌‌نمایند. دانه گندم، دارای شیاری است که در طول دانه قرار می‌‌گیرد. عمق این شیار در گندم های پاییزه زیاد و در گندم های بهاره کم است. طرفین این شیار در گندم های بهاره گرد و در گندم های پاییزه گوشه دار می‌‌باشد

▪ گندم بهاره گندم بهاره:

گندم بهاره همان طور که از نامش پیداست، در اوایل بهار کاشته می‌‌شود. پس از جوانه زدن، گیاه جوان در بهار و اوایل تابستان رشد نموده و محصول آن را تا اواخر تابستان برداشت می‌‌کنند. گندم بهاره را معمولاً در نواحیی کشت می‌کنند که گندم پاییزه نمی‌تواند در برابر سرمای سخت زمستانی آن مناطق، مقاومت نماید. البته میزان محصول دهی گندم پاییزه از بهاره بیشتر است. معمولاً پس از تهیه بذر و زمانی که دمای خاک به یک درجه سانتی گراد بالای صفر رسید، گندم بهاره را می‌‌کارند. اگر شرایط آب و هوایی اجازه دهد می‌‌توان گندم را زودتر هم کاشت تا دوره رشد آن طولانی تر شده و میزان محصول دهی آن بیشتر شود

▪ گندم پاییزه گندم پاییزه:

این نوع گندم در نیم کره شمالی، در فصل پاییز موقعی که دمای خاک از ۱۳ درجه سانتی گراد کمتر باشد کشت می‌‌شود. ابتدا بذر گندم پاییزه جوانه می‌‌زند. سپس در فصل زمستان، گیاه به صورت گیاه جوان کوچکی باقی می‌‌ماند و با آغاز فصل بهار، مجدداً رشد و نمو خود را آغاز می‌‌کند. معمولاً در یکی از ماه‌های خرداد، تیر یا نهایتاً مرداد، دانه می‌‌رسد و آماده برداشت می‌‌شود.

گندم بهاره برای آن که به مرحلهٔ گل دهی برسد، باید به مدت طولانی در معرض هوای سرد قرار گیرد. اگر گندم پاییزه را در بهار بکارند، چون دورهٔ سرما را پشت سر نمی‌گذارد، نمی‌تواند گل آذین خوبی تشکیل دهد.

گندم های پاییزه به نسبت گندم های بهاره ریشه‌های عمیق تر و پرپشت تری دارند که تا ۲۰۰ سانتی متر در خاک نفوذ می‌‌کنند. این امر ناشی از آن است که گندم های پاییزه فصل رشد طولانی تری دارند.

● شرایط مناسب برای رشد گندم

▪ خاک: خاک شنی و رسی عمیق با زهکشی خوب، برای رشد گندم مناسب است. اصولاً میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران)، در خاک های ریز بافت بیشتر است، چون این قبیل خاک ها قادرند آب را بهتر و به مدت طولانی تر در خود نگهدارند. اما در شرایط آبی (که کشاورز خود گیاه را آبیاری می‌‌کند)، معمولاً گندم زیاد تحت تأثیر بافت خاک خود قرار نمی‌گیرد.

▪ آب: گندم هم مانند سایر گیاهان نمی‌تواند در خاک خشک جوانه بزند. گندم بهاره به دلیل ذخیره شدن رطوبت زمستانی درخاک، همواره رطوبت مورد نیاز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندم های پاییزه معمولاً فرایند جوانه زنی را با مشکل مواجه می‌‌نماید. اگر برای جوانه زنی یا رشد اولیهٔ جوانه، خاک رطوبت کافی نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند یا در معرض صدمات ناشی از سرما قرار گیرند.

● رشد گندم

گیاه گندم و دیگر انواع غلات، مانند بسیاری از گیاهان دو مرحله رشد دارند: رویشی و زایشی. جوانه زنی، سبز شدن و پنجه زدن جزء مرحله رویشی و ساقه رفتن و تشکیل گل آذین و دانه جزء مراحل زایشی گیاه می‌‌باشد. برای کنترل و تنظیم رشد گندم، از مواد تنظیم کننده رشد استفاده می‌‌کنند. یکی از این مواد سیکوسل (با نام تجاری CCC ) است. نام علمی این ماده شیمیایی، ۲- کلرو اتیل متیل آمونیوم کلرید است که:

غشاء یاخته گندم را زیاد می‌‌کند. تعداد دسته‌های آوندی در ساقه را زیاد می‌‌کند. رشد ریشه را افزایش داده و مقاومت بوته‌های گندم در برابر خشکی را زیاد می‌‌کند. کارآیی گندم در مصرف آب را بالا می‌‌برد. پس می‌‌توان گندم را در مناطق کم باران هم کاشت و محصولی به خوبی محصول نواحی پرباران، تولید نمود. مقاومت گندم را نسبت به شوری خاک زیاد می‌‌کند. بهتر است که از کودهای نیتروژن و فسفردار برای رشد گندم استفاده شود. پتاسیم هم برای رشد گیاه گندم لازم است.

● آفات و بیماری های گیاه گندم

زنگ، که عاملی به نام Puccinia آن را ایجاد می‌‌کند، مهم‌ترین بیماری گندم به شمار می‌‌رود که شامل زنگ ساقه، زنگ برگ، زنگ خطی و زنگ نواری می‌‌شود. شرایط محیطی مساعد برای ایجاد این نوع آفت، آب و هوای گرم تا گرم مرطوب می‌‌باشد. تشکیل حفره‌های قرمز یا سیاه که حاوی اسپورهای تولید مثل در سطح ساقه، برگ، غلاف و... هستند از علائم این بیماری می‌‌باشند. این قارچ ها از کارآیی گیاه در مصرف آب می‌‌کاهند، بافت های گیاه را تخریب می‌کنند و تعداد دانه‌های موجود در سنبله را مانند زمانی که گیاه به کمبود آب دچار شده، کاهش می‌‌دهند.

سیاهک، یکی از بیماری های قارچی گندم است که می‌‌تواند به صورت سیاهک آشکار، سیاهک برگ، سیاهک پنهان معمولی و... ظاهر گردد. سیاهک پنهان، مهم‌ترین و رایج‌ترین و در عین حال، مخرب‌ترین نوع سیاهک است که خسارت زیادی مخصوصاً به گندم پاییزه وارد می‌‌آورد.

بجز اینها، پوسیدگی جوانه و ریشه هم بیماری هایی هستند که قارچ ها آنها را به وجود می‌‌آورند و این بیماری ها هم خسارات زیادی را به محصول گندم وارد می‌‌کنند. در گذشته، ضدعفونی نمودن بذر با ترکیبات جیوه‌ای تا حدی از این بیماری ها جلوگیری می‌‌نمود، اما امروزه اغلب از کاربامات و هگزا کلرو بنزن برای نابودی این بیماری ها استفاده می‌‌کنند.

● زمان برداشت محصول

زمان برداشت گندم تحت تأثیر عواملی از جمله بارندگی، رطوبت نسبی، دمای هوا و همچنین رسیدن دانه قرار می‌‌گیرد. برداشت گندم در ایران از اوایل بهار (در مناطق گرمسیری) آغاز شده و تا اواخر تابستان (در مناطق سردسیری) ادامه دارد.

امروزه در سراسر جهان از وسایل مکانیکی خاصی برای برداشت گندم استفاده می‌‌نمایند، ولی هنوز هم گندم به طریق سنتی که کند و پر هزینه است، برداشت می‌‌شود. در روش سنتی، بوته‌های گندم را از فاصلهٔ چند سانتی سطح خاک، درو نموده و به صورت دسته‌های کوچک در می‌‌آورند. سپس این دسته ها را به خرمنگاه منتقل نموده و طی مراحل خاصی می‌‌کوبند. زمان صحیح برداشت گندم، وقتی است که رطوبت دانه بین ۱۴ تا ۱۶ درصد باشد.

● موارد مصرف گندم مواد مغذی آن

بر خلاف سایر غلات، گندم را می‌‌توان از طرق مختلف از جمله در تهیهٔ نان، بیسکوییت، شیرینی، کیک، اسپاگتی، ماکارونی و... مورد مصرف قرار داد. از گندم در صنایع کاغذ سازی، چسب سازی و همچنین در تهیهٔ پودرهای لباسشویی هم استفاده می‌‌گردد. از سبوس و کاه آن نیز به عنوان خوراک دام استفاده می‌‌کنند.

انواع مختلف گندم برای مصارف مختلف مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. مثلاً گندم های نرم بهاره یا پاییزه برای مصرف در صنایع بیسکوییت سازی، شیرینی پزی و کیک پزی مناسبند، در حالی که از گندم های سخت پاییزه و بهاره در نانوایی استفاده بیشتری دارند. آردی که در تهیهٔ شیرینی و کیک و بیسکوییت استفاده می‌‌شود، باید نرم و ریز بوده و همچنین پروتئین کمتر و قدرت جذب آب کمتری هم داشته باشد. برعکس، آرد مرغوب برای تهیهٔ نان، باید پروتئین بیشتری داشته باشد و ظرفیت جذب آب آن هم بیشتر باشد. چنین آردی به هنگام تهیهٔ خمیر، زیاد احتیاج به ورزدادن نداشته و در کمترین زمان، ورمی آید. به علاوه چون میزان پروتئین آن زیادتر است، حجم نان به دست آمده از آن بیشتر می‌‌شود. میزان گلوتن آرد نانوایی باید ۵/۱۱ تا ۱۳ درصد باشد.

گندم های سخت بهاره و پاییزه، پروتئین بیشتر و گندم های نرم و سفید، پروتئین کمتری دارند. میزان مواد دانه گندم از جمله پروتئین، چربی، نشاسته، سلولز و... در انواع مختلف گندم متفاوت می‌‌باشد. پروتئین های موجود در آندوسپرم، متشکل از گلیادین و گلوتنین می‌‌باشند. این پروتئین ها از آلبومن، گلوبولین، پروتئوزها و نوکلئوپروتئین ها تشکیل یافته اند. این دو نوع پروتئین در مجاورت آب به گلوتن تبدیل می‌‌گردند. وجود همین گلوتن است که سبب برتری گندم نسبت به سایر غلات شده است.

● تقسیم بندی گندم بر اساس ویژگی ظاهری

▪ گندم (Wheat) از خانواده غلات یا Poaceae پوآسه یا گرامینه می باشد.از رده تک لپه یها و به دو دسته گندم نان Triricum aestirum گندم دورم یا ماکرونی durum Triricum تقسیم می شود.

تقسیم بندی گندم بر اساس ویژگی ظاهری(مرفولوژی گندم):

توسط شولتز تقسم بندی شد.

۱) اینکورنEinkorn گندم تک دانه مثل:Triticum monoccum

۲) گندم دو دانه Emmer مثل:T.dicoccoides - T.durum

۳) گندم Dinkel مثل:T.spelta -T.vulgar

● ویژگی گندمهای تک دانه:

این گندم دیپلوئید یا دو n کرموزمی ۲n=۱۴ وژنوم آن AA و این گروه در هر سنبلچه در محور سنبلچه یک دانه وجود دارد.که امروزه در یونان و قسمتی از آسیای صغیر می توان آنها را پیدا کرد که به آنها گندم پوست دار هم میگویند.

در واقع پوشینه های آنها یا گلومه آنها بعد از خرمن کوبی هنوز به دانه چسبیده اند .تا کنون نوع زراعی آن مشاهده نشده است و در زراعت به عنوان علف هرز شناخته شده است.

این متن توسط وب لاگ مرکز تخصصی مقالات کشاورزی بنام کشاورز تنها گرد آوری شده و در صورت استفاده با ذکر منبع مجاز است.

● تهیه آرد گندم

تهیه آرد گندم دارای مراحل مختلفی است. ابتدا گندم را شسته و سپس خشکش می‌کنند تا کلیهٔ مواد خارجی از آن جدا شود. برای جدا نمودن پرزها و کرک ها از سطح دانه، آنها را صیقل می‌‌دهند. برای سفت شدن سبوس و جدا شدن راحت آن از دانه، دانه ها را دوباره خیس کرده و نشاسته موجود در آندوسپرم را برای آسیاب نمودن، آماده می‌‌کنند. سپس دانه‌های گندم را روی غلتک قرار می‌‌دهند و بدون خرد شدن، دانه ها را له می‌‌کنند. در مرحله دیگری، سبوس و گیاهک از آندوسپرم نشاسته‌ای جدا می‌‌گردد. آندوسپرم را پس از خرد و نرم کردن، از الک های پارچه‌ای ریز بافت عبور می‌‌دهند. آرد گندم به این طریق تهیه می‌‌شود. این آرد تقریباً ۷۵ تا ۸۰ درصد وزن دانه گندم می‌‌باشد. اغلب آرد را با مواد سفید کننده سفید می‌کنند و گاهی به آن ویتامین ها یا مواد معدنی دیگری اضافه می‌‌نمایند تا ارزش غذایی آن بیشتر شود.

امروزه می‌‌توان آردهای گندم مختلف تولید نمود. اگر سبوس و گیاهک را از آندوسپرم جدا نکرده و در تهیه آرد از این بخش ها هم استفاده کنند، رنگ آرد تیره تر می‌‌شود، در عوض ارزش غذایی چنین آردی خیلی بیشتر از آرد سفیدی است که سبوس و گیاهک ندارد. البته اغلب افراد این آرد تیره را دوست ندارند. معمولاً از سبوس در تهیهٔ غذای دام استفاده می‌‌گردد.

● افزایش محصول گندم با کود زیستی فسفاته

آمارسنجی از ‪ ۴۰۰‬کشاورز در ‪ ۱۰‬استان کشور که با کمک طرح ملی گندم انجام شده نشان می‌دهد در سال زراعی گذشته مصرف کود زیستی باعث افزایش محصول گندم به طور میانگین ‪۱۱/۲‬درصد شده که معادل سودی برابر با ‪ ۷۸۰‬هزار تومان در هکتار برای کشاورزان است.

دکتر محمد علی ملبوبی، مدیر پروژه کود زیستی فسفاته بارور‪ ۲‬و عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری ضمن بیان مطلب فوق گفت: بیشترین افزایش محصول در استان خراسان به میزان ‪ ۳۰/۲‬درصد و پس از آن در استان‌های آذربایجان غربی و گلستان به ترتیب به میزان ‪ ۲۰/۵‬و ‪۱۵/۴‬ درصد بوده است.

این کود زیستی یک ماه فناوری حاصل از پژوهش‌های سه تیم تحقیقاتی به مدت پنج سال بوده که هم اکنون تحت لیسانس جهاد دانشگاهی واحد تهران به تولید انبوه رسیده است.

با توجه به سطح زیرکشت شش میلیون هکتاری گندم کشور پیش بینی می‌شود با فراگیر شدن مصرف کود زیستی فسفاته بارور‪ ۲‬تولید گندم حداقل به میزان ‪ ۲/۵‬میلیون تن افزایش یابد و در عین مصرف کود شیمیایی فسفاته به نصف تقلیل یابد.

کود زیستی مزبور کاملا طبیعی است و باعث کاهش خسارات محیط زیستی ناشی از مصرف کودهای شیمیایی فسفاته می‌شود.

● تاثیر آهن، منگنز، روی و مس بر کمیت وکیفیت گندم در شرایط شور:

مصرف گسترده کودهی شیمیایی مانند نیتروژن، فسفر و عدم مصرف کودهای دارای عناصر کم مصرف و وجود خاکهای آهکی با ماده آلی کم سبب تشدید کمبود عناصر کم مصرف در خاکهای زیر کشت غلات کشور گردیده است. بدلیل اینکه میزان کوددهی و مکانیزم جذب عناصر غذایی در شرایط شور متفاوت از شرایط غیرشور میباشد بنابراین به منظور بررسی بیشتر چهار آزمایش در ایستگاه تحقیقات کشاورزی خسروشهر از نظر تاثیر مقادیر متفاوت عناصر کم مصرف درشرایط شور برروی گندم در سال زراعی ۸۰-۱۳۷۹ صورت گرفت. در این پژوهش هرآزمایش بصورت بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار در کرتهای ۱۰ مترمربعی پیاده گردید. در هر آزمایش سطوح مختلف یکی از عناصر کم مصرف آهن، روی، مس و منگنز در ۴ تیمار ۱- شاهد (بدون مصرف عنصر کم مصرف) ۲- تیمار توصیه شده (۱۲ کیلوگرم در هکتار آهن خالص، ۱۲ کیلوگرم در هکتار روی خالص، ۱۴ کیلوگرم در هکتار منگنز و ۵/۶ کیلوگرم در هکتار مس) ۳-تیمار ۵۰درصدی کمتر از مقدار توصیه شده (۶کیلوگرم در هکتار اهن ،۶کیاوگرم در هکتار روی،۷کیلوگرم درهکتار منگنز،۳کیلوگرم در هکتار مس) ۴-تیمار۵۰درصدی بیشتر از مقدار توصیه شده(۱۸کیلوگرم در هکتار اهن،۱۸ کیلوگرم در هکتار روی،۲۱کیلوگرم در هکتار منگنز،۱۰ کیلوگرم در هکتار مس) بکار برده شد. کود نیتروژن از منبع اوره، فسفر از منبع سوپرفسفات تریپل و بقیه کودهای پتاسه و عناصر کم مصرف از منبع سولفاتی بکار برده شد. هدایت الکتریکی خاک محل آزمایش ۴/۶ دس زیمنس برمتر و آب آبیاری ۵۲۱۸ میکروموس برسانتیمتر بود. با توجه به نتایج آزمایش اول تاثیر سطوح آهن برعملکرد دانه، عملکرد کاه، وزن هزار دانه، تعداد خوشه در واحد سطح و غلظت مس در دانه گندم معنیداری نبود. تاثیر سطوح مختلف آهن بر تعداد دانه در بوته، غلظت آهن، روی، منگنز در دانه (۰۱/)۰ و غلظت پروتئین دانه (۵/۰ ) معنی دار بود. تاثیر سطوح مختلف روی در آزمایش دوم برعملکرد کاه، دانه، تعداد خوشه در واحد سطح (۰۵/۰)و بروزن هزار دانه، تعداد دانه در بوته، میزان پروتئین و غلظت روی دانه (۰۱/۰) معنی دار بود. تاثیر سطوح مختلف منگنز در آزمایش سوم برعملکرد دانه و کاه (۵/۰ ) و غلظت آهن و روی در دانه گندم (۰۱/۰) معنی دار بدست آمد. همچنین تاثیر سطوح مختلف مس در آزمایش چهارم بر میزان وزن هزار دانه، میزان خوشه در واحد سطح (۰۵/۰) معنی دار بدست آمد. با توجه به نتایج نسبت به مصرف کود دارای عناصر کم مصرف اقدام نمود.

● بررسی عملکرد گندم دیم رقم سبلان تحت آبیاری تکمیلی:

در این تحقیق به منظور بررسی اثر آبیاری تکمیلی برروی عملکرد گندم دیم در استان کردستان، آزمایشی طی سالهای ۷۷-۱۳۷۴ در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دیم قاملو بصورت بلوکهای کامل تصادفی با پنج تیمار شامل I۰ (شرایط دیم)،I۱ (یک مرتبه آبیاری به میزان۵۰ میلی‌متر در مرحله شیری شدن)،۲ I (دو مرتبه آبیاری شامل۵۰ میلی متر در مرحله خوشه رفتن و۵۰ میلی متر در مرحله شیری شدن)، I۳ (سه مرتبه آبیاری شامل۵۰ میلی‌متر در مرحله خوشه رفتن،۵۰ میلی متر در مرحله شیری شدن و۵۰ میلی‌متر در مرحله خمیری شدن)، I۴ (یک مرتبه آبیاری به میزان۵۰ میلی‌متر بعد از کشت) و هر تیمار در چهار تکرار بر روی گندم دیم رقم سبلان اجرا گردید. نتایج آزمایش نشان داد که، تاثیر تمام تیمارهای آبیاری تکمیلی بر عملکرد دانه، کاه و وزن هزاردانه در سطح ۱% معنی‌دار است، بطوریکه افزایش عملکرد دانه در تیمارهای I۱ , I۲ , I۳ , I۴ در مقایسه با تیمار شاهد (بدون آبیاری تکمیلی) بترتیب ۱۵۴، ۶۰، ۳۹ و ۱۹درصد و افزایش وزن هزاردانه تیمارهای فوق در مقایسه با تیمار شاهد بترتیب ۲۸، ۲۵، ۲۱ و ۹درصد بود. اطلاعات هواشناسی محل اجرای طرح، تنوع مقادیر بارندگی در سالهای مختلف را نشان داد. بطور نسبی در سال اول بارندگی پائیزه کم و بارندگی بهاره مناسب، در سال دوم بارندگی پائیزه و بهاره هر دو کم و در سال سوم بارندگی پائیزه و بهاره هر دو مناسب بود. تفاوت در مقادیر بارندگی سالیانه، تیمارهای آبیاری تکمیلی را تحت الشعاع قرار داده و بسته به کمبود بارندگی در هر فصل و جبران آن توسط تیمارهای آبیاری، عملکرد ها متنوع بودند. با این وجود، افزایش قابل ملاحظه عملکرد دانه و وزن هزاردانه در تیمار I۴، برتری تیمار آبیاری تکمیلی پائیزه را نسبت به سایر تیمارها نشان داد. با توجه به اینکه در اغلب سالها، باران های پاییزه در استان به تاخیرافتاده و گندم در مراحل رشد پاییزه با سرما مواجه می‌گردد ، لذا کشت و آبیاری زودهنگام در پاییز، علاوه بر اینکه مقاومت گیاه را در مقابل سرما افزایش می‌دهد، امکان استفاده بهینه گیاه از باران‌های پاییزه و بهاره را نیز بیشتر فراهم می‌نماید. بنابراین تحت شرایط آب و هوائی و خاک محل اجرای طرح در صورت تامین آب، آبیاری به میزان ۵۰ میلی‌متر در دهه اول مهرماه برای گندم دیم رقم سبلان به‌عنوان حداقل میزان آبیاری تکمیلی که بالاترین عملکرد را به دنبال دارد، توصیه می‌گردد.

● ابتکاری تازه برای پرورش گندم پرمحصول :

یک گروه از متخصصان ژنتیک موفق شده‌اند با استفاده از نمونه‌های گیاهان موجود در ایران و احیانا برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه و با به عقب بازگرداندن ساعت تطوری دانه‌های گندم، به بذرهای بهتری برای مناطق خشک و کم آب دست یابند.

به نوشته هفته‌نامه علمی "نیچر"، دانشمندان دریافته‌اند که با به عقب برگرداندن ساعت تطوری دانه‌های گندم به چند هزار سال قبل می‌توان انواع تازه‌ای از بذرها را تولید کرد که قادرند غذای مردمی را که در نواحی خشک دچار کمبود محصول شده‌اند، نجات داد.

آرد گندم که غذای ثابت میلیونها نفر در سراسر جهان است محصول دو رویداد ژنتیکی است که در عصر حجر در منطقه خاورمیانه و در محدوده‌ای موسوم به هلال بارور اتفاق افتاده است.

معمولا پرورش دادن و ترکیب دو گونه مختلف برای تولید یک نوع سوم ممکن نیست زیرا کروموزومهای آنها در جریان فرایندی که سلولهای جنسی مانند اسپرم و تخمک را بوجود می‌آورد با یکدیگر انطباق پیدا نمی‌کنند.

اما در مواردی یک جهش ژنتیکی ممکن است منجر به تولید سلولهای جنسی با شمار کروموزومی دو برابر شمار متعارف شود و به این ترتیب بر مشکل معمول غلبه کند. اگر دو سلول جنسی از این نوع با هم ترکیب شوند یک گونه تازه و بارور با دو برابر شمار کروموزومها بوجود می‌آید.

دو مورد از این حالت نادر تکثیر از طریق بارور شدن جهشی در تاریخ بذر گندم رخ داده است.

در حدود ‪ ۳۰‬هزار سال قبل یک نوع گندم وحشی به نام علمی تریتیکام مونوکوکام ‪ Triticum monococcum‬با گونه‌ای از علف مخصوص چرای بز ترکیب شد و نمونه اولیه از گندم جدید را که به نام "جو شیطان" ‪ emmer‬شهرت دارد و دارای ‪ ۴‬مجموعه کروموزوم است تولید کرد. سپس در حدود ‪ ۹‬هزار سال قبل بذر جو شیطانی که در جنوب دریای خزر می‌رویید با نوع دیگری از علف مخصوص چرای بز ترکیب شد و گندمی با شش مجموعه کروموزوم تولید کرد.

ترکیب جدید دارای دانه‌هایی بزرگتر از اجداد خود بود و به همین علت بزودی در میان کشاورزان منطقه رواج یافت. اخلاف و فرزندان این نوع بذر اکنون در اغلب مزارع جهان و در وسعت بیش از ‪ ۵۰۰‬میلیون هکتار کاشته می- شوند. به این ترتیب گندم پر مصرف‌ترین گیاه در سیاره زمین است.

اما این موفقیت ژنتیکی یک جنبه منفی نیز داشته است. این محصول چنان محبوب بوده که هیچ کشاورزی به سراغ کشت نوع دیگری از بذر گندم نرفته و در نتیجه به تدریج از دامنه تنوع ژنتیکی بذر گندم در جهان کاسته شده و شمار گزینه‌هایی که در اختیار تولیدکنندگان بذرهای تازه است روز به روز محدود- تر شده است.

یک گروه از محققان در مرکز بین‌المللی بهبود بذر گندم و ذرت در مکزیک برای مقابله با این روند انحطاطی راهی را ابداع کرده‌اند که با استفاده از آن می‌توان بذری با توان تولید محصول فراوان از میان همین انواع محدود فعلی تولید کرد.

این گروه که رهبری آنان را ریچارد ترثوان ‪ Richard Trethowan‬بر عهده داشته است در آزمایشگاه به بازسازی شرایطی اقدام کرده‌اند که ‪ ۹‬هزار سال قبل در طبیعت برقرار بوده است. این پژوهشگران علفهای وحشی مخصوص چرای بز را از خاورمیانه جمع‌آوری کرده‌اند و آنها را با بذرهای جو شیطان کنونی پیوند زده و موفق شده‌اند بذر گندمی را که ‪ ۹‬هزار سال قبل دارای شش مجموعه کروموزوم بوده دوباره تولید کنند. به منظور دو برابر شدن کروموزوم که اتفاق نادری است و موجب بارور شدن گندم می‌شود از برخی مواد شیمیایی استفاده شده است.

روش جدید این امکان را بوجود می‌آورد که بتوان ژنهای جدید را به همان شیوه‌ای که در مهندسی ژنتیک به کار می‌رود تولید کرد. با این تفاوت که در این حالت ضرورتی ندارد که متخصصان از پیش بدانند که به دنبال کدام ژن هستند.

البته بذر گندم تازه‌ای که اکنون به وسیله متخصصان مکزیکی تولید شده مستقیما برای استفاده در مزارع گندم و تولید نان مناسب نیست زیرا بسیاری از مشخصه‌های آن به علف نزدیکتر است تا گندم جدید. اما می‌توان بسادگی و با استفاده از روشهای متعارف پیوند زدن، ژنهای مناسبی را در درون این بذر جای داد و آن را به گندمی قابل مصرف انسان تبدیل کرد.

برای مثال، افزودن برخی از ژنها موجب شده تا میزان مقاومت این نوع بذر در برابر خشکسالی و کم آبی افزایش یابد. یک گونه از این نوع گندم که به وسیله محققان پرورش یافته می‌تواند در شرایط کم آبی و خشکسالی بین ‪۲۰‬ تا ‪ ۴۰‬درصد بیش از بذر گندم عادی محصول دهد.

موسسه اصلاح بذر گندم و ذرت در مکزیک نمونه‌هایی از بذر تازه گندم را به مراکز تحقیقاتی در سرتاسر دنیا ارسال داشته تا روی آنها آزمایش کنند و آنها را بهبود بخشند. نتایج نخستین آزمایشهایی که در این زمینه صورت گرفته رضایت بخش بوده است.

در اکوادور کشاورزان با سرعت سرگرم جایگزین کردن یک نوع بذر پرمحصول که از ترکیب تازه بوجود آمده با بذر متعارفی هستند که در این کشور استفاده می‌شود.

ترثوان پیش بینی می‌کند که طی ‪ ۵‬یا ‪ ۶‬سال اینده بذر تازه‌ای که با روش جدید به عقب بازگرداندن عقربه زمان تولید شده، در سراسر جهان بر میزان تولید محصول گندم به میزان زیادی خواهد افزود. در واقع به اعتقاد این محقق بشریت در آستانه وقوع یک انقلاب کشاورزی جدید در زمینه تولید گندم قرار گرفته است.

به گفته جان اسنیب متخصص ژنتیک غلات در مرکز جان اینز در نوریچ واقع در انگلستان کشورهای ثروتمند نیز از این انقلاب بهره‌مند خواهند شد زیرا با تغییر آب و هوای اروپا و گرمتر و خشک‌تر شدن این قاره شرایط برای تولید این نوع گندم مهیا خواهد شد.

این محقق تاکید دارد که از هم اکنون برخی آفات گندم نظیر عامل پژمردگی قارچی در اروپا نیز رواج یافته‌اند و این امر ناشی از گرمترشدن دما است. اما دسترسی به گونه‌های جدید بذرهای گندم نظیر انچه که در مکزیک تکمیل شده، می‌تواند راهی برای مقابله با این مشکل پیش روی اروپاییان قرار دهد.

ارایه کننده: مریم معصوم پور