تاثیر تمركز صادرات بر نوسانات تجاری و درآمد

پیوستن اقتصادهای كوچك به سیستم تجارت جهانی, یكی از مباحث مطرح است موضوعات مرتبط با كشورهای كوچك, برای چندین دهه در ادبیات اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است

پیوستن اقتصادهای كوچك به سیستم تجارت جهانی، یكی از مباحث مطرح است. موضوعات مرتبط با كشورهای كوچك، برای چندین دهه در ادبیات اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. دلیل توجه به ممالك كوچك، به این باور عمومی‌باز می‌گردد كه به سبب برخی ویژگی‌های این كشورها، آن‌ها به میزان بیش‌تری در معرض آسیب قرار داشته و ممكن است در جریان فرآیند جهانی شدن به آسانی صدمه ببینند. با این همه، در مورد این موضوع میان محققان اتفاق نظر كاملی وجود ندارد. برخی چنین استدلال می‌كنند كه كوچك بودن در جهان كلان امروز یك نقطه ضعف است. به عنوان نمونه، كشورهای كوچك نمی‌توانند از صرفه‌جویی در مقیاس در زمینهء تولید و نیز در حیطهء خدمات بهره‌مند شوند. این كشورها خصوصا در رابطه با بلایای طبیعی و شوك‌های اقتصادی آسیب‌پذیری بالاتری دارند، اما بر پایهء برخی مطالعات دیگر، كوچك بودن در دنیای پویا و در حال تغییر امروز یك امتیاز است. كشورهای كوچك می‌توانند به سرعت در برابر تغییرات اقتصاد بین‌المللی واكنش نشان داده و خود را به آسانی با الزامات آن تطبیق دهند. زمانی كه جمعیت یك كشور از تنوع كم‌تری برخوردار باشد، فرآیند تصمیم‌گیری زودتر و با انعطاف‌پذیری بیش‌تری صورت خواهد گرفت.

هرچند در مورد این عبارت كه «كوچك زیباست»، توافق جامعی وجود ندارد، اما در ادبیات موضوعی، زمانی كه در مورد ویژگی‌های مشترك كشورهای كوچك سخن به میان می‌آید، تا اندازهء زیادی اتفاق نظر وجود‌دارد. در اكثر كشورهای كوچك، شاخص‌های اجتماعی و تحصیلی نسبتا مناسب است. مضافا این‌كه به صورت سیستماتیك به نظر می‌رسد تولید ناخالص داخلی سرانه و نرخ رشد GDP ، در كشورهای كوچك بدتر از كشورهای بزرگ نباشد. هرچند در عمل، برخی از محققان، در رد موارد اخیر استدلال‌هایی دارند.اقتصادهای كوچك از تجارت آزادانه‌تری برخوردار هستند زیرا برای تامین نیازهای داخلی خود به واردات بیش‌تری اتكا دارند. صادرات روی بخش‌های محدودی متمركز است و اقتصاد‌های كوچك در مقایسه با كشورهای بزرگ در معرض نوسانات درآمدی بیش‌تری قرار دارند.

تحقیقات موجود و از جمله تحقیق انجام‌شده توسط Easterly و Kraay در سال ۲۰۰۰ میلادی، چنین نتیجه‌گیری می‌كند كه نوسانات بالای درآمد در اقتصادهای كوچك عمدتا متاثر از باز بودن اقتصاد آن‌هاست و تمركز صادرات نقش كم اهمیتی را در این زمینه بازی می‌كند. در عوض مقالهء حاضر، چنین استدلال می‌كند كه تمركز صادرات به دلیل تاثیراتی كه روی نوسانات تجاری دارد، تاثیر قابل توجهی روی نوسان درآمد كشورهای كوچك بر جای می‌گذارد. باز بودن اقتصاد كشورها به تنهایی دارای تاثیر مستقیم و مثبت بر نوسان درآمدهاست. اگر اقتصادهای كوچك قادر به متنوع ساختن صادرات خود باشند، آنگاه قادر خواهند بود تا نوسان درآمدهای خود را كاهش دهند. این امر احتمالا روی رشد اقتصادی كشورها تاثیر مستقیم بر جای خواهد گذاشت، زیرا همان‌طور كه در ادبیات اقتصادی نشان داده شده است، نوسان درآمدها برای رشد اقتصادی مضر است.

● باز بودن اقتصاد، رشد اقتصادی و نوسان درآمدها در اقتصادهای كوچك

عبارت «اقتصادهای كوچك» از جهات مختلف در ادبیات موضوعی مطرح بوده است و معیارهای مختلفی برای تعریف آن به كار رفته است. برخی از این شاخص‌ها شامل اندازهء جمعیت، مساحت كشور و GDP است. اندازهء جمعیت به عنوان رایج‌ترین معیار مطرح است. GDP معمولا به عنوان معیاری برای تعیین اندازهء بازار به كار می‌رود زیرا میزان تقاضای داخلی را منعكس می‌كند. در مقالهء حاضر از متغیر جمعیت برای سنجش اندازهء اقتصاد استفاده شده است. عبارت «كشورهای خرد» ( micro states ) در مورد اقتصادهایی با جمعیت كم‌تر از _۵/۱ میلیون نفر و عبارت «كشورهای كوچك» ( small states ) برای اقتصادهای با جمعیت ۵/۱ تا پنج میلیون نفر استفاده شده است. هر چه عوامل اقتصادی (زمین و نیروی كار) كم‌تر باشد، تولید محصولات متنوع تر در آن اقتصاد دشوارتر خواهد بود. هرچه بازار یك كشور ( GDP ) كوچك‌تر باشد، امكان تولید محصولات سودآور با توجه به صرفه جویی در مقیاس كم‌تر خواهد بود، بنابراین اقتصادهای كوچك باید به میزان زیادی به تجارت خارجی و سرمایه‌گذاری خارجی اتكا كنند تا بتوانند بر محدودیت‌های خود در زمینهء مقیاس غلبه كنند. مراجعه به آمار و ارقام نیز مطلب اخیر را تایید می‌كند. در فاصلهء سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ میلادی، در حالی كه نسبت تجارت خارجی به GDP در كشورهای كم‌تر از ۵/۱ میلیون نفر بیش از ۱۰۰ برابر بوده است، نسبت اخیر در كشورهای با جمعیت بیش از ۲۵ میلیون نفر به حدود ۴۰ مرتبه كاهش یافته است.

Ramey در سال ۱۹۹۵ نشان داد كه نوسان درآمدها دارای تاثیرات منفی زیادی بر رشد اقتصادی كشورهاست. براساس نمونهء انتخاب شده توسط آنان، كشورهای با نوسانات درآمدی بالاتر، به طور میانگین از رشد اقتصادی پایین‌تری برخوردار بوده‌اند. نتیجهء اخیر حتی پس از لحاظ كردن و كنترل ویژگی‌های خاص این كشورها نیز برقرار بوده است.

Aizenman و Marion ۱۹۹۹۹)، نیز همین نتیجه را با آزمون روی كشورهای در حال توسعه تایید كرده‌اند. مضافا این‌كه آن‌ها دریافتند نوسانات درآمدی روی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی نیز اثر منفی بر جای می‌گذارد و نهایتا به كاهش سرمایه‌گذاری می‌انجامد.

نتایج مقالهء پیش رو، این موضوع را كه اقتصادهای كوچك‌تر از نرخ رشد اقتصادی پایین‌تری برخوردار هستند، تایید نمی‌كند. Easterly و Kraay ۲۰۰۰۰)، رابطهء ضعیف میان اندازهء اقتصاد و رشد اقتصادی را چنین توضیح می‌دهند كه آزاد بودن تجارت دارای تاثیر مثبت مهمی روی رشد GDP است. آن‌ها همچنین دریافتند كه نوسانات GDP برای رشد GDP بسیار نامطلوب است. اقتصادهای كوچك به باز بودن و آزادی تجاری گرایش دارند و همین امر موجب تحریك فعالیت‌های اقتصادی و رشد می‌شود. از سوی دیگر، به صورت همزمان، باز بودن تجارت یكی از دلایل اصلی نوسانات GDP بوده كه خاص اقتصادهای كوچك بوده و برای رشد اقتصادی مضر است. Easterly و Kraay ۲۰۰۰۰) چنین استدلال می‌كنند كه در كشورهای كوچك، اثرات مثبت و منفی باز بودن تجارت، یكدیگر را خنثی می‌كنند. این امر یافته‌های آن‌ها را مبنی بر این‌كه كوچك‌بودن اثر مهمی ‌بر رشد اقتصادی ندارد; توجیه می‌كند، اما باید توجه داشت كه آزادی تجاری، تنها دلیل نوسانات بالای درآمدی مشاهده شده در اقتصادهای كوچك نیست. مقالهء حاضر نشان می‌دهد كه آزادی تجاری به تنهایی نوسانات درآمدی مشاهده شده در اقتصادهای كوچك را توضیح نمی‌دهد. همین طور كه قبلا هم اشاره شد، تمركز صادرات نیز بخشی از داستان است، بنابراین این امكان وجود دارد تا با به كار بردن سیاست‌هایی برای تنوع صادرات، از نوسانات درآمدی ناشی از صادرات جلوگیری كرد. این امر در مورد اقتصادهای بزرگ كه بر روی صادرات یك یا چند محصول خاص تمركز دارند نیز مصداق دارد. مطابق داده‌های تحقیق حاضر، ملاحظه می‌شود در حالی‌كه تعداد محصولات صادراتی در كشورهای با جمعیت كم‌تر از ۵/۱ میلیون نفر به حدود ۴۰ نوع محصول محدود شده است، در كشورهای با جمعیت ۵/۱ تا پنج میلیون نفر، تعداد محصولات صادراتی به حدود ۱۱۰ نوع محصول افزایش یافته و به‌همین ترتیب در كشورهای با جمعیت ۱۰ تا ۲۵ میلیون نفر حدود ۱۴۰ نوع محصول و در كشورهای با جمعیت بالای ۲۵ میلیون نفر به حدود ۱۸۰ نوع محصول افزایش می‌یابد.

انتظار می‌رود كه تمركز صادراتی زیاد، منجر به نوسانات تجاری بیش‌تری شود. تغییر در قیمت یك محصول صادراتی مهم، می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر روی كل تراز تجاری و كل اقتصاد داشته باشد. این امر در كشورهای كوچكی كه به صادرات كالای محدود و یا نفت وابسته هستند كاملا مشهود است.

● بازنگری بر نوسان درآمدها

در بخش‌های قبلی بیان شد كه اقتصادهای كوچك‌تر با داشتن دو ویژگی آزادی تجاری بالاتر و تمركز صادراتی بیش‌تر، از سایر كشورها متمایز هستند. این یافته‌ها از آن‌جا ناشی می‌شود كه این كشورها به لحاظ امكانات لازم برای متنوع ساختن تولیدات خود با محدودیت‌هایی مواجه هستند. بنابراین آن‌ها برای تامین تقاضای داخلی خود به واردات بیش‌تری متكی هستند. همچنین این كشورها برای متنوع ساختن ساختار صادراتی خود نیز با دشواری‌های افزون‌تری مواجه هستند. وجه مشخصهء دیگر اقتصادهای كوچك، نوسانات بیش‌تر درآمدهای آن‌هاست. اكنون این پرسش به‌وجود می‌آید كه آیا سه متغیر اخیر یعنی نوسان درآمدها، آزادی تجاری و تمركز صادرات با یكدیگر مرتبط هستند؟ برای این منظور از تحلیل رگرسیون استفاده می‌كنیم.

Rodrik ۱۹۹۷۷)، رگرسیون مشابهی را انجام داد. نتایج كار وی نشان داد كه «مواجهه با ریسك بیرونی» با نوسانات GDP رابطهء مستقیم دارد. در كار Rodrik ، ریسك بر اساس نوسانات تجاری موزون شده برحسب میزان آزادی تجاری كشورها، مورد سنجش قرار گرفت. به بیان دیگر، هر چه شرایط تجاری یك كشور پر نوسان تر و اقتصاد آن آزادتر باشد، درآمدهایش در معرض نوسان بیش‌تری قرار دارد.

Easterly و Kraay ۲۰۰۰۰) نیز نشان دادند نوسانات موزون شرایط تجاری، تاثیر مهمی‌ بر نوسان درآمدها دارد. آن‌ها در مدل‌های رگرسیونی خود، به كشورهای صادركنندهء كالاها و نفت نیز توجه كردند; زیرا این كشورها، به دلیل افت و خیز قیمت‌ها، به میزان بیش‌تری در معرض نوسانات شرایط تجاری قرار دارند. نتایج تحقیق آن‌ها نیز نشان داد حتی پس از كنترل شرایط نوسانات تجاری، نوسان درآمدها در كشورهای كوچك در مقایسه با كشورهای بزرگ به مراتب بیش‌تر است. آن‌ها چنین نتیجه‌گیری می‌كنند كه این امر به خاطر ویژگی ذاتی كشورهای كوچك در داشتن شرایط باز تجاری است.

ما در مقالهء حاضر با اضافه كردن معیاری برای تمركز صادرات به عنوان یك متغیر مستقل نشان داده‌ایم كه در كشورهای با تمركز صادراتی بالا، نوسانات تجاری و نهایتا نوسان درآمدها بیش‌تر است.

● نتیجه‌گیری

مقالهء حاضر نشان می‌دهد كه اقتصادهای كوچك، با دو ویژگی آزادی تجاری بیش‌تر و تمركز صادرات شناسایی می‌شوند. این یافته‌ها قبلا نیز در ادبیات موضوعی مورد اشاره بوده است كه منعكس‌كنندهء محدودیت‌های اقتصادهای كوچك در متنوع ساختن تولیداتشان است، بنابراین این كشورها ناگزیر هستند تا در مقایسه با سایر كشورها بر واردات بیش‌تری تكیه كنند تا بتوانند از این طریق نیازهای داخلی كشور خود را پاسخ دهند. همچنین این كشورها برای متنوع ساختن ساختار صادراتی خود با دشواری‌های بیش‌تری مواجه هستند. اقتصادهای كوچك از طریق نوسانات زیاد درآمدی نیز قابل شناسایی هستند.

اقتصادسنجی صورت گرفته در مقالهء حاضر نشان می‌دهد كه تمركز صادرات دارای تاثیر مثبت و مهمی ‌بر روی نوسانات تجاری است. این تاثیر زمانی كه صادرات بر روی كالاها و نفت متمركز باشد، بیش‌تر خواهد بود; زیرا نوسان قیمت این محصولات بیش‌تر است. به بیان دیگر، هر چه صادرات یك كشور متمركزتر باشد، شرایط تجاری آن كشور پرنوسان‌تر خواهد بود، به ویژه اگر صادرات بر روی كالاها متمركز باشد.

نوسانات تجاری و آزادی تجاری كشورها بر روی نوسان درآمدهای آن‌ها موثر است، بنابراین می‌توان نوسانات بالای درآمدی در اقتصادهای كوچك را بر اساس سطوح بالای آزادی تجاری آن كشورها و فقدان تنوع صادراتی توضیح داد. تولید ناخالص داخلی سرانه بر روی نوسان درآمدها تاثیر منفی بسزایی دارد. این امر می‌تواند توجیهی برای آن باشد كه چرا كشورهای ضعیف، باوجود نداشتن آزادی تجاری قابل توجه، از نوسانات بالای درآمد رنج‌می‌برند. تحقیقات نشان می‌دهد كه نوسان درآمدها بر رشد اقتصادی اثر منفی دارد، بنابراین اقتصادهای كوچك و ضعیف از متنوع ساختن صادرات خود منتفع خواهند شد. البته این امر در برخی اقتصادهای خرد به دلیل محدودیت امكانات امكان‌پذیر نخواهد بود.

محمد اقبال‌نیا

‌دانشجوی دورهء دكترای مدیریت مالی دانشگاه شهید بهشتی