هنر تعزیه و تعزیه خوانی در ایران

تعزیه و تعزیه خوانی نمایش آیینی مذهبی ایرانیان است

تعزیه و تعزیه خوانی نمایش آیینی مذهبی ایرانیان است . هنری که مخصوص ایرانیان و سرزمین ایران می باشد. این هنر نه از عربستان و عراق که خاستگاه دین مبین اسلام است به ایران آمده نه از فرنگستان . ایران تنها کشور اسلامی است که نمایش تعزیه را به مقیاس جهانی آفرید.

ایرانیان شیعه در ساختن تعزیه و به نمایش درآوردن واقعه های کربلا و حدیث مصایب سیدالشهدا به سنت نمایشهای آئینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آئین های آنان و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایشهای آئینی نظر داشته اند.

یکی از نویسندگان مصری معتقد است که ایرانیان با پیش زمینه هنر تئاتر که در جامعه شان داشتند توانستند از شهادت امام حسین و اصحابش درامهای مذهبی بیافرینند. در صورتی که اعراب هیچوقت به این اندیشه نیافتادند که از این وقایع بهره بگیرند. زیرا در میانشان هنر نمایش سنت نبود.

نمایش مصایب میترا و سوگ سیاوش در ایران به احتمال قوی اصلی ترین نمونه از آئین های زمینه ساز نمایش مصایب امام حسین و وقایع کربلا بوده و این دو آئین در شکل گیری تعزیه خوانی تاثیر داشته .

ایرانیان مهر پرست به هنگام برگزاری مناسک آئینی خود واقعه مصایب میترا را نیز به نمایش در می آوردند در این نمایش چند تن از نقش آفرینان صورتکهایی بر چهره خود می زدند و روی سکویی که پیروان آئین مهر برای نیایشهای مذهبی ساخته بودند می رفتند و همراه نیایش واقعه مصایب مهر را نشان میدادند.

در سال مرگ سیاوش مردم بخارا همراه آئین سوگواری سیاوش شهادت او را نمایش می دادند.

در این نمایش شبیه سیاوش را می ساختند و در عماری یا محلی می گذاشتند. این عماری یا محل را که چهار سویش باز بود روی دوش می گرفتند و مویه کنان و سینه زنان در گذرگاهها می گرداندند.

تعزیه بیانگر وجهی از تاریخ دینی شیعیان و نشان دهنده رخدادی واقعی تاریخ در حوزه حیات قدسی قدسیان دین و مذهب در جهان تشیع است .

مضمون تعزیه رویارویی دو نیروی خیروشر اهورایی و اهریمنی می باشد که در ظاهر نیروی شر پیروز می گردد ولی پیروزی واقعی و باطنی از آن نیروهای اهورایی و خیر می باشد که یک چنین قاعده ای در آیین زرتشت وجود دارد .

از اساطیر ایرانی نیز در پیدایش تعزیه بهره وافی و کافی گرفته شده و بیشتر هم شخصیت حضرت علی را وارد اسطوره ها نموده اند. و شجاعت و جوانمردی علی (ع ) در دوران اوایل اسلام بابی شد برای ورود شخصیت علی (ع ) به اسطوره ها توسط ایرانیان مثل تعزیه شست بستن دیوـ بیرالعلم .

حتی در اشعاری که در نسخه های تعزیه وجود دارد نام رستم و سهراب اسفندیار افراسیاب لیلی و مجنون شیرین و فرهاد و...... را میتوان دید .

در تاریخ ابن کثیر شامی آورده است که معزالدوله احمد ابن بویه در بغداد در دهه اول ماه محرم امر می کرد تمامی بازارهای بغداد را بسته و سیاهپوش نموده و به عزاداری سیدالشهدا بپردازند.

چون این قاعده در بغداد رسم نبود علمای اهل سنت آنرا بدعتی بزرگ دانستند و چون بر معزالدوله دستی نداشتند چاره جز تسلیم نداشتند. بعد از آن هر ساله تا انقراض دولت دیالمه شیعیان در ده روز اول ماه محرم بر جمیع بلاد رسم تعزیه به جای می آوردند و در بغداد تا اوایل دولت سلجوقی بر قرار بود .

در دوران سلجوقیان خوارزمشاهیان حمله مغول به ایران این گونه مراسم نیز از دستخوش سردمداران این دوران در امان نبود و به دست توانای این حکام مورد بازیچه قرار می گرفت تا در دوران صفویان که این خاندان خود را از فرزندان امام موسی کاظم میدانستند و پس از قدرت و به سلطنت رسیدن پایه گذار مکتب تشیع در ایران گردیدند. که با پایه گذاری این مکتب و پذیرفتن آن از طرف مردم ایران که چون خاندان رسول را محترم می دانستند در رشد و پیشرفت تعزیه نیز بسیار موثر بود.

هنر تعزیه و تعزیه خوانی رفته رفته در دوران زندیه نیز با استقبال خوبی مواجه بود ولی اوج هنر تعزیه را در دوران قاجار میتوان دید.

علی الخصوص در دوران ناصرالدین شاه قاجار که با ساختن تکیه دولت از طرف شخص ناصرالدین شاه در رشد تعزیه بسیار موثر بوده و نویسندگان تعزیه نسخه های بسیار زیادی نوشتند.

این هنر با مخالفت رضا خان و محمد رضا شاه رو به رو بود تا حدی که تکیه دولت به دست رضا خان تخریب شد و بیش از ۱۰۰۰ مجلس شبیه نامه که در دوران قاجار نوشته شده بود به خاطر بی کفایتی شاهان پهلوی و مخالفت آنها با این امر از ایران خارج و به موزه کشورهای مختلف رفتند. و در حال حاضر نیز در آنجا وجود دارند. و تعزیه از رونق گذشته خود افتاد و به خاطر ممنوع دانستن از طرف دولت وقت در داخل شهرها هیچگونه اجرایی از تعزیه به چشم دیده نمی شد .

فقط بسیار اندک در روستاهایی که فاصله های زیادی تا شهر داشتند مردم به اجرای تعزیه می پرداختند پس از انقلاب به خاطر این که مذهب رسمی ایران مذهب تشیع بود باز رونقی به تعزیه داده شد.

تا این که در حال حاضر شاهد اجرای تعزیه در اکثر نقاط کشور هستیم و کمتر کسی را می بینیم که با تعزیه آشنا نباشد .

این هنر ملی مخصوص ایرانیان است و بر ماست که در حفظ و صیانت آن کوشا باشیم چون نمایش هر کشوری برای آن کشور از قداست و ارزش والایی بر خوردار است و در کنار تمام درامهای شرق و غرب نام تعزیه ایران می درخشد .

بسیاری از نویسندگان و کارگردانان تئاتر غرب که مورد احترام مردم آن دیار هستند و به عنوان هنرمندان صاحب سبک از ایشان یاد می برند و نمایش نامه ها و آثار آنها برای مردم غرب از احترام خاصی برخوردار است مانند برتولت برشت پیتر بروک و ... همین هنرمندان غبطه تعزیه ایران را می خورند.

هنر تعزیه هنری است که به نوعی درون خود از تمام هنرها وام گرفته . در تعزیه علاوه بر آئین های مذهبی و اساطیر ایرانی هنرهایی همچون نمایش ادبیات موسیقی هنرهای تجسمی را نیز میتوان دید .

و این جای بسی افتخار برای کشور عزیزمان می باشد که در مملکتی اسلامی که مذهب رسمی این مردم تشیع می باشد درام و هنر تئاتر این سرزمین نیز در کنار نام نامی اباعبدالله الحسین قرار دارد .

نمایش مصایب در تعزیه خوانی چنان شور و غوغایی در درون مومنان پدید می آورد که رشته های پیوندشان را با زندگی نا مقدس دنیوی می گسلد و آنان را به فضای قدسی پر رمز و رازی که تجلیگاه روح مقدسان و نیاکان است می برد .

مردم با اهدای نیروی کار خود و عرضه خدمت رایگان و پرداخت اعانه نذریانه در مجلس تعزیه خوانی زمینه ای برای توسل به نیرو های مقدس دینی فراهم می کنند .

تعزیه خوانی سهم برجسته ای در ساختن ذهنیت مذهبی تصویرگران وبا الطبع در تکوین و رشد شمایل نگاریهای مذهبی روی دیوار اماکن مقدس پرده های درویشی نگارگری های عامیانه کتابها و نقاشی های معروف به نقاشی قهوه خانه داشته است .

تعزیه خوانی بیرون از حوزه مسجد و منبر و دور از قلم و عمل و نفوذ دستگاه رسمی مذهبی ایران در میان توده مردم شکل گرفت .

شکل گیری تعزیه خوانی بر بنیاد روایتهای شفاهی عامه مردم از وقایع تاریخی و حماسه کربلا و مجموعه ای از گزارشهای مقتل نامه ها و افسانه ها و باورهای مردم بود . از این رو تعزیه خوانی دستاورد جهان بینی و شیوه تفکر و احساس درونی توده مردم جامعه ای سنتی است که فرهنگی و اندیشه ای رمزگرا و حماسه ساز بر ذهنیت آن جامعه چیره بوده است .

رمز و راز جاذبه تعزیه خوانی و مقبولیت آن در جامعه دوره قاجار فرهنگی بود که مردم در آن پرورش یافته بودند این فرهنگ بر مجموعه ای از عناصر مذهبی و آئینی های تمثیلی و مناسک اسطوره انسانی قوام یافته بود. چنین فرهنگی از یک سو رفتارهای آئینی و عشیره ای کهن را به مردم جامعه القا میکرد و آنان را در رفتارها و مناسبات اجتماعی به تقلید و تکرار سنتها و شیوه های رفتار پیشینیان برمی انگیخت و از سوی دیگر رفتارهای دور از الگوهای سنتی پیشینیان را در برابر دیدگان آنان ناروا و بدعت آمیز و ضد ارزش می نمایاند و مردم را از پیروی آنها دور نگه می داشت .

تعزیه خوانی بر مردم جامعه های سنتی ـ مذهبی گذشته و گروههای مذهبی سنت گرایی امروزی بیش از هر شکل دیگر مناسک و شعایر مذهبی توانسته تاثیر بگذارد. تعزیه خوانان با به نمایش در آوردن وقایع کربلا در احساسات مذهبی و روان جمعی عامه مردم را در برابر رخدادهای حزن آور کربلا بر می انگیزانند و از این طریق فلسفه حق جویی و از خود گذشتگی شهیدان حماسه آفرین تاریخ تشیع را همچون انگاره و نمونه برتر در ذهن و خاطر آنان زنده نگه می داند.

هنر تعزیه که توسط عده ای از خود مردم عام اجرا می شود. بسیار تاثیر گذار برای مخاطبان خود می باشد. چون تعزیه همان گونه که یک نوع عزاداری برای ائمه اطهارمی باشد. جنبه آموزشی هم برای مخاطبان خود دارد. چون تماشاگر با شخصیتهای مذهبی آشنایی پیدا می کند.

در تعزیه قهرمان هر داستان از تعزیه ها در نهایت به فیض رفیع شهادت نایل می گردد و آن شخص شهید یکی از قدسیان و از اولیا الهی می باشد. که این باعث شکوفایی روحیه شهادت طلبی و مرگ با افتخار برای مخاطبان می گردد.

تماشاگرانی که در یک محیط به تماشای تعزیه نشسته اند در حین اجرای تعزیه همزمان با دیدن این نمایش به نوعی به عزاداری برای معصومین پرداخته و به راحتی با قهرمانان تعزیه هم ذات پنداری می کنند و روحیه توسل جویی و مرادخواهی درون تماشاگران به وجود می آیند و به تزکیه روحی که به تعبیر ارسطو از آن به عنوان کاتارسیس یاد می شود می رسند.

استمرار و حفظ ادبیات و موسیقی ایران یکی دیگر از فواید اجرای تعزیه باشد که با اجراهای تعزیه موسیقی اصیل ایرانی که میراث ملی و ماندگار کشور ایران می باشد بیش از پیش محفوظ تر خواهد بود.

تعزیه را در اغلب استانها می توان به یک فرهنگ و هنر فولکولور از آن یاد برد. در استانهای مختلف با فرهنگ خاص همان استان تعزیه ها اجرا می شود. خرده فرهنگهایی که درون ایران می باشد به نوعی از طریق تعزیه نیز محفوظ مانند.

یکی از نویسندگان مصری معتقد است که ایرانیان با پیش زمینه هنر تئاتر که در جامعه شان داشتند توانستند از شهادت امام حسین و اصحابش درامهای مذهبی بیافرینند. در صورتی که اعراب هیچوقت به این اندیشه نیافتادند که از این وقایع بهره بگیرند. زیرا در میانشان هنر نمایش سنت نبود

هنر تعزیه و تعزیه خوانی رفته رفته در دوران زندیه نیز با استقبال خوبی مواجه بود ولی اوج هنر تعزیه را در دوران قاجار میتوان دید.

این هنر با مخالفت رضا خان و محمد رضا شاه رو به رو بود تا حدی که تکیه دولت به دست رضا خان تخریب شد و بیش از ۱۰۰۰ مجلس شبیه نامه که در دوران قاجار نوشته شده بود به خاطر بی کفایتی شاهان پهلوی و مخالفت آنها با این امر از ایران خارج و به موزه های کشورهای مختلف برده شد.

اسماعیل مجللی