فرهنگ عفاف و پاکدامنی در آموزه های دینی

بدون تردید فرهنگ عفاف و پاکدامنی یکی از ضروری ترین نیازهای سلامت یک جامعه و یا به تعبیری شاخص اندازه گیری سلامت,رشد و بالندگی آن به حساب می آید

بدون تردید فرهنگ عفاف و پاکدامنی یکی از ضروری ترین نیازهای سلامت یک جامعه و یا به تعبیری شاخص اندازه گیری سلامت،رشد و بالندگی آن به حساب می آید. نگارنده در این نوشتار بحث عفاف را از حیث فردی و اجتماعی در ابعاد گوناگون مورد بررسی و واکاوی قرارداده است که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● جایگاه عفاف و پاکدامنی

در آموزه های دینی عفاف یکی از ارزش و فضیلت های مطلوب و زیربنای قرار گرفته و ستوده شده است زیرا عفاف یک مسئله فطری است.

و فطرت همه انسان ها پاک است مگر اینکه بعدا آلوده شود که رسول خدا(ص) در این راستا فرمودند: هیچ نوزادی نیست جز آن که بر فطرت پاک توحید به وجود می آید، این پدر و مادرانند که او را منحرف و آلوده نموده یهودی و نصرانی و مجوسی بار می آورند.»۱ و فطرت انسان ها همیشه آنان را زیبا، پاک، نورانی و با معنویت پیش می برد.

عفاف در لغت خویشتن داری از کشش های نفسانی است، عفاف به بزرگی بشریت است. به عبارت دیگر عفاف یک مکتب خاص نیست بلکه یک فضیلت انسانی است- که در درون انسان ها قرار گرفته و در رفتار و کردارها آشکار می شود، عفاف به بلندای عزت و اقتدار انسان هاست، عفاف یک برنامه عقلی است، عفاف مدیریت عقل بر نفس و حاکمیت عقل بر او در چارچوب های پذیرفته شده فطری است. فرهیخته گان فرهنگ و ادب و صاحبان لغت این چنین بیان نموده اند: راغب اصفهانی در مورد واژه عفاف می گوید: «هرگاه نفس انسانی به درجه ای برسد که شهوات نفسانی و تمایلات حیوانی و غیرشایسته بر او چیره نشود چنین نفس را عفاف گویند و صاحب آن را اهل عفت می نامند. پس عفت درونی همیشه خود را به صورت شرم و حیاء منطقی و مثبت در بیرون نشان می دهد. نیز عفیف یعنی: پاکدامنی، پارسایی، نجیب، رفتار عاری (از هرزگی، عاری از دریدگی) پاکیزگی نیز عف: کف و امتنع عما لا یحل اولا یجمل فهو عفیف۲

و از طرف دیگر عفاف یک مسئله اخلاقی است ملااحمد نراقی در جلد دوم، صفحه ۱۷ کتاب جامع السعادات آن را چنین بیان می کند: عفت فضیلتی است که انسان مؤمن باید آن را به دست آورد و آن را در وجود خود ایجاد و تقویت کند زیرا فطرت و عقل سالم او را می طلبد و خود را با آن مزین می کند و می خواهد جان و وجود انسان را در فرمان او قرار دهد و غرائز دیگر را با او مهار و مدیریت صحیح نماید.

شهید علامه مرتضی مطهری(ره) عفاف را ضامن امنیت انسان ها دانسته و چنین می گوید: «وقتی زن پوشیده و سنگین از خانه بیرون رود و جانب عفاف و پاکدامنی را رعایت کند افراد فاسد و مزاحم جرأت نمی کنند متعرض او شوند.» که خداوند باری تعالی در قرآن می فرمایند: «و ان یستعففن خیر لهن والله علیم حکیم.»۳ که استاد شهید می گوید: از این آیه می توان یک قانون کلی را استنباط نمود و آن این است که از نظر اسلام هر قدر زن جانب عفاف و ستر را مراعات کند پسندیده تر است و رخصت های تسهیلی و ارفاقی که به حکم ضرورت درباره وجه و کفین و غیره داده شده است. این اصل کلی اخلاقی را نباید از یاد برد.» در نتیجه می توان گفت این خصلت انسانی یکی از دلایل اصلی پوشش انسان هاست. لازم به ذکر است برای نهادینه کردن عفاف باید همه دستگاه های اداری، اجتماعی، فرهنگی، خانواده، متولیان، مربیان، معلمان، مبلغان و صاحبان جراید سمعی و بصری و صاحبان قلم و تریبون مشارکت داشته و به طور جدی به صورت مستمر و هدفمند توجه جدی داشته باشند و در دو عرصه سنتی و مدرن فرهنگ عفاف را نهادینه کنند و عمق بخشند.

مقام معظم رهبری در این مورد می فرمایند: اسلام به مسئله عفاف زن اهمیت می دهد. البته عفاف مرد هم مهم است»۴ معظم له دلیل بی بندوباری های زن در جامعه غرب را نبودن همین عفاف دانسته و فرمودند: در غرب به خاطر این که مسئله عفت زنان، مورد اهتمام قرار نگرفت، کار به این بی بندوباری ها کشید. نباید بگذارند عفت زن- که مهمترین عنصر برای شخصیت زن است- مورد بی اعتنایی قرار بگیرد.»۵ داشتن عفاف انسان ها را از کارهای پست و بد و ناهنجاری جامعه حفظ می کند که امیر سخن و مجسمه خوبی ها علی(ع) فرمودند: «العفاف یصون النفس و ینزهها عن الدنایا.- عفاف بازدارنده نفس ها و پاک کننده از پلیدی ها و پستی هاست.»۶

● بهترین خصلت

انسان های با شرافت و با دیانت همیشه در افق های بلند زندگی می کنند هم شجاعت و هم شهامت و کارهای عقلانی انجام داده و از کارهای پست دامن شان را دور نگاه می دارند و به بهترین خصلت ها آراسته می شوند مرد عمل صالح امیر موحدان در این مورد فرمودند: «علیک بالعفاف فانه افضل شیم الاشراف- بر تو باد عفاف و پاکدامنی که همانا از بهترین و برترین خصلت انسان های شریف است.» نیز فرمودند: «العفاف افضل شیمه- عفاف بهترین فضیلت است.»۷ که مقام معظم رهبری در این مورد فرمودند: «نباید بگذارند عفت- که بهترین عنصر برای شخصیت زن است مورد بی اعتنایی قرار گیرد»۸ امام چهارم(ع) عفت را ستوده و فرمودند: «ای الاجتهاد افضل من عفه بطن و فرج- کدام سعی و تلاش برتر از پاکی شکم و شرمگاه انسان است.»۹

● بهترین عبادت

عفاف به خاطر قداست و معنوی بودنش انسان را به خدا نزدیک می کند و هر انسانی و زنی که عفاف داشته باشد و به خدا نزدیک باشد ارزشش زیاد می شود که فرزند عزیز زهرای اطهر مقام معظم رهبری فرمودند: «ارزش حضرت فاطمه زهرا(س) به عبودیت و بندگی خداست.»

امام عابدان علی(ع) عفاف را از برترین عبادت ها دانسته و فرمودند: «افضل العباده العفاف- برترین عبادت عفاف است»۱۰ و شکافنده علم و دانش باقرالعلوم(ع) در این مورد فرمودند: «ما عبدالله بشیئ افضل من عفه بطن و فرج- خداوند عبادت نشده است به چیز برتر از عفت شکم و شرمگاه» ۱۱ پیامبر اکرم (ص) انسان عفیف را عابد نامیده و فرمودند:«من عف عن محارم الله کان عابداً- هرکس از محرمات خدا دوری نماید عابد است.» ۱۲

● رأس همه خوبیها

برخی از کارها به اندازه ای مهم است که ریشه و اول و منشأ سایر کارهای بد یا خوب می باشد مانند حب دنیا که رأس همه بدیهاست و یا دروغ که رأس همه خطاها و انحرافات است درخوبی نیز این برنامه وجود دارد همانند: تقوی، راستی و... رأس خوبیهاست یکی از اینها عفاف است که درآموزه های دینی رأس هر کار خیر قرار گرفته که صدیق اکبر علی (ع) دراین راستا فرمودند:«العفه رأس کل خیر- عفت رأس همه کارهای خوب است» ۱۳ این مسأله به اندازه ای اهمیت دارد که هرگاه باری تعالی خواست به کسی خیر دهد او را عفیف می کند.

امام علی (ع) دراین مورد فرمودند:«اذا آرادالله بعبد خیرا عف بطنه و فرجه عن الحرام - هنگامی که خداوند متعال خواست به بنده ای خیر رساند شکم و شرمگاه او را از حرام پاک نگاه می دارد.» ۱۴ که درتاریخ برای انسانهای عفیف نمره های خوبی ثبت شده است. از آنان می توان حضرت یوسف و ابن سیرین را نام برد که از مصداقهای بارز این مساله هستند که عفیف ترین شخصیت جهان بشریت سیدالانبیاء- محمد مصطفی (ص) عفت را یکی از برترین و زیباترین زینت انسانها دانسته و فرمودند:«ما زان الله العباد بزینه افضل من زهاده فی الدنیا و عفاف فی بطنه و فرجه - خداوند زینت نداده بنده ای را به زینتی برتر از تقوی در دنیا و از عفاف درشکم و شرمگاه» ۱۵

● عفت در زنان

عفاف در همه اوصاف گفتاری و کرداری و به همه مردان و زنان جامعه ضروری است و نقش مهمی در فرهنگ جامعه دارد. اگر یک قشر و یا یک جنس از جامعه آن را رعایت و دیگری رعایت نکند تعادل جامعه به هم می خورد و آنطوری که باید جامعه مطلوب باشد نخواهد بود. اما در این مساله عفاف زن بیشتر سفارش شده است زیرا با سلامتی و متانت بیشتر مناسب می باشد.

رهبر انقلاب دراین راستا فرموده اند: عفت زن مایه احترام به شخصیت اوست. این مساله حجاب و محرم و نامحرم و نگاه کردن و نگاه نکردن، همه به خاطر این است که قضیه عفاف دراین بین سالم نگاه داشته شود. اسلام به مساله عفاف زن اهمیت می دهد. البته عفاف مرد هم مهم است عفاف مخصوص زنان نیست مردان هم باید عفیف باشند. منتهی چون درجامعه مرد به خاطر قدرت جسمانی و برتری جسمانی می تواند به زن ظلم کند و برخلاف تمایل زن رفتار نماید روی عفت زن بیشتر تکیه و احتیاط شده است. ۱۶

نبی مکرم اسلام دراین راستا فرمودند: «العفاف زینه النساء-عفاف زینت زن است.» ۱۷ یکی از دانشمندان بنام «ژرژهربرت» در مورد تفاهم زن و مرد درخانواده گوید:«برای شوهر دانش لازم است و برای زن نجابت.» ۱۸

زن که پشتوانه خوبی برای منزل و شوهر و جامعه است زنی است که با نجابت و نیک سیرت باشد که دراین راستا یکی از دانشمندان «دوترکوپل» می گوید: مرد در زندگی خود تکیه گاه و پشتیبانی بهتر از زوجه نیک سیرت و با اخلاق نمی تواند به دست آورد. در تمام گفتارها و کردارها باید بانوان از اسوه عفاف و عصمت دختر گرامی پیامبر اسلام و کوثر قرآن حضرت فاطمه زهرا (س) الگوگیری کنند که سرور همه بانوان دوجهان است که امام راحل (ره) دراین راستا فرمودند: اگر شما زنها هم و زنهای ما همه، کشور ما همه پذیرفتند که امروز روز زن است؛ یعنی روز تولد حضرت زهرا که آن کمال و آن وضعیت را دارد، پذیرفتید که روز زن است بر عهده شما مسائل بزرگی ]خواهد آمد[؛ از قبیل مجاهدت که حضرت مجاهده داشته است، حضرت به اندازه خودش که دراین ظرف کوتاه مجاهده داشته است، مخاطبه داشته است با حکومت های وقت، محاکمه می کرده است حکومت های وقت را، شما باید اقتدا به او کنید تا پذیرفته باشید که این روز، روز زن است؛ یعنی روز تولد این حضرت روز زن است.

زهد و تقوا و همه چیزهایی که داشته است و عفافی که او داشته است و همه چیز، شما باید اگر پذیرا شدید، آنها را تبعیت کنید و اگر تبعیت نکردید، بدانید که شما داخل در روز زن نیستید، هرکس نپذیرفت، این در روز زن وارد نشده است و در این شرافت وارده نشده است۱۹.

● نقش عفاف در رشد جامعه

جامعه را افراد تشکیل می دهند فرهنگ تک تک افراد جامعه در آداب و رسوم و مسلک و روش هرچه باشد فرهنگ عمومی جامعه را رقم می زند. دومین پایه جامعه خانواده ها می باشند که به آن جامعه کوچکتر نیز گفته می شود. در آموزه های دینی به این پایه ها توجه خاصی می شد و برای آنان دستورات و احکام و برنامه های گفته شده است خداوند متعال درمورد قیام و حرکت به سوی خود را از فرد و گروه شروع می کنند که فرمودند: «انما اعظکم بواحده ان تقوموالله مثنی و فرادی ثم تتفکروا- شما را به یک چیز اندرز می دهم و آن آنکه دو نفر یا یک نفر برای خدا قیام کنید، سپس بیاندیشید»۲۰ خداشناسی را و تعلیم و تربیت و پاکی و عفت را در خانواده باید نهادینه کرد که نقش پدر و مادر در این مورد بسی مهم و اثرگذار است، زیرا خانواده نخستین مدرسه ای است که کودکان اخلاق و ادب و پاکی و پاکیزگی و عفاف را در کلاس رفتاری پدر و مادر می آموزد. خدای مهربان به مؤمنین دستور می دهد خود و اهل خانواده شان از بدی گناه که آنان را به آتش می کشد برحذر کنند. در این زمینه فرمودند «یا ایهاالذین امنوا قواانفسکم و اهلیکم نارا و قودها الناس و الحجاره علیها ملائکه غلاظ شداد لا یعصون الله ما امرهم و یفعلون مایومرون»

علامه مجلسی(ره) در تفسیر این آیه مبارکه می فرماید: معنی آیه مبارکه قواانفسکم و اهلیکم نارا، یعنی

۱) بدعائهم الی طاعه الله- اهل خانواده را به اطاعت از خدا و انبیاء و اوصیا دعوت کنند.

۲) و تعلیمهم الفرائض- واجبات دین را بر آنان بیاموزند.

۳) و نهیهم عن القبائح- آنان را از ارتکاب به گناهان نهی کنند.

۴) و حبهم علی افعال الخیر- آنان را به اعمال خیر و کارهای پسندیده تشویق و راهنمایی و وادار کنند. پدر و مادر که سرپرست و متولیان خانواده هستند اگر خود با عمل و گفتارشان این وظیفه مهم را انجام دهند که از سوی خدا به آن مأمورند. عفاف و نجابت و پاکی و پاکیزگی اخلاقی در جامعه تبلور پیدا می کند که امام ششم(ع) شیعیان جهان را در این مورد فرمودند: «اذا امرتموهن و نهیتموهن فقد قضیتم ما علیکم- وقتی که پدر و مادر فرزندان را به آنچه که عملش امر شده است امر کنند و از آنچه که از طرف خدا نهی شده است نهی کنند به وظیفه خود عمل نموده اند و چون عفاف و حجاب با فطرت و شاکله مادران و بانوان بیشتر مناسب است و تربیت فرزندان بویژه دختران که عفاف در حفظ شخصیت آنان بسیار مؤثر است وظیفه خطیری متوجه آنان است زیرا مادران هستند که بذر محبت و عفاف را در دل فرزندان می کارند و با خون دل آبیاری اش کرده و با حرارت و شوق پرورش داده و با نسیم مهربانی می شکوفاند.

امام خمینی(ره) در این مورد فرمودند: نقش زن در یک جامعه بالاتر از مرد است، برای اینکه زنان علاوه بر این که خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت می کنند» هماهنگی و همسوئی در چارچوب قانون اساسی در بین اعضاء محترم خانواده که پدر و مادر نقش اساسی را ایفاد می کنند ضروری است زیرا سعادت و خوشبختی خانواده ها زمانی تأمین می شود که از هر نظر میان اعضاء آن خانواده تفاهم و دوستی برقرار باشد و به همین طریق در جامعه عمومی این روش باید نهادینه شود که هر مسئول فرهنگی، اجتماعی و... باید نقش خود را ایفا کنند.

جامعه ای که عفاف در آن باشد که نمودش در گفتار و کردار بویژه با حجاب و آن هم حجاب برتر (چادر، لباس بلند) نمود پیدا می کند جامعه رشد یافته و پویا خواهد بود. مربی و جامعه شناس معصوم علی ابن ابیطالب(ع) فرمودند: «بالعفاف تزکوالاعمال- بوسیله عفاف و نجابت کارها پاکیزه شده و رشد پیدا می کند۲۱. جامعه با عفت و پاکیزگی خسارت ندارد و غنی ترین جامعه خواهد بود زیرا با برکت می باشد. امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند: «لا فاقه مع العفاف- با پاکدامنی و عفاف تنگدستی نیست» ۲۲ نیز فرمودند: «وعلیکم بلزوم العفه و الامانه فانهما اشرف ما اسررتم و احسن ما اعلمتم و افضل ما ادخرتم- بر شما باد ملازم پاکدامنی و امانتداری، چون آن دو شریف ترین کارهای پنهانی شما و بهترین اعمال آشکارتان و برترین پس اندازها و ذخیره هایتان می باشد.» ۲۳

که امام همام عفاف را بهترین زیربنای بذرهای نهانی دانسته اند که با سبز شدن در جامعه به آن نشاط می دهد و با برکت ترین پس انداز حساب کرده که پشتوانه خوب و تقویت دهنده جامعه دانسته و بهترین ذخیره جامعه معرفی فرمودند که جامعه را مستقل نگه داشته و به خوداتکائی و خودباوری بشارت می دهد.

● مقام عفیف

در سنجش و ارزش کالاهای خوب و صفات برجسته با ایمان کامل و مقام شهدا و... ارزش گذاری می شود مثلا کسی که محب اهل بیت طهارت و عصمت باشند شهید از دنیا می رود و اگر کسی فلان کار را انجام دهد ثواب مجاهد فی سبیل الله را دارد همانند خوب همسرداری بانوان اسلامی و یا تربیت سه دختر مادران را بهشتی می کند. در مورد انسان عفیف که می تواند گناه کند و زمینه گناه بر او آماده است همانند انتقام گرفتن، چشم چرانی کردن، حقی را ضایع کردن و... اما خود را کنترل کرده و نجابت بخرج داده و گناه را مرتکب نمی شود و یا می توانست انتقام بگیرد اما اقدام نکرد و در مقابل اینها صبر و استقامت نمود از شیرینی و لذت آن چشم پوشی کرد و یا به تلخی آنها صبر نموده و به اجر و پاداش رزمنده و شهید راه اسلام می رسد که امیرالمومنین علی(ع) دراین راستا می فرمایند: «ما المجاهد الشهید فی سبیل الله باعظم ممن قدر فعف لکاد العفیف ان یکون ملکا من الملائکه- پاداش مجاهد شهید در راه خدا، بزرگتر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست، که قدرت برگناه دارد و آلوده نمی گردد، همانا عفیف پاکدامن، فرشته ای از فرشته هاست.» ۲۴

چون انسان عفیف ایثار و گذشت دارد مطابق شخصیت و نجابت و متانت خود با افراد جامعه برخورد می کند و با این روش رضایت خداوند متعال را به دست می آورد و آن را به رضایت خود مقدم می دارد. نیز امام خیبرشکن فرمودند: «من عف خف وزره و عظم عندالله قدره- هرکس نجیب باشد گناهش سبک و قدر و منزلت اش در پیشگاه خداوند خوبان بزرگ شود» ۲۵ که در این سخن گهربار عفاف سبب ارتقاء قدر و منزلت انسانها شمرده شده است.

عفت برای صاحب اش عزت و ارجمندی می آورد که امام خوبان علی(ع) فرمودند: «من اتحف العفه حالفه الغز - به هرکسی عفت داده شد عزت و ارجمندی به او داده می شود.» ۲۶

● خواسته پیامبر اسلام(ص)

هر اندازه انسان دانش و آگاهی بیشتر داشته باشد خواسته هایش از خداوند متعال عمیق و منطقی و پرمحتوا خواهد بود به عبارت دیگر انسان فرهیخته و حکیم خواسته های حکیمانه می کند چه کسی از پیامبر اسلام(ص) که عقل کل بوده و تجلی اوصاف خداوندی است و به قول باری تعالی: و ما ینطق عن الهوی ان هو الا و حی یوحی ۲۷

که همه گفتارش معصومانه است با عصمت و طهارت خدایی سخن می گوید زیرا خداوند متعال فرمودند: انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا ۲۸

آن سیدالانبیاء و اشرف کائنات در دعاها و خواسته هایش از خداوند متعال عفاف راخواستار شده و به درگاه ایزدمنان چنین عرض می نماید: اللهم انی اسئلک الهدی و التقی و العفاف و الغنی. ای خدای همانا از تو مسئلت دارم هدایت، پرهیزگاری، عفاف و بی نیازی را چون هرکسی وجودش عفیف باشد همه اوصاف اش و اخلاقش خوب خواهد شد وجودش ذی وجود و مفید و معطر به معنویت خواهد بود که ولی خدا علی بن ابیطالب(ع) در این باره فرمودند: من عفت اطرافه حسنت اوصافه. هرکس اطراف وجودش عفیف باشد اوصاف اخلاقی اش بهتر خواهد بود. ۲۹

(پی نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است)