بحران در رشد, رشد در بحران

توسعه صنعت سیمان و افزایش ظرفیت تولید آن از برنامه هائی است که هم اکنون مورد توجه وزارت صنایع و معادن است به گونه ای که افزایش ظرفیت تولید دست کم تا میزان ۶۰ میلیون تن در دستور کار این وزارتخانه قرار دارد

براساس پیش‌بینی‌ها مازاد عرضه سیمان ادامه یافته، در سال ۱۳۸۸ به ۱۹ میلیون تن خواهد رسید. افزون بر کشورهای حوزه خلیج‌فارس و نیز حوزه خزر، افغانستان و عراق را نیز می‌تواند از جمله بازارهای بالقوه جذب سیمان مازاد کشورمان دانست، اما تحقق این امر به برنامه‌ریزی دقیق برای توسعه و رشد صنعت سیمان نیاز دارد.

در این برنامه‌ریزی، امکانات خاص نگهداری، بارگیری و تجهیز بنادر باید به‌دقت مورد توجه قرار گیرند. در واقع اگر نتوان مازاد تولید را صادر کرد، قیمت سیمان در داخل کشور کاهش خواهد یافت و تولیدکنندگان به ناچار یا از ظرفیت تولید خواهند کاست و یا به رقابتی ناسالم توسل خواهند جست. نتیجه این روند احتمالی، بحران در این صنعت استراتژیک است.

● رشد جهانی مصرف سیمان

پیش‌بینی‌های جهانی از میانگین رشد سالانه ۶/۴ در صنعت ساختمان تا سال ۲۰۰۷ حکایت می‌کنند. در مجموع انتظار می‌رود که رشد تقاضای جهانی و تولید سیمان در دودهه آینده ۲ تا ۴ درصد باشد. تصور بر این است که با پیدایش مصارف جدید برای سیمان تقاضا برای این محصول حتی از میزان پیش‌بینی شده نیز فراتر رود. مسائلی از قبیل گرم شدن کره زمین و بالا آمدن سطح آب دریاها می‌تواند اثرات مهمی بر افزایش نیاز به سیمان داشته باشد. زیرا کشورها برای در مصون ماندن از پیشروی آب‌دریاها به ساختن سد و حصارهای بتونی ساحلی نیاز خواهند داشت.

● سیمان در برنامه‌های توسعه کشور

در ایران توسعه صنعت سیمان در برنامه‌های مختلف اقتصادی، مورد توجه قرار گرفته است. قبل از انقلاب، و در برنامه‌های اول، دوم و سوم، بر توسعه صنعت سیمان تأکید شده بود. البته در آن‌دوره بخش خصوصی سهم اصلی سرمایه‌گذاری در این بخش را برعهده داشت و حضور دولت کم‌رنگ‌تر بود.

در برنامه پنج‌ساله اول که بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ به اجراء درآمد، پنج شرکت جدید سیمان تأسیس شد و دو طرح توسعه سیمان در سیمان ری و سیمان شرق به اجراء درآمد؛ به‌نحوی‌که تولید سالانه سیمان در سال ۱۳۳۶ به ۴۹۲ هزار تن رسید.

در میان شرکت‌های تأسیس شده تا پایان برنامه عمرانی اول، تنها سیمان ری به‌عنوان یک شرکت دولتی فعال بود و سایر شرکت‌ها یعنی سیمان فارس و خوزستان، شرق، شمال، اصفهان، تهران و لوشان در اختیار بخش خصوصی قرار داشت.

در برنامه عمرانی پنج‌ساله دوم (۱۳۳۷ تا ۱۳۴۱)، شش طرح برای توسعه کارخانه‌های موجود سیمان به بهره‌برداری رسید.

در برنامه عمرانی پنج‌ساله سوم (۱۳۳۷ تا ۱۳۴۶)، دو شرکت جدید تأسیس و پنج طرح توسعه سیمان به‌اجراء گذاشته شد. تعداد کارخانجات سیمان تا اواخر برنامه سوم به ۱۰ کارخانه با ۱۹ خطر تولید و ظرفیت اسمی پنج‌هزار و ۶۶۰ تن در روز افزایش یافت.

● سیمان در سال‌های پس از انقلاب

وضعیت سیمان را در سال‌های پس از انقلاب می‌توان در چهار دوره بررسی کرد.

در دوره اول، یعنی سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۸، با توجه به وضعیت انقلابی، مدیریت و مالکیت کارخانجات سیمان با بحران مواجه شد.

در دوره دوم (۱۳۵۸ تا ۱۳۶۶) با توجه به افزایش تقاضای سیمان برای پروژه‌های معوقه و به‌دلیل کمبود سیمان و کنترل قیمت‌ها توسط دولت، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی کاهش یافت.

در دوره سوم و بین سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۲، دولت برای اجراء ۲۰ پروژه جدید سیمان، نهادهای عمومی و بخش خصوصی را تشویق کرد و از طریق حذف نسبی کنترل‌های دولتی و فراهم کردن ماشین‌آلات و قطعات یدکی تا حدودی موجبات گسترش این صنعت را فراهم آورد.

در دوره چهارم (۱۳۷۳ تا ۱۳۸۰) توسعه صنعت سیمان مشهود است؛ زیرا اکثر پروژه‌ها به بهره‌برداری رسیدند و با کاهش دخالت دولت، عرضه سیمان در بازار سیاه به حداقل رسید. در مجموع این دوره را می‌توان دوره آغاز صادرات سیمان دانست.

توسعه صنعت سیمان و افزایش ظرفیت تولید آن از برنامه‌هائی است که هم‌اکنون مورد توجه وزارت صنایع و معادن است؛ به‌گونه‌ای که افزایش ظرفیت تولید دست‌کم تا میزان ۶۰ میلیون تن در دستور کار این وزارتخانه قرار دارد.

● دلایل توسعه

به دو دلیل توسعه صنعت سیمان مورد توجه است:

افزایش طبیعی جمیعت،

و جوان بودن جمعیت کشور.

چنان‌که پیداست با ورود نیمی از جمعیت که هم‌اکنون در دالان سنی زیر ۲۰ سال قرار دارند، نیاز به واحدهای مسکونی، تقاضای سیمان را نیز به شدت افزایش دهد.

البته باید توجه داشت که علاوه بر ضرورت توسعه صنعت سیمان، به‌عنوان یک فرآورده راهبردی برای تأمین مسکن، این صنعت در سایر بخش‌های اقتصادی نیز مورد نیاز است.

برآوردهای سرانه مصرف سیمان در کشور از ۳۰۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم برای هر نفر متفاوت است. این تفاوت، نتیجه فرض‌های گوناگون درباره جمعیت کشور، مصارف مختلف سیمان و نیز ملاحظات تجارت خارجی سیمان است. میزان قطعی مصرف سرانه سیمان هر چه باشد در یک چشم‌انداز ۲۰ ساله این میزان ۵/۱ تا ۸/۱ برابر افزایش خواهد یافت؛ که به روشنی گویای ضرورت توجه بیشتر به این صنعت است.

توسعه شهرسازی، نیز به‌نوبه، خود بر اهمیت توسعه صنعت سیمان کشور می‌افزاید. در واقع از افتتاح اولین کارخانه سیمان در جنوب تهران (بی‌بی شهربانو) تا اواسط دهه ۱۳۶۰، تولید سیمان در کشور از جایگاه قابل ملاحظه‌ای برخوردار نبود، ولی شروع شهرسازی در اواخر دهه ۱۳۵۰ و اوایل دهه ۱۳۶۰ موجب شد که ظرفیت‌های جدیدی در این صنعت پدید آید.

گرچه ایران با حدود ۴۰ کارخانه و تولید در حد نیاز کنونی از موقعیتی ممتاز در منطقه برخوردار است، اما توسعه این صنعت را نباید صرفاً از دیدگاه نیازهای داخلی بررسی کرد. بهره‌برداری از منابع فلات قاره ایران امکان می‌دهد در آینده بتوانیم به نیاز فزاینده کشورهای خلیج‌فارس، که براثر افزایش قیمت نفت بردرآمدشان افزوده گشته، کشورهای حوزه خزر و کشورهائی مانند افغانستان و عراق که در کار بازسازی‌اند، پاسخ دهیم. هم‌جوار بودن و فاصله اندک با این کشورها مزیت هزینه پائین حمل و نقل را، در برابر رقبای خارجی، نصیب ایران می‌کند.

امروزه نه تنها کشورهای منطقه، بلکه بازارهای برخی کشورهای کوچک اروپائی نیز که دغدغه آلودگی محیط‌زیست را دارند، می‌توانند هدف مطلوبی برای صنعت سیمان ایران باشند. حتی می‌توان با جلب مشارکت این کشورها در اندیشه ارتقاء فن‌آوری تولید سیمان نیز بود.

● ظرفیت‌سازی

به منظور افزایش تولید و ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در امر سیمان، مصوبه دولت در سال ۱۳۶۳ مقرر کرد که ۱۰ واحد کوچک سیمان احداث و این واحدها به مدت ۱۰ سال از قیمت‌گذاری معاف شوند. از این میان تنها ۷ واحد به مرحله گشایش اعتبار و ۶ واحد اکباتان، آباده، استهبان، سفید ساوه، سفید تبریز و سفید ارومیه تاکنون به تولید رسیده‌اند.

---