سومین سرطان زنان, پنجمین سرطان مردان

گفت وگو با دکتر سیدرضا فاطمی درباره علایم سرطان روده بزرگ و روش های غربالگری آن

سرطان روده‌بزرگ از بیماری‌هایی است که به علت افزایش شیوع در سال‌های اخیر مورد توجه بخش سلامت و بهداشت قرارگرفته است...

شیوع این سرطان در ایران از کشورهای غربی کمتر است، اما تعداد مبتلایان به آن در کشور ما رو به افزایش هستند، بنابراین برنامه‌ریزی دقیق برای کشف هر چه سریع‌تر بیماری ضرورت دارد. براساس گزارش کشوری ثبت موارد سرطان (سال ۱۳۸۶) در ایران، سرطان روده‌بزرگ در زنان سومین و در مردان پنجمین سرطان شایع است.بیشتر سرطان‌های روده‌بزرگ برخاسته از پولیپ‌های آدنوماتو روده هستند. این پولیپ‌ها به تدریج بزرگ می‌شوند و به سمت بدخیمی پیشرفت می‌کنند البته این پیشرفت آدنوما به سرطان حداقل ۱۰ سال زمان می‌برد.

شناخت علایم بالینی این بیماری، آشنایی با روش‌های تشخیصی و برنامه‌های پیشگیری و همچنین آگاهی دادن به افرادی که به دلیل داشتن ژن‌های مرتبط بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان روده‌بزرگ هستند، از عوامل موثر در شناخت هر چه سریع‌تر بیماری یا حتی پیشگیری از ابتلا به آن به شمار می‌روند. به این منظور با دکتر سیدرضا فاطمی، فوق تخصص گوارش و کبد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

▪ بیماران باید چه علامتی را زنگ خطر برای سرطان روده‌بزرگ بدانند؟

بسیاری از بیمارانی که با سرطان روده‌بزرگ علامت‌دار مراجعه می‌کنند، مدفوع خونی یا خونریزی مقعدی دارند. درد شکمی، کم‌خونی فقرآهن یا تغییر در عادت‌های اجابت مزاج هم می‌تواند از علایم این بیماری باشد. بعضی بیماران ابتدا بیشتر از یک علامت دارند. در یک مطالعه، فراوانی علایم اولیه سرطان روده‌بزرگ در بیماران به این ترتیب گزارش شده است؛ درد شکمی ۴۴درصد، تغییر در وضعیت اجابت‌مزاج ۴۳درصد، مدفوع خونی یا خونریزی مقعدی ۴۰درصد، ضعف ۲۰درصد، کم‌خونی بدون علایم گوارشی، ۱۱درصد و کاهش وزن ۶درصد.

▪ این سرطان چگونه در بدن منتشر می‌شود؟

سرطان روده‌بزرگ می‌تواند از طریق انتشار خونی یا لنفی گسترش یابد. شایع‌ترین نواحی‌ای که در سرطان روده‌بزرگ درگیر می‌شوند، غدد لنفاوی منطقه‌ای، کبد و ریه هستند.

▪ آیا عوامل خطرساز برای ابتلا به این سرطان شناسایی شده‌اند؟

بله، محیط و ژنتیک شانس ابتلا به بیماری را افزایش می‌دهند. اگرچه استعداد ژنتیکی باعث افزایش قابل‌توجه خطر ابتلا به بیماری می‌شود اما بیشتر سرطان‌های روده‌بزرگ تک‌گیر هستند. سیگار، چاقی، سابقه دیابت یا بیماری‌های التهابی روده، همچنین سابقه ابتلا به بیماری‌های قلبی–عروقی شانس ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. در بسیاری از مطالعه‌های اپیدمیولوژیک، مصرف زیاد میوه و سبزی‌ها و فعالیت منظم ورزشی به عنوان عوامل کاهش‌دهنده ابتلا به سرطان روده‌بزرگ شناسایی شد‌ه‌اند.

▪ آیا برنامه‌های غربالگری برای تشخیص زودهنگام سرطان روده‌بزرگ داریم؟

بله، یکی از اهداف بخش سلامت و بهداشت در تمام دنیا، پیشگیری از ابتلا و شیوع بیماری‌هاست. بیشتر سرطان‌ها در مراحل اولیه به‌وسیله خود فرد قابل پیشگیری و پیش‌بینی نیستند و هنگامی فرد متوجه وجود بیماری می‌شود که به علت وسعت انتشار بیماری، درمان غیرموثر است. از میان سرطان‌ها، سرطان روده‌بزرگ به دلیل پیشرفت کند در مراحل اولیه، قابلیت پیشگیری زیادی دارد و این فرصت را به پزشک و بیمار می‌دهد تا با مداخلات پیشگیری‌کننده مانع ایجاد سرطان شوند یا بیماری را در مراحله اولیه کشف کنند. به همین دلیل در بسیاری از کشورها برای کشف سرطان روده‌بزرگ در مراحل اولیه، برنامه‌های غربالگری دقیقی در حال اجراست. هنگامی که شیوع نوعی سرطان در جامعه بالاست، درمان‌های موثری برای مراحل اولیه آن وجود دارد، فاز زودرس و قبل از ایجاد تظاهرات بالینی بیماری شیوع بالایی در جامعه دارد و برنامه‌های غربالگری و پیشگیری برای آن سرطان برنامه‌ریزی می‌شود.

▪ غربالگری سرطان روده‌بزرگ چه نفعی برای افراد دارد؟

غربالگری سرطان روده‌بزرگ، باعث تشخیص ضایعات پیش‌سرطانی و کشف بدخیمی‌ها در مراحل ابتدایی خواهد شد و ثابت شده است برداشتن پولیپ‌هایی که مستعد بدخیمی هستند، از ایجاد سرطان جلوگیری می‌کند. قبل از تصمیم‌گیری در مورد بهترین روش و زمان غربالگری، باید مشخص شود فرد تا چه حد در معرض خطر ابتلا به سرطان روده‌بزرگ است.

▪ چه کسانی باید برای انجام تست‌های غربالگری سرطان روده‌بزرگ کاندید شوند؟

بیمارانی که سابقه خانوادگی سرطان روده‌بزرگ یا پولیپ آدنوماتو دارند، یعنی یک نفر (یا بیشتر) از اعضای درجه اول خانواده آنها یا ۲ نفر (یا بیشتر) از اعضای درجه دوم خانواده‌شان به سرطان روده‌بزرگ مبتلا هستند، بیشتر در معرض ابتلا به این سرطان قرار دارند. سابقه ابتلا به بیماری‌های التهابی طول کشیده روده نیز خطر ابتلا به سرطان روده‌بزرگ را در فرد افزایش می‌دهد. هنگامی که سن ابتلا به سرطان روده‌بزرگ زیر ۵۰ سال باشد، سرطان در ۲ نسل یک خانواده دیده شود یا ۳ نفر از اعضای خانواده به این بیماری مبتلا باشند که یکی از آنها وابسته درجه اول دو بیمار دیگر باشد یا در یک خانواده یکی از اعضا به سرطان روده‌بزرگ و یک فرد درجه اول به سرطان روده‌بزرگ یا سرطان‌های وابسته به سندرم ژنتیکی سرطان روده‌بزرگ احتمال استعداد ژنتیکی ابتلا به این بیماری در خانواده وجود دارد و بررسی‌های خاص برای شناخت سریع‌تر افراد در معرض خطر در این خانواده‌ها توصیه می‌شود.

▪ آیا افرادی که معیارهای ذکرشده را ندارند هم باید آزمایش‌های غربالگری را انجام دهند؟

افرادی که هیچ‌کدام از این معیارها را ندارند، در ریسک متوسط ابتلا به سرطان روده‌بزرگ قرار دارند و توصیه می‌شود از ۵۰ سالگی تحت غربالگری قرارگیرند. اعضای خانواده‌هایی که یک نفر از آنها به سرطان روده‌بزرگ (بالای ۵۰ سال) مبتلاست و سابقه سرطان‌های مرتبط با سرطان روده‌بزرگ در آنها منفی است، از ۴۰ سالگی وارد برنامه‌های غربالگری و پیشگیری می‌شوند.

▪ از چه روش‌های پاراکلینیکی برای تشخیص سرطان روده‌بزرگ استفاده می‌شود؟

در میان روش‌های غربالگری، تست‌های غربالگری‌ای که امکان مشاهده مستقیم یا تصویربرداری از روده را فراهم می‌کنند، مناسب‌تر هستند. در بیمارانی که برایشان مشاهده مستقیم روده یا عکسبرداری امکان‌پذیر نباشد، بررسی نمونه‌های به دست آمده از مدفوع به عنوان روش جایگزین پیشنهاد می‌شود. تست‌های مبتنی بر مدفوع با تشخیص سرطان در مراحل اولیه و قابل درمان سرنوشت بیماری را بهتر می‌کنند، اما بررسی‌های اندوسکوپیک با امکان برداشتن پولیپ‌ها قبل از سرطانی شدن، از ایجاد سرطان جلوگیری خواهند کرد. سالیان متمادی تست گایاک (بررسی خون مخفی در مدفوع)، سیگموییدوسکوپی و کولونوسکوپی برای غربالگری توصیه می‌شوند. تست‌های جدیدتر شامل تست‌های ایمونوکمیکال، سی?تی کولونوگرافی و بررسی DNA در مدفوع را نیز می‌توان انجام داد.

▪ ممکن است این آزمایش‌ها را توضیح دهید؟

با این روش می‌توان به وجود هموگلوبین (خون) در مدفوع پی‌برد. میزان حساسیت یک بار تست گایاک برای سرطان روده‌بزرگ با روش‌های قدیمی حدود ۳۰ درصد است. با تکرار آزمایش، میزان حساسیت آزمایش به حدود ۸۰ تا ۹۲ درصد افزایش می‌یابد. افرادی که نتیجه آزمایش آنها مثبت می‌شود، لازم است تحت بررسی‌های تشخیصی بیشتر (معمولا با کولونوسکوپی) قرار بگیرند. این تست، برای پیدا کردن پولیپ‌هایی که خونریزی ندارند، مناسب نیست. علاوه بر این بالا بودن میزان نتایج مثبت کاذب این تست، بررسی و پیگیری بسیاری از بیماران را ایجاب می‌کند. برای غربالگری با تست گایاک باید ۳ نمونه از ۳ دفع متوالی تهیه شود. تست‌های ایمونوکمیکال در مقایسه با تست گایاک برای بررسی وجود هموگلوبین در مدفوع ویژگی بیشتری دارد، زیرا در این تست فقط گلوبین انسانی مبنای پاسخ تست و نیاز به تعداد نمونه‌ها کمتر است (۱ تا ۲ نمونه در مقایسه با ۳ نمونه). در تست‌های DNA مدفوع، با توجه به اینکه پولیپ‌های روده باعث دفع DNA می‌شوند، می‌توان با جدا کردن آن و انجام بررسی‌های لازم، تغییراتی را که حین سرطان‌زایی ایجاد می‌شود شناسایی کرد. می‌توان تصویربرداری از کولون و مشاهده مستقیم آن را انجام داد. این تست‌ها امکان جلوگیری از تبدیل پولیپ به سرطان مهاجم و تشخیص سریع‌تر سرطان در مراحل قابل درمان را فراهم می‌کنند. در روش باریم انمای دابل کنتراست مخاط روده یا باریم پوشیده و با تزریق هوا، روده متسع می‌شود سپس گرافی‌های متعدد تهیه می‌کنند. همچنین برای تهیه بیوپسی، گزارش‌های غیرطبیعی باریم انمای دابل کنتراست باید با انجام کولونوسکوپی پیگیری شوند. روش دیگر استفاده از سیگموییدسکوپی است.

▪ کولونوسکوپی به‌عنوان روش شایعی برای غربالگری این سرطان نام برده می‌شود. درست است؟

بله، این روش برای غربالگری سرطان روده‌بزرگ به میزان قابل‌توجهی رایج شده است. با مشاهده مستقیم مخاط روده و تهیه بیوپسی با برداشتن پولیپ‌ها و سرطان‌های در مراحل اولیه باکولونوسکوپی، از پیشرفت سرطان جلوگیری می‌شود. در یک مطالعه نشان داده شده است کاهش ضایعات پیشرفته در بیمارانی که تحت کولونوسکوپی قرار می‌گیرند و همزمان روده‌شان از پولیپ پاکسازی می‌شود، در مقایسه با افرادی که پولیپ آنها حذف نشده یا در مقایسه با افراد عادی جامعه کاهش چشمگیری خواهد داشت. (۷۶ تا ۹۰ درصد)

▪ روش‌ جدیدتری هم آمده؟

بله، CT کولونوگرافی در این روش تصاویری ۲ بعدی و ۳ بعدی به‌وسیله رایانه از یافته‌های سی?تی اسکن تهیه می‌شود.

غیرتهاجمی بودن آن، قابلیت و مشاهده تمام روده و شناسایی آدنوم‌های بزرگ فواید سی?تی?کولونوگرافی هستند.

دکتر فاطمه خالقی