امام حسین ع و امام رضا ع به روایت ادبیات

چه زیباست روایت آیینه در آیینه, و چه شگفت و شورانگیز است روایت نور, آنگاه که سخن از دو خورشید فروزان و بی غروب است خورشید سرخ کربلا و خورشید پر فروغ خراسان

چه زیباست روایت آیینه در آیینه، و چه شگفت و شورانگیز است روایت نور، آنگاه که سخن از دو خورشید فروزان و بی‌غروب است؛ خورشید سرخ کربلا و خورشید پر فروغ خراسان.

داغ جانگداز شهادت مظلومانه حضرت سیدالشهداء امام حسین بن علی(ع) و آنچه بر اصحاب و خاندان بزرگوار آن حضرت گذشت، واقعه‌ای است که هرگز از ذهن و ضمیر تاریخ بشریت محو نخواهد شد و گرمای آن خون مقدس که به ناحق بر خاک تشنه و تفدیدة نینوا فرو ریخت، تا همیشة تاریخ گرمابخش قلب‌های آزادگان و حق باوران جهان خواهد بود.

در تاریخ حیات بشریت، بی‌تردید دهم محرم سال شصت و یکم هجری، نقطة عطف بزرگ و سرنوشت‌سازی است. آن‌گونه که این روز شگفت و سرشار از حماسه و ایثار، همواره مورد یادآوری و تجلیل بوده است و اگرچه در تعظیم این روز بزرگ بسیار سخن گفته شده است، باز هم گفتنی‌ها در این باره پایانی نمی‌شناسد.

تلاش و تأکید خاندان پاک وحی ـ علیهم‌السلام ـ بر زنده نگاهداشتن نام شریف حضرت امام حسین(ع) و نهضت الهی و رهایی بخش آن حضرت، بیانگر واقعیت بزرگی است که همانا ابلاغ پیام قیام سرخ آن حضرت، و رمز ماندگاری و پویایی آیین مبین اسلام است. در واقع حضرت سیدالشهداء(ع) با نهضت سرخ خود این حقیقت را به اثبات رساند که در عرصة جدال همیشة حق با باطل، شکستی وجود ندارد و یگانه راه رهایی، ایستادگی در برابر باطل است.

دفاع از حریم مقدس امامت و ولایت و تبیین اهداف والای قیام الهی حضرت سیدالشهدا بلافاصله پس از واقعة عاشورا از سوی حضرت امام سجاد(ع) و حضرت زینب کبری(س) و دیگر خاندان آن حضرت آغاز شد و با جدیت تمام و بی‌نظیری تداوم یافت؛ چنان‌که با مطالعه زندگانی پیشوایان مکتب نورانی تشیع این واقعیت به عینه آشکار می‌شود که تمامی آن بزرگواران با استفاده از تمامی امکانات موجود به بهترین شکل ممکن سعی در معرفی و ابلاغ پیام سرخ نهضت حسینی و گرامیداشت آن داشته‌اند. و لذا از همان تاریخ، نهضت‌های فراوانی در مبارزة با ظلم و جور به وقوع پیوسته که الهام‌بخش آنها قیام جانانه و جاودانة عاشورا بوده است.

محققان تاریخ، بزرگترین علت انقراض حکومت بنی امیه را قیام عاشورا به شمار آورده‌اند که مشروعیت این دستگاه را برای همیشه زیر سؤال برد و امویان علیرغم همة تلاشهایشان هرگز نتوانستند در زیر بار این ننگ دامنگیر و رسواگرانه، قد علم کنند.حکومت بنی‌عباس، اگرچه با داعیة خویشاوندی با پیامبر(ص) قدم به میدان گذاشت، اما در عمل ثابت کرد که در غصب خلافت و رهبری مسلمانان، نه تنها دست کمی از امویان ندارد، بلکه برای حفظ مقام و منصب از هیچ جنایتی فروگذار نیست.

جسارت‌ها و گستاخی‌های خلفای بنی‌عباس به ساحت مقدس حضرت امام حسین(ع) و هراسی که از نام آن حضرت و حتی از مزار آن حضرت داشتند و در کتاب‌های تاریخی به ثبت رسیده است، نشانگر ماهیت پلید آنان و روشن‌ترین دلیل بر بطلان ادعاهای آن بر وابستگی و محبت و خویشاوندی با خاندان رسول اکرم(ص) است.

حضرت امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) در یکی از دشوارترین دوره‌های تاریخی که همزمان با اوج و اقتدار حکومت بنی‌عباس است، پرچم پیام سرخ عاشورا را برافراشته نگاهداشته و از هر فرصتی برای یادآوری این حماسه‌ی نجات‌بخش و پاسداشت آن سود جستند.

امام رضا(ع) از خاندانی برخاسته بود که وارثان اصلی و حقیقی حضرت سیدالشهداء(ع) بودند و نسل به نسل بر آرمانها و ارزشهای به یادگار مانده از آن حضرت جانفشانی کرده و در مقابل حکام سیاهکار و ستم پیشه، لحظه‌ای از ایستادگی و مبارزه عقب ننشسته بودند، و اگر سخن از حسین(ع) و راه و رسم او به میان می‌آوردند، این سخن سرشار از ایمان و اعتقاد بود و سراسر زندگی آنان با این مفهوم عظیم و الهی در هم آمیخته بود؛ چنان‌که در روایتی از امام رضا(ع) در خصوص احوال پدر ارجمندشان حضرت امام موسی بن جعفر(ع) نقل شده است که: «چون ماه محرم فرا می‌رسید، هیچ کس پدرم را خندان نمی‌دید... و چون روز دهم فرا می‌رسید، آن روز، روز عزاداری و گریه و اندوه او بود.»

(وسایل الشیعه، ج۱۰، ص۵۰۵)

حضرت ثامن‌الائمه، خود نیز چنین مرامی داشتند، و با فرا رسیدن ماه محرم احوال آن حضرت به نحو کاملاً آشکاری دگرگون می‌شد و آثار حزن و اندوه بر سیمای ملکوتی آن حضرت پدیدار می‌گشت و کسی خنده بر لبان آن حضرت نمی‌دید.

در روایات آمده است که امام رضا(ع) در ایام ماه محرم، مجلس عزاداری ترتیب داده و از شاعران متعهد دعوت می‌کردند تا با حضور در این مجالس اشعار خود در ذکر مصائب جد گرامی‌شان حضرت سیدالشهدا(ع) قرائت کنند و در غیر این صورت، آن حضرت خود به ذکر مصیبت پرداخته و ضمن گریستن بر این فاجعة عظما، دیگران را نیز می‌گریاندند.این شهر آشوب نقل کرده است که حضرت امام رضا(ع) در خصوص ماه محرم فرموده‌اند: «ماه محرم ماهی است که در دوران جاهلیت جنگ در آن را حرام می‌شمردند، اما (پس از اسلام) در این ماه خون ما را حلال به شمار آوردند، حرمت ما را در هم شکستند، و در این ماه فرزندان و زنان ما را به اسارت درآوردند و خیمه‌های ما را به آتش کشیدند و هرچه در درون خیمه‌ها بود چپاول کردند، و حرمت پیامبر خدا را درباره ما رعایت ننمودند. روزی که حسین(ع) به شهادت رسید، دیدگان ما مجروح و اشک از چشم‌های ما سرازیر شد.»

(مناقب آل ابی‌طالب، ج۲، ص۸۹)

حضرت امام رضا(ع) دربارة واقعة جانسوز کربلا چنان سخن می‌گوید که گویی آن حضرت خود در آن واقعة تأثرانگیز حضور داشته‌اند و با ذکر عرف عرب دربارة حرام بودن جنگ و قتال در این ماه، و یادآوری نسبت حضرت امام حسین(ع) و خاندان مکرم آن حضرت با پیامبر اکرم(ص)، به قتل و غارت وحشیانه لشکریان بنی‌امیه، برخلاف تمام آداب و اصول رایج اجتماعی اشاره می‌فرمایند که اوج این جنایت، نشانه رعایت نکردن حرمت عترت گرامی پیامبر رحمت(ص) و تیغ کشیدن بر روی سبط آن حضرت است که همگان به مقام و منزلت و محبوبیت او آگاهی داشتند

● امام رضا(ع)، دعبل و مرثیه برای امام حسین(ع)

دعبل بن علی بن رزین از قبیلة مشهور خزانه بود. او شاعری شجاع و توانا و دلباختة خاندان پاک رسالت بوده که دشوارترین روزگار شعر خود را در خدمت بیان حقایق و دفاع از آل‌الله قرار داد؛ چنان که علامة حلی دربارة او گفته است: «دعبل در میان عالمان و متفکرین شیعی به کمال ایمان و علو منزلت و بزرگی شأن اشتهار یافته است.»

(خلاصه الاقول فی معرفه الرجال، ص ۷۰)

پس از اینکه حضرت امام رضا(ع) به امر مأمون از مدینه به خراسان آمد و ولایتعهدی مأمون را پذیرفت، دعبل به همراهی ابراهیم بن عباس صولی (شاعر نامدار شیعی) عازم زیارت آن حضرت گردید.

هر دو شاعر در «مرو» به نزد او بار یافتند و دعبل قصیدة «تائیه» را در حضور آن حضرت قرائت کرد که بسیار موردتوجه امام قرار گرفت و ایشان را گریان ساخت. امام(ع) ده هزار درهم و جبه‌ای از جامه‌های شخصی خود را به او بخشیدند.

(دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص ۱۰۰)

ابوالفرج اصفهانی در کتاب «الاغانی» به ذکر یکی از مجالس مرثیه سرایی که در پیشگاه حضرت امام رضا(ع) برگزار شده و دعبل خزاعی نیز در آن افتخار حضور و شعرخوانی داشته، پرداخته و چنین آورده است:

«خدمت سرورم امام رضا(ع) رسیدم، دیدم آن حضرت به همراه یارانش غمگین و اندوهناک نشسته است. هنگامی که مشاهده فرمود مرا که به سمت ایشان می‌آمدم، فرمود: مرحبا به دعبل. آفرین بر کسی که با دست و زبان خود ما را یاری می‌رساند. آنگاه آن حضرت من را در کنار خود نشانده و فرمود: ای دعبل! از تو می‌خواهم شعر بسرایی، به جهت آن که این روزها برای اهلبیت، روزهای غم و اندوه است و برای دشمنان ما، خصوصاً بنی امیه روزهای شادی و سرور می‌باشد.

ای دعبل! هر آن کس که بر مصیبت ما اشکی بریزد و یا کسی را بگریاند ـ حتی یک نفر را ـ پاداش او با خداوند است.ای دعبل! هر کس دیدگانش بر مصیبت ما بگرید، همراه با ما و در زمرة ما محشور خواهد شد.

ای دعبل! هر کس بر مصیبت جد من حسین(ع) اشک بیفشاند، البته خداوند گناهانش را مورد عفو قرار خواهد داد.

سپس آن حضرت امر فرمود تا بین ما و اهل حرم پرده‌ای برافراشتند و فرمودند که در پس پرده‌ها بنشینند و بر عزا و مصیبت جدّ خود گریه و ناله سر دهند. و به من نیز امر فرمودند که ای دعبل! بر حسین(ع) مرثیه‌ای بخوان. مادامی که تو زنده‌ای، یار و مدح‌کنندة ما هستی؛ پس تا جایی که می‌توانی از یاری ما دریغ نکن. در این حال من به گریه افتادم و اشعاری در رثای خاندان نبوت و ماجرای شورا قرائت کردم.»

(الاغانی، ج۲، ص ۱۴۸)

این روایت به طور متواتر در کتاب‌های متعددی مانند «جامع احادیث الشیعه» (ج۱۲، ص ۵۶۷) نقل شده است و از آنجا که قصاید دعبل بسیار مطول بوده است، غالباً در این روایات به تناسب، برخی از ابیات که برخی از محققان آن را بیش ۱۳۰ بیت ذکر کرده‌اند، آورده شده است.

دعبل در رثای حضرت سیدالشهدا قصاید متعددی سروده است که در این مجال نقل این چکامه‌های بلند میسر نیست، لیکن فرازهایی از اشعار عاشورایی او را مرور خواهیم کرد.

یکی از مشهورترین اشعار دعبل، قصیدة تائیه است که یاقوت حموی آن را از بهترین نوع شعر و بلندترین نمونة مدایح برمی‌شمارد که دربارة دودمان پیامبر اکرم(ص) سروده شده و بر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) عرضه شده است.

(معجم الادبا، ج۴، ص ۱۹۶)

این قصیده را «مدارس آیات» نیز نام نهاده‌اند و سبب آن بیتی است که شاعر در آن چنین سرده است و در برخی منابع بیت مطلع ذکر شده است:

مدارس و آیات خلت من تلاوه

و منزل وحی مقفر العرصات...

یعنی: خانه‌های اهلبیت، مدارس آیات الهی و منزلگاه وحی است که بی‌کس مانند بیابان‌های خشک و خالی مانده است.

(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۳۱۸)

در روایات است که دعبل اشعار دردآلود خویش را با صدای بلند می‌خواند و امام رضا به شدت می‌گریست تا این که به این بیت رسید:

اری فیاهم فی غیر هم متقسماً

و ایدیهم من فیئهم صفرات

یعنی؛ حق ایشان (عترت) را در دست‌های خائنان دیگر مشاهده می‌کنم، در حالی که به تاراج می‌رود و بین غاصبان بیگانه تقسیم می‌شود؛ در صورتی که دست این مظلومان از حق خود تهی مانده است.

امام رضا(ع) در اینجا به سخن درآمد و فرمود: «راست گفتی ای خزاعی!»

دعبل همچنان شعر خود را ادامه داد و به فرازهای عاشورایی دیگری رسید:

... و آل رسول‌الله تدمی نحورهم

و آل زیاد آمنوا السربات

و آل رسول الله تسبی حریمهم

و آل زیاد ربه الحجلات

اذا و تروا مدوا الی اهل و اتریهم

اکفا عن الاوتار منقبضات

یعنی: سرهای خاندان پیامبر بریده و خون‌آلود است و گله‌های آل زیاد آسوده می‌چرند.

حرمت حریم پیامبر دریده و اهل حرمش به اسارت درآمده، و آل زیاد، حجله‌های سرور می‌آرایند.

فغان و درد، هنگامی که خون بنی‌هاشم به ناحق ریخته می‌شود، در حالی که دست‌های آنان تهی از حربه و بسته است.

در این هنگام امام رضا(ع) در حالی که کف دو دستش را می‌چرخانید و زیر و رو می‌کرد، فرمود: «آری این‌چنین است، به راستی که دست‌های ما بسته است!»

(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۶۵۰)

دعبل باز هم ادامه داد:

فیا عین بکیهم و جودی بعبره

فقد آن لاتسکاب و الهملات

لقد خفت فی الدنیا و ایام سعیها

و انی لارجو الامن بعد وفات

یعنی: ای دیدگان اشکبار! در اندوه آن عزیزان اشک ببار که اکنون هنگام آن است که در این ماتم جانکاه سیلاب اشک را روانه کنی. همواره در طول زندگی از هراس دشمنان اهلبیت نیاسوده‌ام، اما امید من این است که پس از مرگ در سایة شفاعت اهلبیت از عذاب در امان باشم.

در این حال امام رضا(ع) رو به دعبل فرمود: «خداوند تو را از فزع اکبر که قیامت است، در امان دارد.»

(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۶۵۰)

● عاشورا از نگاه امام رضا

حضرت امام رضا(ع) از عاشورا به عظمت و شکوهی بی‌مانند یاد می‌فرمودند و اجر همدلی و همراهی در این طریق را بی‌همانند می‌دانستند.

اگرچه از زمان وقوع واقعة عاشورا تا روزگار آن حضرت، زمان بسیار زیادی سپری شده بود، اما آن حضرت هرگاه در خصوص مصائب و شداید این روز سرشار از بلا سخن می‌گفتند، از کلمة «ما» استفاده می‌کردند؛ آن‌گونه که گویی زمانی از این واقعه سپری نشده و آن حضرت نیز در آن واقعه حضور داشته و در آن مصائب شریک و سهیم بوده‌اند.

امام رضا(ع) همانند دیگر پیشوایان عالیقدر مکتب تشیع، زنده نگاهداشتن نهضت عاشورا و سوگواری بر حضرت امام حسین(ع) را مؤثرترین و عالی‌ترین روش برای مبارزه با دشمنان اسلام و اهلبیت(ع) می‌دانستند و محبان و شیعیان را به برپایی مجالس ذکر و گریستن بر مصائب حضرت سیدالشهدا(ع) ترغیب می‌فرمودند.

شیخ صدوق از آن حضرت نقل کرده است که: «هرکس متذکر مصیبت‌های ما اهلبیت شود و گریه کند یا بگریاند، چشم او نگرید در روزی که تمامی چشم‌ها گریان است. و کسی که در مجلسی که امر ما زنده شود بنشیند و علوم ما را فرا گیرد و تعلیم دهد، دلش در روزی که تمامی دلها می‌میرند، نمی‌میرد. هرکس که روز عاشورا، روز مصیبت و غم و اندوه او باشد، خداوند روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار دهد و چشمش را در باغ‌های بهشت به وجود ما روشن سازد.هرکس در روز عاشورا کارهای خود را ترک گوید و شغل خود را واگذارد، خداوند نیازهای دنیوی و اخروی او را برآورده سازد.

هر آن کس که روز عاشورا را روز برکت بنامد و در آن روز در خانة خود، چیزی را ذخیره کند، آن چیز بر او مبارک نباشد.

اگر می‌خواهید اشک بریزید، بر حسین بن علی(ع) اشک بریزید که او را همچون برة قربانی سر بریدند و هیجده مرد از خاندان او را که همانندی نداشتند، با او به شهادت رساندند و آسمان‌های هفتگانه و تمام زمین بر شهادت آن حضرت گریستند و چهار هزار ملائکه از آسمان برای یاری رساندن به ایشان به زمین نزول کردند که آن حضرت به آنان اذن نداد. پس آن ملائک در جوار مزار آن اما مظلوم همواره زلف آشفته و غبارآلودند تا هنگامی که قائم آل‌محمد(عج) ظهور کند و از یاران او باشند و شعار و نشانة آنان در آن روز این است: «یالثارات الحسین».

اگر آن‌قدر بر حسین گریه کردید که اشک دیدگانتان بر چهره شما روانه شد، پروردگار گناهانی را که از شما سرزده، مورد عفو و بخشش قرار خواهد داد.

اگر قصد ملاقات خداوند را دارید، در حالی که هرگز گناهی نداشته‌اید، به زیارت حسین بشتابید. اگر آرزوی محشور شدن با پیامبر(ص) در بهشت را دارید، به قاتلان حسین(ع) لعنت بفرستید. اگر در پی ثواب کسانی هستید که با حسین(ع) به شهادت رسیدند، وقتی به یاد او می‌افتید بگویید: یا لیتنی کنت معکم (ای کاش با شما بودم).اگر دوست دارید که در مراتب والای بهشت با ما باشید، پس به خاطر غم و اندوه ما اندوهناک و محزون، و به علت شادی ما مسرور باشید که اگر هر کس سنگی را دوست داشته باشد، خداوند در روز رستاخیز او را با همان سنگ محشور خواهد ساخت.

(عیون اخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۱۱)

بی‌گمان امام رضا(ع) با چنین شیوه‌ای هدفی جز مبارزه سیاسی و اعتراض به دستگاه خلافت و سیاهکاری‌های آنان نداشته‌اند.

● سیمای امام حسین در مدایح و مراثی رضوی

حضرت امام رضا(ع) در دوران حیات پربار خویش شاعران را به سرودن شعر در رثای جد بزرگوار خویش حضرت امام حسین(ع) و مصائب آن حضرت در واقعة عاشورا ترغیب می‌فرمودند که این نکته پس از شهادت آن حضرت نیز ادامه یافت و لذا در بسیاری از مدایح و مراثی رضوی، شاهد آن هستیم که شاعر، گاه در کنار مدح و منقبت، و یا مرثیه‌سرایی برای حضرت ثامن‌الائمه(ع)، عرض ارادتی نیز به پیشگاه حضرت خامس آل‌عبا داشته است که این نکته به تحقیق امری بسیار جذاب و شایان توجه است و نشانگر تداوم همان خط سرخ مبارزه است.

در این مجال، مروری گذرا خواهیم داشت به آثار سخن‌سرایان نامدار ادبیات فارسی از قرون گذشته تا به حال، و به ذکر ابیاتی از این دست اکتفا خواهیم کرد:

* آمنه دولت‌آبادی:

... آن روز پیغام تو را بردم به شهر کربلا

امروز پیغام سلام از کربلا آورده‌ام

(گلدسته‌های عشق، ج۱، ص۷۸)

*مولانا خالد نقشبندی:

ـ دیگر به خون ناحق سلطان کربلا

کز وی کنار چرخ به خونا به احمر است...

(آیینه رجاء، ص۲۰۱)

* محمدحسین بهجتی (شفق):

در کوی تو نغمه‌ی خدا می‌شنوم

بوی شهدای کربلا می‌شنوم

از پردگیان عرض، گرد حرمت

آوای خوش رضا رضا می‌شنوم

(آیینه‌ی رجاء، ص۳۲۴)

* ملک‌الادب صبوری اصفهانی:

... پنجمین شمع شبستان حسین‌بن‌علی(ع)

ششمین خندة اول گل باغ زهراست...

(آیینه رجاء، ص۳۷۹)

* احمد مشجری (محبوب کاشانی):

... هاتفی دوش این ندا در داد

که رضا منبع سخا اینجاست

آنکه هر روز اشک غم می‌ریخت

بهر سلطان کربلا اینجاست...

(آیینه، ص۵۶۵)

* محمود منشی کاشانی:

... بوی حسین می‌شنوم، یا حسین، اگر

در کربلا شهید شدی، این چه مقبر است؟!

آیینه رجاء، ص۶۲۵)

* وصال شیرازی:

گرچه عزا، عزای شهیدان کربلاست

حاشا که حق به ترک عزای رضا رضاست

در کربلا شهادت و اندوه و کربت است

انصاف می‌دهم که خراسان چو کربلاست

آنجا حسین نشسته لب و تیغ آبدار

اینجا رضای خونجگر و زهر جانگزاست

آن را جگر گداخته از زهر جانگسل

وین را گلو شکافته از تیغ اشقیاست

آن زیر سم مرکب و آن زار سم کین

بر آن خدا رضا نه و نه زین خدا رضاست

(آیینه رجاء، ص۷۲۲)

* صالح سجادی:

... سومین حبه بودکه انگار جگرت داشت مشتعل می‌شد

تشنه‌ات بود و این عطش می‌خواست پردة دیگری نشان بدهد

قصر در لحظه‌ای بیابان شد، ماه افتاد و نیزه‌باران شد

پدرت نیزه‌ای به گردن کرد، تا سرش را به آسمان بدهد

سومین حبه را فرو بردی، از ندیمان یکی به «مأمون» گفت:

شمر اذن دخول می‌طلبد تا به تو نامة امان بدهد

(آسمان هشتم، دفتر۲، ص۱۶)

*خواجه عصمت بخاری:

هر صبحدم ز خون شهیدان کربلا

خورشید می‌کشد علم آل مصطفی

می‌سازد از مصیبت اولاد مرتضی

بر قد صبح پیرهن خون‌چکان قبا

اجزای روح می‌شد از این غم زهم جدا

بهر دوای این الم آمد به شهر ما

سلطان هشتمین علی موسی‌رضا

کاندر بر زمانه تنش روح دیگرست

(مدایح رضوی در شعر فارسی، ص۴۰)

* سیدمحمدعلی ریاضی یزدی:

... وای فردا اگر امروز ز من دست نگیری

ای که خود دست خدا و پسر خون خدایی

(مدایح رضوی در شعر فارسی، ص۲۲۹)

* و ...

● امام رضا در نگاه امام حسین

تقدم حضرت امام حسین(ع) بر امام رضا(ع) در نگاه نخست این باور را ایجاد می‌کند که نمی‌توان انتظار داشت که آن حضرت سخنی دربارة امام رضا(ع) داشته باشند، اما یکی از نکات شگفت‌ در این باره روایاتی است که در اینباره در برخی از کتاب‌ها وجود دارد و این پیشگویی‌های اعجاب‌انگیز، بیانگر علم الهی معصومین است.

در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) روایتی نقل شده است از حضرت امام حسین(ع) به نقل از حضرت امیرالمؤمنین که حدیث کرد از رسول اکرم(ص) که فرمودند: «پاره‌ای از تن من در سرزمین خراسان به خاک سپرده می‌شود، که هیچ دردمندی او را زیارت نمی‌کند «الا نفس‌الله کربته»، مگر این که خداوند ناراحتی وغم او را برطرف می‌کند، و هیچ گنهکاری نیست که به زیارت او نایل شود، جز این که خداوند از گناهان او درگذرد.»

(عیون اخبارالرضا(ع)،ج۲، ص۶۳۵)

همچنین در روایات مربوط به حضرت ولی عصر(عج) و این که آن حضرت از فرزندان حضرت سیدالشهدا(ع) می‌باشند، به نام حضرت امام رضا(ع) نیز اشاره شده است. در این روایات که غالباً از یکی از ائمه به نقل از امامان پیشین در منابع آمده است، حضرت امام حسین(ع) یکی از شمار راویان حدیث می‌باشندکه فرموده‌اند پس از آن حضرت، ۹ امام به امامت خواهند رسید و از حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) به عنوان امام هشتم شیعیان یاد شده است.

همچنین روایت رسیده در خصوص این نکته که نام چهار تن از امامان «علی» است، و لذا علاقه‌مندان به این موضوع را ارجاع می‌دهیم به فصل «پیشوایان دوازده نفرند» از کتاب «غیبت نعمانی» اثر شیخ اجل‌ابن ابی‌زینب.

(غیبت نعمانی، ص۸۹)

● فضیلت خاصه زیارت امام رضا(ع)

مرقد شریف و مطهر حضرت امام حسین(ع) در کربلای معلّی و امام علی‌بن‌ موسی‌الرضا(ع) در مشهد طوس خراسان از عزیزترین مراقد مقدس جهان اسلام به شمار می‌آیند که همواره شمار فراوانی از دلباختگان خاندان عصمت و طهارت به زیارت این مکان‌های شریف نایل می‌آیند و به گواه آمار و مستندات، این رویکرد شگفت و دل‌انگیز همواره رو به فزونی داشته است.

و اما از علی‌بن مهزیار روایت شده است که به ابوجعفر امام جواد(ع) عرض کردم: «زیارت حضرت رضا(ع) افضل است یا زیارت ابی عبدالله‌الحسین(ع)؟» می‌فرمودند: «زیاره ابی‌افضل، لانه لایزروه الا‌الخواص من‌الشیعه)

یعنی: ثواب زیارت پدرم (امام رضا) بیشتر است. زیرا امام حسین را تمامی مردم مسلمان زیارت می‌کنند. ولی پدرم را جز جمعی از خواص شیعه زیارت نمی‌کنند.

(عیون‌ اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۶۴۴)

همچنین از حضرت عبدالعظیم‌بن عبدالله‌الحسنی روایت شده است که گفت: به ابوجعفرامام جواد(ع) عرض کردم: متحیر مانده‌ام که قبر سالار شهیدان ابوعبدالله‌الحسین(ع) را زیارت کنم یا به طوس رفته و قبر پدرت امام رضا(ع) را زیارت نمایم، نظر شما چیست؟ آن حضرت فرمود: اندکی صبر کن و همین جا بایست تا بازگردم. بعد به اندرون خانه رفت و با چشمی گریان که اشک بر رخسار مبارکش می‌ریخت بیرون آمد، و گفت: زوار قبر ابی‌ عبدالله‌(ع) کثیرون، و زوار قبر ابی(ع) به طوس قلیون

یعنی: زایران مزار ابی عبدالله‌الحسین(ع) بسیارند، ولی زوار مزار پدر من در طوس اندکند.

(عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۶۳۰)

● نتیجه:

گریستن و عزاداری در مکتب تشیع از فلسفه بسیار عمیق و گسترده‌ای برخوردار است که یکی از جلوه‌های این مبارزة سیاسی علیه ظالمان و سیاهکاران است و حضرت امام رضا(ع) در دشوارترین روزگار که به سبب فشار و خفقان شدید دستگاه سفاک بنی‌عباس، امکان هیچگونه بیان حقایق و اعتراض علیه ظلم وجور وجود نداشت، از این سلاح به عنوان وسیله‌ای برای نشر حقایق و اشاعة عالی‌ترین اندیشه‌ها استفاده نمودند.

برپایی مجالس سوگواری به منظور ایام محرم، گریستن و نوحه‌خوانی بر سالار شهیدان و یاران با وفای آن حضرت، اظهار حزن و بیتابی بر مصایب اهلبیت(ع) و جنایات رژیم فاسد بنی امیه و ستمی که بر عترت رسول اکرم(ص) پس از رحلت آن حضرت روا شد، مبارزه‌ای تمام عیار علیه غصب خلافت و انحراف بزرگی بود که همچنان در دوران بنی عباس ادامه داشت و امام رضا(ع) از این طریق روشنگرانه، سعی در آگاهی بخشیدن به جامعه و دعوت آنان به تعمق و اندیشیدن داشت.

دعوت امام رضا(ع) از شاعران متعهد شیعی برای مرثیه‌سرایی در رثای حضرت سیدالشهدا(ع) و بیان حقایق قیام سرخ و جاودانة آن حضرت، جلوة دیگری از مبارزة سیاسی آن حضرت بود؛ زیرا در آن دوران شعر، لسان برتر و مؤثرترین رسانه برای انتقال پیام به خواص و عوام بود و علاوه بر جلب توجه افکار عمومی، قابلیت ثبت و ماندگاری قابل ملاحظه‌ای داشت.

از این رو دستگاه خلافت بنی عباس، همواره از قصایدی که به دفاع از خاندان پاک وحی(ع) سروده می‌شد، در هراس بود. زیرا این اشعار به سرعت دهان به دهان می‌چرخید و در ذهن‌ها و سینه‌ها ثبت و ضبط می‌شد، و تأثیر و سرعت انتشار آن شگفت و فوق‌العاده بود.

گریستن، نوحه‌سرایی و عزاداری، آموزة سیاسی بزرگ امام رضا(ع) به شیعیان و در اوج تهدید و خفقان حاکم، فریاد اعتراضی بود که هیچ حد و مرزی نمی‌شناخت و به شهادت زمان تا همیشة تاریخ، امتداد یافت.

کامران شرفشاهی

اهم منابع:

ـ ابن ابی زینب، محمدبن ابراهیم النعمانی/ غیبت نعمانی، ترجمه: محمدجواد غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول ۱۳۶۳

ـ ابن شهرآشوب مازندرانی، ابی جعفر رشیدالدین محمدبن علی/ مناقب آل ابی طالب(ع)، قم: نشر علامه، چاپ اول ۱۳۸۱

ـ احمدی بیرجندی، احمد و سیدعلی نقوی‌زاده/ مدایح رضوی در شعر فارسی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم ۱۳۷۲

ـ اصفهانی، ابوالفرج/ الاغانی، مصر: دارالکتب‌المصریه، ۱۳۲۷ هـ ق

ـ الحرالعاملی، محمدبن‌الحسن/ وسایل‌الشیعه، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی۱۳۹۱ هـ ق، حلی، حسن‌بن یوسف/ خلاصه‌الاقوال فی‌ معرفه‌الرجال، مصحح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف: مطبعه‌الحیدریه، ۱۴۰۲ هـ ق

ـ شاهرخی، محمود و مشفق کاشانی، آیینه رجاء، تهران: نشر اسوه، چاپ اول ۱۳۷۲

ـ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی‌بن‌الحسین‌بن بابویه/ امالی، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران، نشر کتابچی، چاپ اول ۱۳۷۰

ـ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی‌بن‌الحسین‌بن بابویه/ عیون اخبارالرضا(ع)، ترجمه: حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب اسلامیه، چاپ چهارم ۱۳۸۷

ـ قمی، عباس/ مفاتیح‌الجنان، ترجمه: مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: نشر ساز و کار، چاپ اول ۱۳۸۷

ـ گنجعلی، جواد/ گلدسته‌های عشق، مشهد: به نشر، چاپ اول ۱۳۹۰

ـ محمدزاده، مرضیه/ دانشنامه شعر عاشورایی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم ۱۳۸۳

ـ مظهری، حمید/ آسمان هشتم (دفتر دوم)، کرمان: نشر فانوس، چاپ اول ۱۳۸۷

ـ یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی عبدالله/ معجم‌الادبا، مصر (قاهره): مکتبه‌القراء