بازارچه های مرزی کردستان جهش صادراتی در میان مشکلات ریز و درشت

مرزهای استان کردستان با عراق با توجه به قرابت فرهنگی گسترده بین مردم این استان و کردهای عراقی آن سوی مرز و عدم حاکمیت مطلق رژیم سابق عراق بر این مرزها, از شرایط خاصی برخوردار بوده است

ارتباط مردم دو سوی مرز در این استان همواره تحت‌تأثیر گسترش روابط یا ایجاد تنش بین دو کشور بوده، اما برخلاف استان‌های دیگر هیچ‌گاه قطعی نشده است. مرزنشینان این استان در ایجاد ارتباط تجاری و صادرات و واردات از عراق، جایگاه ویژه‌ای داشته و دارند. به‌نظر می‌رسد هرگونه برنامه‌ریزی بدون توجه به موقعیت خاص منطق و ارتباط مردم استان کردستان با مردم آن سوی مرز در عراق نتیجه‌بخش نیست.مبادلات مرزی و صادرات و واردات کالا در مناطق مرزنشین استان کردستان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز سابقه دیرینه‌ای داشته است. پیش از ایجاد گمرک و بازارچه‌های مرزی، داد و ستد بین مردم این استان و کردهای عراقی همواره مرسوم بوده است. ساماندهی مبادلات اقتصادی بین مرزنشینان این استان و کشور عراق از سال ۱۳۶۱ با تأسیس شرکت‌های تعاونی مرزنشینان آغاز شد. اما در آن تاریخ با توجه به شرایط منطقه، فعالیت اعضای تعاونی‌های مرزنشین بسیار محدود بود. بیشتر فعالیت این تشکل‌ها در راستای تأمین نیاز اعضاء خود و صدور کالا در چارچوب مبادله کالا دور می‌زد.در دوران ”دفاع مقدس“ با توجه به شرایط منطقه و کمبود کالا، زمینه مساعدی برای تعاونی‌های مرزنشین فراهم شد تا سهم بیشتری در مبادلات مرزی داشته باشند. ولی به عللی همچون عدم تجربه و تمکن مالی و همچنین عدم آشنائی با بازارچه‌های خارجی، حجم مبادلات مرزی این تعاونی‌ها در حد بسیار ناچیز بود. نقطه آغازین برای مبادلات مرزی استان کردستان که بتوان اسم تجارت و صادرات و واردات را بر آن گذاشت، مربوط به تأسیس نخستین بازارچه‌های مرزی استان در منطقه ”باشماق“ مریوان در سال ۷۳ است. با راه‌اندازی این بازارچه که حق استفاده از آن، ویژه ساکنان مناطق مرزی این شهرستان بود، علاوه بر حضور چشمگیر مردم منطقه، بسیاری از سرمایه‌گذاران شهرهای دیگر به‌صورت غیر مستقیم به مبادلات مرزی کردستان روی آوردند.بازگشائی بازارچه دوم مرزی استان کردستان با مخالفت‌های ابتدائی برخی نهادهای نظامی غرب کشور روبه‌رو شد. ولی پس از رایزنی‌های استاندار وقت و فرمانداری بانه، در مرداد ماه سال ۷۴ در منطقه ”سیرابند“ این شهرستان راه‌اندازی شد. با ایجاد این بازارچه، فعالیت‌های تجاری و مرزی استان کردستان حال و هوای دیگری به‌خود گرفت. بسیاری از سرمایه‌گذاران استان‌های دیگر کشور برای حضور در بازار صادرات و واردات این استان به شهرهای بانه و مریوان روی آوردند و نام این دو شهر در سراسر کشور بر سر زبان‌ها افتاد.

شهرت بانه و مریوان و هجوم مردم سراسر کشور به بازار کالاهای وارداتی این دو شهر موجب شد تا شهرستان سقز نیز به رغم دور بودن از مرز و نداشتن جاده دسترسی، تنها به بهانه هم مرز بودن با عراق، به فکر تأسیس بازارچه بیفتد. تلاش مسئولان شهرستان ”سقز“ و پی‌گیری‌های مردم این شهرستان بالاخره نتیجه داد. سومین بازار مرزی کردستان یا عراق در منطقه ”سیف“ شهرستان سقز در سال ۷۸ راه‌اندازی شد. مدت زمان زیادی از تأسیس سه بازارچه مرزی کردستان نمی‌گذرد. این بازارچه‌ها در بین ۳۱ بازارچه مرزی کشور جزو بازارچه‌های جدید به شمار می‌آیند ولی حجم فعالیت‌های تجاری آنها در مدت ۱۰ سال چشمگیر بوده است. به‌طوری که هیچ‌یک از بازارچه‌های مرزی کشور توانائی رقابت با آنها را نداشته‌اند.

بازار بکر و دست‌نخورده عراق به‌دلیل محدودیت‌های اعمال شده در دوران حکومت بعث نسبت به ارتباطات خارجی این کشور، عدم فعالیت واحدهای تولیدی در عراق، مشترکات نژادی، زبانی و مذهبی مناطق شمال عرق با کردهای ایرانی از مهمترین عوامل موفقیت بازارچه‌های مرزی کردستان در انجام مبادلات تجاری است.

براساس اعلام سازمان بازرگانی کردستان، مبادلات مرزی این استان به‌ویژه در بخش صادرات در چند سال اخیر همواره روند صعودی داشته و در یک دوره چهارساله، بیش از ۱۰ برابر شده است. در سال ۷۹ در مجموع حدود ۱۳ میلیون دلار کالا با وزن حدود ۳۵ هزار تن از بازارچه‌های مرزی کردستان صادر شد. این میزان در سال بعد با ۳۳۸ درصد افزایش، به بالای ۴۶ میلیون دلار رسید. سال ۸۱ نیز حدود ۸۶ هزار تن انواع کالا به ارزش ۷۰ میلیون دلار از بازارچه‌های کردستان به خارج صادر شد که نسبت به سال پیش از آن، ۵/۱ برابر و نسبت به سال ۷۹ بیش از پنج برابر افزایش نشان می‌دهد.اوج فعالیت‌های تجاری بازارچه‌های مرزی کردستان مربوط به سال ۸۲ است که با رقم چشمگیر بیش از ۱۴۰ میلیون دلار صادرات، نسبت به سال پیش از آن، بیش از دو برابر و نسبت به سال ۷۹ بیش از ۱۰ برابر افزایش یافت. علت اصلی جهت صادراتی بازارچه‌های مرزی کردستان در سال ۸۲، حمله امریکا به عراق و در نتیجه، تعطیل شدن بازارچه‌های مرزی استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه و روی آوردن سایر استان‌ها به مناطق شمالی عراق بود.

اقلام صادرات و واردات به تناسب تقاضا، در بازارچه‌های مرزی هر شهرستان متفاوت است. میوه، صیفی، ظروف پلاستیکی، لوله و اتصالات، وسایل خانگی شامل یخچال، اجاق گاز، وسایل خرازی، میز و کمد فلزی، فوم بلوکی و کفش و جوراب از مهمترین اقلام صادراتی بازارچه ”باشماق“ مریوان است.حال از بازارچه‌های ”سیرانبند“ بانه، انواع محصولات پلاستیکی، سرامیک، تنقلات، شیشه جام، محصولات شیشه‌ای، پوشاک، پارچه پرده‌ای وسایل مخابراتی، لوستر، رنگ ساختمانی، پروفیل، مخزن بنزین، نوشابه، محصولات آلومینیومی، میوه و مرکبات، انواع کولر آبی، یخچال، فرش ماشینی، تخم مرغ خوراکی و نطفه‌دار، جوجه یکروزه، سیمان و موزائیک صادر می‌شود. میوه و تره‌بار، فرش ماشینی، گونی پلاستیکی، لوله و اتصالات، پتو، تخته سه‌لا، انواع شیلنگ، مایع ظرفشوئی، مخزن نفت، کیک، بیسکویت، نوشابه، ترشی، رب، خیارشور، کولر و یخچال نیز از مهمترین اقلام صادراتی بازارچه ”سیف“ سقز است.در بخش واردات، علاوه بر ضایعات آهن که مهمترین کالای وارداتی است، در حجم محدودی نیز تنباکوی معسل (میوه‌ای) شمش آلومینیوم و برنج، چینی و تراکتور، از بازارچه‌های مرزی کردستان وارد می‌شود.به میزانی که کالا از کشور صادر می‌شود، تجار نیز می‌توانند اقدام به واردات کنند. ولی معمولاً به‌دلیل تولیدی نبودن کشور عراق، حجم واردات کالا از صادرات کمتر است.سال ۱۳۸۲ به ازای حدود ۱۴۱ میلیون دلار صادرات، بازرگانان کردستان حدود ۳۸ میلیون دلار کالا از بازارچه‌های مرزی استان وارد کردند. بخشی از سهمیه واردات بازرگانان کردستانی در اختیار تجار دیگر استان‌ها قرار گرفته و آنها با استفاده از این سهمیه، اقدام به واردات کالا از طریق گمرکات جنوب می‌کنند. سال گذشته بیش از ۷۶ میلیون دلار کالا از سایر گمرکات کشور به نام تجار کردستان وارد کشور شد. در هشت ماه اول سال ۸۳ بیش از ۱۱۳ تن کالا به ارزش بالای ۵۰ میلیون دلار از استان کردستان به عراق صادر شد. سهم واردات در این مدت حدود ۱۶ میلیون دلار بود.رونق مبادلات مرزی کردستان در چند سال اخیر موجب افزایش توجه تجار و پیله‌وران این استان برای گرفتن کارت بازرگانی شده است. در سال ۸۱، در مجموع ۱۰۲ کارت بازرگانی جدید صادر و ۴۵ کارت تمدید شد. در سال ۸۲، صدور کارت‌های بازرگانی ۹۱ درصد افزایش داشت و ۱۹۵ کارت جدید برای تجار صادر شد. این روند در سال ۸۳ نیز روند صعودی خود را حفظ کرد. در نیمه نخست این سال، ۱۱۷ کارت بازرگانی جدید در استان کردستان صادر شد.افرادی که در بخش مبادلات مرزی استان کردستان به صادرات و واردات مشغول هستند، به سه دسته تقسیم می‌شوند: ”پیله‌وران“، ”بازرگانان رسمی“ و ”تجار غیررسمی“.

سیاست‌های تشویقی

از جمله سیاست‌های دولت برای توسعه صادرات و تشویق بازرگانان به صدور کالاهای تولید داخل در چند سال اخیر، اختصاص اعتباراتی با عنوان ”جایزه“ برای پرداخت به افرادی که اقدام به صادرات کالا کند. این جایزه، بستگی به میزان ارزش افزوده کالا، بین یک تا سه درصد بهای کالای صادراتی است. البته شرایطی که برای پرداخت جوایز صادراتی در نظر گرفته شده، موجب مشکلاتی برای بازرگانان و پیله‌وران شده است. بسیاری از آنان به رغم حجم بالای صادرات، از این جوایز محروم می‌شوند.داشتن کارت بازرگانی، ثبت مشخصات صادرکننده در بانک اطلاعات وزارت بازرگانی و صادرات از گمرک رسمی، از مهمترین شرایط برای برخورداری از جوایز صادراتی است. شرط اخیر (صدور از گمرک رسمی)، اصلی‌ترین مشکل صادرکنندگان کردستانی برای دریافت جوایز است. به گفته ”محمد پورنگ“ معاون توسعه تجارت خارجی سازمان بازرگانی کردستان، برخی از تجار این استان به رغم بیش از هشت میلیون دلار صادرات در یک سال، به‌دلیل نداشتن اظهارنامه از گمرک رسمی، از گرفتن جوایز صادراتی محروم شده‌اند.تا سال ۸۲، تنها گمرک رسمی استان کردستان، گمرک شهر سنندج بود. سال ۸۳ گمرک مریوان به آن اضافه شد. ولی شهرستان‌های بانه و سقز که دارای سهم چشمگیری از صادرات منطقه هستند، هنوز از داشتن گمرک رسمی محروم هستند. برای برخورداری از جوایز صادراتی، صادرکنندگان سقز و بانه می‌بایست کالاهای خود را به گمرک سنندج برده و از آنجا صادرکنند. به‌دلیل بعد مسافت، این کار مقرون به صرفه نبوده و آنها ناچارند از این جوایز چشم‌پوشی کنند. حجم جوایزی که به صادرکنندگان کردستان تعلق می‌گیرد، مبلغ بالائی است. ولی دیرکرد در پرداخت آن، مشکل تازه‌ای است که بازرگانان این استان با آن روبرو هستند.

---