خارپشت کوچک, خاردار و شبگرد

خارپشت ها hedgehogs که در زبان عامه مردم به جوجه تیغی معروفند, پستاندارانی کوچک و همه چیزخوار و با تشی ها متفاوت هستند

خارپشت‌ها (hedgehogs) که در زبان عامه مردم به جوجه ‌تیغی معروفند، پستاندارانی کوچک و همه‌چیزخوار و با تشی‌ها متفاوت هستند. خارپشت‌ها در گذشته همراه با حشره‌خوران در یک راسته قرار داشتند، اما با پژوهش‌های سال‌های اخیر در راسته جداگانه‌ای قرار گرفتند. تشی یا چوله‌(Indian Crested‌ Porcupine) پستانداری بزرگ جثه، گیاهخوار و از راسته جوندگان است و با خارپشت‌ها رابطه خویشاوندی ندارد.

خارپشت‌ها در دست و پا پنج انگشت دارند، شبگرد هستند و در مناطق سردسیر به خواب زمستانی می‌روند. خارپشت‌های چهار انگشتی نیز وجود دارند که به صورت منحصربه فردی انگشت شست خود را در طول تکامل از دست داده‌اند. آنها از بی‌مهرگان نظیر حلزون‌ها، حشرات و عقرب‌ها و مهره‌داران کوچک نظیر مارمولک‌ها، مارها و تخم و جوجه پرندگان تغذیه می‌کنند. دندان‌های تیز و مخروطی آنها برای شکار طعمه بسیار مناسب‌اند. خارپشت‌ها در آسیا، آفریقا و اروپا یافت می‌شوند. در ایران چهارگونه خارپشت اروپا‌ی شرقی، خار‌پشت بیابانی، خارپشت گوش بلند و خارپشت برانت‌ (خارپشت ایرانی) یافت می‌شود.

● خارپشت اروپا‌ی شرقی (Erinaceus concolor)

جثه‌ای گرد و توپی شکل دارد. برخلاف سایر خارپشت‌ها گوش‌هایش گرد و کوچک است و از خارهای پشت سر بلندتر نیست. پشت و پهلوهای این خارپشت پوشیده از خارهای تیز و یکنواخت به طول تقریبی ۳۰ میلی‌متر است. خارها به تناوب دارای رنگ‌های روشن و تیره با نوک سیاه هستند. قسمت صورت و زیر بدن این جانور را موهای نرم و معمولا به رنگ شکلاتی پوشانده ‌است. در بیشتر خارپشت‌های این‌ گونه موهای ناحیه سینه سفید است و تضاد مشخصی با موهای زیر شکم دارد. در علفزارها، بوته‌زارها، جنگل، استپ‌ها و باغات مناطق خزری تا آذربایجان، کردستان و تهران یافت می‌شود. پراکنش جهانی آن از اروپای شرقی آغاز و تا آسیای شرقی ادامه دارد. وزن آن به بیش از یک کیلوگرم می‌رسد. منزوی و شبگرد است و بعد از غروب از لانه خارج می‌شود. در مناطق سردسیر فصل پاییز به خواب زمستانی می‌رود و تا اوایل فصل بهار‌ که هوا گرم می‌شود، پیوسته در خواب است. اغلب در بالای سطح زمین و زیر گیاهان متراکم یا گاهی در شکاف سنگ‌ها و سوراخ دیوارها لانه می‌سازد و سطح آن را با علف، خزه و برگ می‌پوشاند. اغلب از حشرات، کرم‌ها، حلزون، مارمولک، قورباغه، مار، تخم و جوجه پرندگان، پستانداران کوچک، لاشه و گاهی از گیاهان بویژه میوه‌های شیرین، هندوانه و قارچ تغذیه می‌کند. جفتگیری در بهار و پس از بیدار شدن از خواب زمستانی انجام می‌گیرد. برخی از آنها اواخر تابستان نیز دوباره جفتگیری و تولید مثل می‌کنند. دوران آبستنی حدود ۳۵ روز است، دو تا هفت و معمولا چهار بچه می‌زاید. چشم‌ها نیز بسته‌اند که پس از ۱۸ روز باز می‌شوند. حدود ۴۰ روز شیر می‌خورند. پس از چهار هفته به دنبال مادر راه می‌افتند و در ده ماهگی بالغ می‌شوند.

● خارپشت ایرانی (Paraechinus hypomelas)

تقریبا هم‌اندازه خارپشت بیابانی است. گوش‌ها مثلثی شکل و از خارهای پشت سر بلندترند. وجه تمایزش با خارپشت گوش بلند وجود یک قسمت لخت در بین خارهای بالای پیشانی است که آن را به دو قسمت چپ و راست تقسیم می‌کند. خارهای این‌گونه بلندتر از سایر خارپشت‌هاست به طوری که طول آنها گاه به ۳۸ میلی‏متر می‌رسد. خارها نوارهای سیاه و زردی دارند که چون نوار انتهایی سیاه است رنگ کلی بدن سیاه به نظر می‌آید. در بعضی از این خارپشت‌ها رنگ خارها مانند خارپشت‌ گوش بلند گندمی و گاهی نیز کاملا سفید است. رنگ موهای صورت و زیر بدن به رنگ پشت است. در مناطق صخره‌ای و رودخانه‌ای زندگی می‌کند. منزوی و شبگرد است. ممکن است در فصل سرد به خواب زمستانی برود. وزن آن از ۳۲۰ تا ۴۰۰ گرم تغییر می‌کند. تعداد نوزادان به ۳ یا ۴ می‌رسد و هنگام تولد، چشم نوزادان بسته است و پس از ۲۱ روز باز می‌شود. نوزادان پس از شش هفته از شیر گرفته می‌شوند. در اسارت حداقل ۷ سال عمر می‌کند. برخورد جاده‌ای یکی از عوامل مرگ و میر آنهاست.

● خارپشت بیابانی (Paraechinus aethiopicus)

خارپشت بیابانی و برانت بسیار شبیه یکدیگرند، هر دو یک ناحیه لخت در وسط پیشانی دارند. خارها متراکم و نازکند. خارها ۲۷ میلی‌مترند و رنگ کلی آنها گندمی است. موهای زیر بدن بسیار نرمند. در ناحیه گوش، جلوی پیشانی، چانه، گلو و سینه اغلب موهای سفید دارد. پوزه، صورت، دست‌ها و پاها، عقب شکم و دم، قهوه‌ای تیره است. تفاوت اصلی آن با خارپشت برانت در شکل دندان‌هاست. در خارپشت بیابانی دندان پیش آسیای دوم بسیار کوچک است و یک یا بندرت دو ریشه دارد، ولی در خارپشت برانت دندان کامل است و سه برجستگی و دو تا سه ریشه دارد. وزن این گونه از ۴۰۰ تا ۷۰۰ گرم متغیر است. در بوته‌زارهای مناطق گرم ساحلی و استپ‌های بیابانی یافت می‌شود و در ایران از جزیره تنب گزارش شده است، اما از آفریقا تا خاورمیانه پراکنده است. اغلب از حشرات تغذیه می‌کند و در صورت امکان تنوع غذایی دارند و حشرات، بی‌مهرگان کوچک، تخم پرندگان که در زمین لانه دارند، قورباغه‌ها، مارها و عقرب را شکار می‌کنند. مانند سایر خارپشتان نسبت به نیش مار و سایر طعمه‌ها تا حدود بالایی ایمن هستند. از اواسط اردیبهشت تا اوایل تیر زادآوری دارند. طول دوره بارداری ۳۰ تا ۴۰ روز، شیردهی ۴۰ روز و تعداد نوزادان دو تا هفت متغیر است. وزن آنها هشت تا ۹ گرم است و ۲۹ تا ۳۲ روز بعد از تولد چشم باز می‌کنند و ۴۰ روز بعد همراه شیر مادر غذای جامد می‌خورند.

● خارپشت گوش بلند (Hemiechinus auritus)

کوچک‌تر از خارپشت اروپایی است و پوزه کشیده‌تر و نوک‌تیزی دارد. گوش‌هایش بسیار دراز و از خارهای پشت سر بلندتر است. دست‌ها و پاهای بلندی دارد. برخلاف خارپشت بیابانی و خارپشت برانت، خارهای جلوی پیشانی دو قسمت نمی‌شوند. طول خارها حدود ۱۵ میلی‌متر است. خارها گندمی رنگ هستند و دو نوار تیره متمایل به قهوه‌ای دارند. معمولا رنگ خارهای پشت به علت نبودن نوارهای تیره روشن‌تر است. رنگ موهای صورت، گلو و پیشانی دارچینی متمایل به زرد است. موهای زیر بدن، پهلوها، دم، دست و پا سفیدند. در منطقه سیستان رنگ خارهای پشت و موهای زیر شکم این خارپشت تیره رنگ است. براساس تحقیقاتی که بتازگی از طریق مطالعه DNA، توسط دکتر جیمز پاتون از موزه جانورشناسی دانشگاه برکلی روی نمونه‌هایی که در چاه نیمه زابل جمع‌آوری شد انجام گرفت، مشخص شد خارپشت‌های این منطقه زیرگونه‌ای به نام H.a.megalotis هستند که با زیرگونه کرمان (H.a.auritus) تفاوت دارند. خارپشت‌های گوش بلند حدود ۴۵۰ گرم وزن دارند، در علفزارها، بوته‌زارهای حاشیه جنگل‌ها، مناطق استپی، باغ‌ها و مزارع یافت می‌شوند و در کرمان، سیستان، خراسان، گلستان، تهران، اصفهان و خوزستان نیز دیده شده‌اند. میانگین دوره بارداری ۳۹ روز، میانگین تعداد فرزندان ده، میانگین بلوغ جنسی ماده ۲۱۳ روز، میانگین وزن نوزادان هنگام تولد ده گرم است.

زینب اسدی