راز نماز در نهج البلاغه

سخن از راز نماز در نهج البلاغه و رابطه این فریضه بزرگ الهی با علی علیه السلام, پیشوای عظیم الشأن ما و گوینده نهج البلاغه است, كه یكی از جالب ترین مباحث این كتاب با عظمت را تشكیل می دهد

● نخستین نمازگزار

سخن از راز نماز در نهج البلاغه و رابطه این فریضه بزرگ الهی با علی علیه السلام، پیشوای عظیم الشأن ما و گوینده نهج البلاغه است، كه یكی از جالب‏ترین مباحث این كتاب با عظمت را تشكیل می‏دهد. نماز، نخستین حكم الهی بود كه چند روز پس از بعثت پیغمبر خاتم، حضرت محمد بن عبد اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم توسط جبرئیل امین از جانب خداوند صادر گردید و پیغمبر با تعلیم پیك وحی، آن را معمول داشت. بدین گونه كه پیك وحی الهی، جبرئیل امین، چند روز بعد از آن كه پیغمبر به مقام نبوّت رسید، برای دومین بار بر آن حضرت نازل گردید و آبی از آسمان آورد و طریقه وضو گرفتن و نماز گزاردن و ركوع و سجود را به پیغمبر آموخت.

بنا بر این، نماز این فریضه بزرگ الهی و عالیترین فرمان خداوند عالم كه بهترین حالت یك انسان با ایمان و بنده خدا در پیشگاه الهی است، نوبر احكام اسلام است و از همین‏جا نیز باید قدر آن را دانست و به اهمیت آن پی برد.

نكته جالب توجه اینست كه پس از پیغمبر، نخستین كسی كه از مردان آن را به پا داشت علی علیه السلام و آنهم در سن نه سالگی بود كه در خانه پیغمبر به سر می‏برد و چون پیغمبر وضو گرفت او نیز وضو گرفت و همین كه رسول خدا به نماز ایستاد، آن وجود مقدس هم در آن سن و سال، پشت پیغمبر (ص) خدا ایستاد و در پشت سر علی علیه السلام هم تنها خدیجه بود كه به عنوان اولین زن به نماز ایستاد و باپیغمبر (ص) نماز جماعت گزاردند. و اولین اقامه نماز، هم به جماعت بود، جماعتی این چنین كه پیغمبر (ص) در جلو و علی پسر بچه نه ساله در پشت سر آن حضرت و خدیجه، همسر پیغمبر در پشت سر علی (ع). می‏بینید كه علی علیه السلام سراینده نهج البلاغه، چه رابطه‏ای با نماز، این دستور عالی آسمانی دارد كه شش سال پیش از بلوغ و قبل از همه، آن هم در پشت سر پیغمبر (ص) و برای نخستین بار به عنوان وظیفه دینی كه پیغمبر ختمی مرتبت از جانب خداوند مأمور به انجام آن شده است، آن را معمول داشت. پس علی علیه السلام نخستین نمازگزار اسلام است

● نماز در نظر علی (ع)

به طوری كه دیدیم علی علیه السلام نخستین پیشوای معصوم و امام بر حق ما و نماینده خدا و جانشین بلا فصل حضرت ختمی مرتبت (ص) اولین نمازگزار اسلام است، آنهم شش سال قبل از بلوغ از این رو می‏باید چنین انسان بی‏نظیری، رابطه خاصی با نماز بزرگترین فریضه الهی، داشته باشد. علی كه در قبله مسلمین متولد شده، و در نه سالگی و به عنوان اولین پیرو اسلام و برای نخستین بار در پشت سر پیغمبر خاتم نماز گزارده، به طور قطع بیش از هر مسلمان دیگری، قدر نماز، نخستین فریضه الهی، را می‏داند و به آن اهمیت می‏دهد.

به طوری كه نوشته‏اند، حال علی علیه السلام به هنگام نماز چنان بود كه در یكی از جنگهای تیری به پای آن حضرت اصابت كرد و هر چه كردند نتوانستند آن را در آورند. چون خبر به پیغمبر دادند فرمود بگذارید علی مشغول نماز شود سپس تیر را از پای او در آورید زیرا علی (ع) در آن هنگام، چنان محو تماشای جمال حق است كه كاملا از خود بی خود می‏شود. چنین كردند و تیر را از پای علی (ع) در آوردند و او متوجه نشد، و زمانی به خود آمد كه از نماز فراغت یافته بود، و آن گاه در خود احساس درد كرد. همچنین در یكی از شبهای مخوف جنگ صفین «لیلهٔ الهریز» كه آتش جنگ برافروخته شده بود و از هر سو مانند باران تیر می‏بارید، دیدند كه علی علیه السلام رو به قبله ایستاد و مشغول نماز شد. پس از نماز، پرسیدند یا امیر المؤمنین این چه وقت نماز خواندن بود و علی (ع) فرمود: اصلا این جنگ برای چیست جز این است كه می‏خواهیم ظلم و فساد را ریشه كن كنیم تا نماز و احكام الهی چنانكه باید، اقامه گردد .

● شهید محراب

علی علیه السلام، سراینده نهج البلاغه و قهرمان قهرمانان جهان، شاگرد لایق و تربیت شده پیغمبر اسلام است كه فرمود: «نور چشم من نماز است.» علی كه در تمام دوران حیات پیغمبر اسلام همچون سایه دنبال رسول خدا بود، چگونه می‏تواند به نماز تا آن حد كه معمول می‏داشت، اهمیت ندهد مگر او به تمام معنی مقلد پیغمبر خاتم نبود مگر نه اینست كه در نهج البلاغه و در كردارش همه جا پیغمبر (ص) را اسوه و مقتدای خویش قرار می‏دهد، و حاضر نیست سرموئی از گفتار و كردار پیغمبر (ص) تخطی كند آری مولود كعبه و خانه‏زاد خدا و اولین نمازگزار اسلام و قهرمانی كه در میدان جنگ و حساسترین لحظات زندگی، نماز را بر هر كار دیگری ترجیح می‏دهد و حاضر نیست لحظه اول وقت آن را كه ثوابی چون دریا دارد به تأخیر بیندازد، سرانجام نیز در خانه خدا، مسجد كوفه و در محراب عبادت و به هنگام نماز با شمشیر زهرآلود، ضربت خورد و فرق مقدسش شكافت و با آن ضربت شربت شهادت نوشید.

علی (ع) در آن حالت، یعنی پس از ضربت خوردن، با فرق شكافته فرمود «فزت و ربّ الكعبهٔ» به خدای كعبه كه در آن متولد گردیدم و قبله مسلمانان جهان است، از این كه می‏بینم در خانه خدا نیز ضربت خوردم و شهید می‏شوم، سرافرازم.

آری، علی (ع) آن مظهر تقوا و فضیلت، علی، آن انسان ما فوق انسان، آن نمونه اعلای آفرینش، پس از پیغمبر خدا و نمازگزار نخستین اسلام، آغاز كارش در خانه خدا بود، و پایان كارش نیز در خانه خدا به سر رسید. بدین گونه، علی علیه السلام در جهان اسلام نخستین شهید محراب است .

● نهج البلاغه و نماز

امیر المؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه در موارد عدیده‏ای از نماز، این فرمان بزرگ الهی و محبوب مورد علاقه‏اش كه برای هیچ عملی بمانند آن ارج نمی‏نهاد، سخن به میان آورده و اهمیت آن را یادآور شده است.

۱) از جمله در آغاز خطبه ۱۹۹ كه موضوعات مهم اسلامی را به اصحابش وصیت می‏نماید و نسبت به انجام دادن آن‏ها سفارش می‏كند، می‏فرماید: نماز را چنانكه باید برپا دارید و در حفظ و ادای آن كوشا باشید، و هر چه بیشتر به جا آورید و به وسیله آن به خداوند تقرب جوئید، زیرا كه خداوند در قرآن می‏فرماید: نماز فریضه‏ای است كه در وقت معین بر اهل ایمان واجب شده است. آیا پاسخ دوزخیان را نشنیده‏اید كه وقتی طبق گفته خداوند در قرآن از آنها می‏پرسند: «چه چیز شما را به دوزخ افكند» می‏گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.

نماز، گناهان را مانند ریزش برگ درختان می‏ریزد، و همچون رهایی چهارپایان از بند، انسان را رها می‏سازد. رسول خدا- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- نماز را به چشمه آب گرمی تشبیه فرمود كه بر در خانه مردی باشد و شبانه روز، پنج نوبت از آن شستشو كند، كه در این صورت دیگر چركی در بدن وی باقی نخواهد ماند.

مقام و اهمیت نماز را مردانی از مؤمنین می‏دانند كه زینت كالای دنیا و فرزندی كه نور چشم انسان است، و ثروت و دارائی، آنها را به خود مشغول نمی‏دارد چنانكه خداوند در قرآن مجید فرموده است: مردانی هستند كه تجارت و داد و ستد دنیا آنها را از یاد خدا و اقامه نماز و پرداخت زكات باز نمی‏دارد.

با این كه خدا، بهشت را به پیغمبر مژده داده بود از بس نماز می‏گزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در این كار نظر به این آیه شریفه داشت: خانواده‏ات را فرمان ده نماز بگزارند، و خویشتن نیز بر انجام آن شكیبا باش.

از این رو پیغمبر هم خانواده خود را به انجام این فریضه بزرگ الهی وادار می‏كرد و خود نیز با بردباری به ادای آن می‏پرداخت .

۲) در عهدنامه‏ای كه برای محمد بن ابی بكر نوشت و او را روانه مصر نمود تا فرمانروای آنجا باشد، از جمله دستورهائی كه به او داد فرمود: نماز را در اوقاتی كه برای آنها تعیین شده به پای دار و به خاطر این كه بی‏كاری و فرصت و وقت داری، پیش از وقت آن را به جای نیاور، و به بهانه این كه كار داری، آن را به تأخیر نینداز و این را بدان كه تمام كارهایت پیرو نمازت می‏باشد .

به طوری كه می‏بینید، مولای متقیان و سرآمد نمازگزاران مسلمین به فرمانگزار جوان خویش محمد بن ابی بكر دستور می‏دهد كه نماز را چه افرادی و چه به جماعت بر هر كار دیگری اعم از شخصی و كشوری و لشكری مقدم بدارد و آن را در اول وقت ادا كند، و حق ندارد به بهانه كار یا گرفتاری آن را به تأخیر بیندازد، یا به دلیل این كه كاری ندارد، پیش از وقت انجام دهد. بلكه باید طبق دستور خدا و پیغمبر عمل كند و به میل خود جلو و عقب نیندازد.

۳) نیز در فرمان مشهور مالك اشتر كه پس از شهادت محمد بن ابی بكر در مصر او را به فرمانروائی كشور باستانی مصر منصوب داشت و باید آن را جهان بینی علی علیه السلام دانست، می‏فرماید.

هنگامی كه برخاستی و خود را مهیا ساختی تا با مردم نمازگزاری، نماز را چندان طولانی مخوان كه مردم را پراكنده سازی و سریع و تند هم مخوان كه آن را تباه كنی.

زیرا در میان مردمی كه با تو نماز می‏گزارند، كسانی هستند كه علیل و بیمار و ناتوانند، یا گرفتاری و كار دارند. من از پیغمبر- صلی اللَّه علیه و آله- هنگامی كه مرا برای تبلیغ اسلام به یمن می‏فرستاد پرسیدم: چگونه با مردم نماز گزارم پیغمبر (ص) فرمود: با آنها مانند ناتوان‏ترینشان نمازگزار، و حال مؤمنین را رعایت كن .

۴) در كلمات قصار آن حضرت در اواخر نهج البلاغه، آن پیشوای عالی‏مقام معصوم و برگزیده خدا، پنج حكم بزرگ الهی را بدین گونه توصیف می‏كند: نماز وسیله تقرب و نزدیك شدن هر پارسائی به خداست، و حج، جهاد افراد ناتوان است.

هر چیزی زكات دارد و زكات و پاك كردن بدن، روزه گرفتن است. جهاد زن هم خوب شوهر داری كردن می‏باشد .

۵) در نامه‏ای كه به حارث همدانی از یاران نامدارش می‏نویسد از جمله‏

مرقوم می‏دارد: در روز جمعه، مسافرت نكن تا بتوانی در نماز جمعه شركت كنی، مگر این كه كار واجبی (مانند جهاد) در راه خدا انجام دهی، یا به سراغ كاری بروی كه شرعا معذور باشی.

۶) در خطبه (۱۳۱) از جمله می‏فرماید پروردگارا من نخستین كسی هستم كه به حق رسید و آن را شنید و پذیرفت. به طوری كه جز رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هیچ كس در نماز بر من پیشی نگرفت .

۷) از همه جالب‏تر اینست كه در شب بیست و یكم ماه مبارك رمضان، لحظه‏ای پیش از آنكه جان به جان آفرین تسلیم كند، ضمن وصیت تاریخی خود به فرزندان گرامیش، امام حسن و امام حسین علیهما السلام از جمله می‏فرماید: خدا را، خدا را كه برپا داشتن نماز را از یاد نبرید، زیرا نماز ستون دین است .

می‏دانیم كه امیر المؤمنین (ع) در اینجا به سخن پیغمبر (ص) نظر داشته كه فرموده است: نماز ستون دین است كه اگر پذیرفته شد، سایر اعمال نیز بتبع آن پذیرفته می‏شود و اگر مقبول نیفتاد سایر اعمال دیگر بندگان هم مردود شناخته می‏شود .

نتیجه كلام این كه علی علیه السلام در شب قدر یعنی بهترین شبهای سال، در حال نماز، ضربت خورد و در شب قدر هم با سفارش به اهمیت مقام نماز و دیگر اركان اسلام، چشم از جهان ظلمانی فرو بست و روح بلند پروازش به ملكوت اعلا پرواز كرد.

حجهٔ الاسلام علی دوانی‏