آفرینش هنری در قرآن كریم

یكی از موضوعات بسیار مهم وجوه زبانی قرآن كریم تحت عنوان «آفرینش هنری در قرآن» مورد توجه محققان معاصر است در این مقاله ابتدا تاریخچه ای از زمینه های طرح چنین مبحثی از سوی سیدقطب, نافذ ادبی و مفسر قرآن كریم و پردازنده نظریه آفرینش هنری در قرآن كریم ارائه می دهد

یكی از موضوعات بسیار مهم وجوه زبانی قرآن كریم تحت عنوان «آفرینش هنری در قرآن» مورد توجه محققان معاصر است. در این مقاله ابتدا تاریخچه ای از زمینه های طرح چنین مبحثی از سوی سیدقطب، نافذ ادبی و مفسر قرآن كریم و پردازنده نظریه آفرینش هنری در قرآن كریم ارائه می دهد و پس از آن حقیقت موضوع مورد بحث را از نظر می گذراند و بویژه آفرینش هنری را در وحی الهی با خیال در كلام انسانی برمی سنجد و معلوم می دارد كه نظریه آفرینش هنری با خیال در ماهیت آن و فرایند شكل گیری تفاوت دارد. آنگاه مؤلف نمونه هایی از آفرینش هنری را از سه كتاب «التصویر الفنی فی القرآن»، «مشاهد القیامه فی القرآن» و «فی ظلال القرآن» ذكر می كند كه در واقع به بیان صحنه های برخوردار از این ویژگی مربوط می شوند. مؤلف معتقد است كه فضل كشف قضیه آفرینش هنری با مفسر شهید، سیدقطب است، اما چنان كه صاحب نظریه خود نیز معتقد بود، زمینه پژوهش درباره آفرینش هنری آیات و عبارات قرآنی هم از حیث كمی و نیز از حیث كیفی (ژرفی مطالب)، همچنان وجود دارد.

آفرینش هنری در قرآن كریم هرچند از موضوع های جدید در عرصه پژوهش های قرآنی است اما در نگاه پردازنده این نظریه و به دنبال او دیگر محققان علوم قرآنی باید آن را از جنبه های برجسته وجوه زبانی اعجاز دانست، پیش از تحلیل ماهیت این موضوع و تحقیق آن در آیات باید به دو نكته كاملاً اساسی توجه داشت: نخست آن كه پژوهش در این باره از چه پیشینه ای برخوردار است، دوم این كه مراد از آفرینش هنری در قرآن كریم چیست و در چه گستره ای از آیات می توان این ویژگی از شگرفی های منحصر به فرد را مورد تحقیق قرار داد؟

● پیشینه تاریخی

محققان علوم قرآنی در این باره هیچ تردید ندارند كه پردازنده اصلی نظریه آفرینش هنری (التصویر الفنی) سیدقطب، مفسر قرآن كریم و ادب پژوه و ناقد مشهور مصری است، كسی كه مكتبی تحت همین عنوان به منظور پژوهش های ادبی در قرآن كریم، از آیات قرآنی كشف و به جامعه قرآنی و ادبی، تحت عنوان «مكتبهٔ القرآن الجدیده ‎/ مكتب نوین قرآنی» معرفی كرد كه بویژه از این دوران از زندگی سیدقطب به عنوان مرحله رویكرد ادبی ـ اسلامی او یاد می كنند(۱).

نخستین بار وی به سال ۱۹۳۹ میلادی مقاله ای را تحت عنوان «التصویر الفنی فی القرآن الكریم ‎/ آفرینش هنری در قرآن كریم» در مجله «المقتطف» نوشت و در مقدمه این مقاله بیان كرد كه هر چند از جنبه های مختلف ادبی ـ بیانی پیرامون قرآن كریم پژوهش های بسیاری انجام گرفته، اما از نظرگاه هنری هنوز به شكل مستقل و حقیقی پژوهشی بایسته در این باره انجام نشده است و ابراز داشت كه می باید از این حیث یعنی از نگاه ادبی ـ هنری نیز آیات قرآنی محور دقت نظر و تحقیق قرار گیرند تا از این طریق آن زیبایی تصویری (آفرینشی) كه در آیات و عبارات قرآنی وجود دارد، معلوم گردد و گزارشی از ویژگی های هنری، سبك بیانی، روش فوق العاده روح افزا و رویكرد روحانی آن به دست آید.

سیدقطب در دو بخش این مقاله كه در مجله پیش گفته منتشر كرد نمونه های بارزی از مصادیق والای آفرینش هنری را در قرآن كریم ذیل آیات مورد اشاره بیان كرد، آن گاه در پایان این مقاله تأكید كرد كه قضیه آفرینش هنری در آیات و عبارات قرآنی، قضیه ای بسیار پردامنه است و این مقاله تنها می تواند در این موضوع سه منزله فتح بابی برای پژوهشگران علوم قرآنی باشد و تصریح كرد: من در این مجال اندك نمونه هایی را برشمرده ام و نظرها را به این حقیقت شگرف جلب كرده ام و قصد من هرگز استقصای تام همه مصادیق نبوده و نیست و بسیاری نمونه های دیگر هم هست كه هرگز در این مقاله مجالی برای ذكر همه آنها وجود ندارد، چرا كه این موضوع گسترده بس فراخ تر از آن است كه در یك مقاله بیان شود بلكه می شود پژوهش های بسیار فراگیرتری در این زمینه انجام شود، همچنین می افزاید: اما این مقاله می تواند برای چنین پژوهش بكر و پرداخته ای البته به عنوان كمترین مقدمه ای باشد تا اگر خداوند بخواهد از هر حیث مورد دقت نظر قرار گیرد.

پس از انتشار این مقاله دو سال تمام، خود در این ماده چیزی ننوشت و در عین حال هیچ یك از محققان قرآنی نیز اقدامی نكردند تا این كه خود او به سال ،۱۹۴۵ كتاب بسیار ارزشمند «التصویر الفنی فی القرآن ‎/ آفرینش هنری در قرآن كریم» را منتشر كرد و در مقدمه كتاب تصریح كرد كه در سال های گذشته صور قرآنی همچنان در ذهن من نقش می بسته و من نشانه های اعجاز هنری را در آنها می دیدم، آنگاه وقتی كه دیگر بار به این موضوع می پرداختم این اندیشه در من هر زمان نیروی بیشتری می گرفت تا مگر این امر وانهاده را كه كسی به آن نپرداخته است، پی گیرم و آن را هرچه كامل تر بیان كرده و با دامنه گسترده تری از آن سخن بگویم. هرچند گاه كه قرآن را در آغوش می گرفتم و مطالعه می كردم از صور منحصر به فرد آن بهره ها می اندوختم و اندیشه پژوهش در این باره هر روز در وجودم ریشه عمیق تری می دواند، اما صد حیف كه گرفتاری ها مرا از این كار بازمی داشت. اما آرزویش را همچنان در دل می پروراندم و در جان خویش رغبتی هر چه بیشتر احساس می كردم تا این كه امسال این مجال دست داد (۲).

وقتی كتاب «التصویر الفنی فی القرآن» برای نخستین بار انتشار یافت بسیاری از محققان و ادیبان مشهور از آگاهی های شگرفی كه سیدقطب از آفرینش هنری در قرآن كریم ارائه داده بود، در شگفت شدند و كار را بس ستودند و در مجلات و روزنامه های بسیاری مقالات در ستایش این كتاب نوشتند كه از آن جمله می توان از عبدالغم خلاف، علی الطنطاوی، عبدالطیق اسبكی، توفیق الحكیم، احمد باكثیر، نجیب محفوظ و... نام برد.

در نگاه ادیبان و ناقدان ادبی ارزش و اعتبار این اثر در آن نبود كه سید قطب پژوهشی را درباره یكی از موضوعات ادبی و بیانی قرآن كریم مورد تحقیق قرار داده است، بلكه همه ادیبان بزرگ اذعان داشتند كه در «التصویر الفنی» در واقع سید قطب نظریه وجوه زیبایی شناختی (Aesthetice) در قرآن كریم را كشف كرد و اثر او تنها یك تألیف نیست بلكه فضیلت كشف این امر نیز تنها به او برمی گردد. در این باره در كتاب سیدقطب من المیلاد الا استشهاد آمده است: «استاد علی الطنطاوی ـ پس از خواندن این كتاب ـ مقرر دانست؛ تو گویی خداوند كلید ویژه ای را به دست نگارنده این كتاب داد، تا مگر با آن بتواند دروازه گنجینه بلاغی قرآن كریم را بگشاید، تا آنجا كه خداوند توفیق راهیابی به این حقیقت را پیش از این به هیچ یك از ادب پژوهان و محققان قرآنی نداده بود.

در مطالبی كه به طور ویژه در رابطه با این نظریه «نظریه آفرینش هنری در قرآن كریم» نوشته ام به این حقیقت تصریح كرده ام كه خداوند سید قطب را به دو رمزگشایی ویژه در واقع نواخته است و دو كلید به دست او داد كه توانست با آن گنج های ذخیره شده قرآن كریم را بگشاید؛

۱) كلید نگرش زیبایی شناسانه به طرح «مكتب نوین قرآنی» كه همانا در كتاب ارزشمند «آفرینش هنری در قرآن» بیان شده است.

۲( كلید تفسیر حركی در «فی ظلال القرآن»

سیدقطب در سال ۱۹۴۵ م درصدد برآمد كه طرح یك پژوهش ادبی ـ نقد ادبی را تحت عنوان «مكتبهٔ القرآن الجدیده» عنوان كند كه منظورش از این مكتب آن بود كه پژوهش در زیبایی قرآن كریم را یك دست از همین ضیافت مورد پژوهش قرار دهد و درواقع برای آنكه از زاویه ای دیگر به این زیبایی جاودانه نگریسته شود، كه غیر از روش معمول در پژوهش های بلاغی باشد كه اصولاً برپایه معانی و الفاظ استوار است، (مجله الرساله سال چهاردهم، مجلد نخست، شماره ،۶۵۳ نیایر ۱۹۴۶ م، صفحه ۱۴)

سید قطب چندین بار این حقیقت را تكرار كرده است كه مراد وی در «مكتب نوین قرآنی» پژوهش در قرآن با رویكرد هنری، ادبی وزیبایی شناسانه است و نیز بیان كرده كه پژوهش قرآن كریم، با این عنایت درواقع یك پژوهش نقدی ـ ادبی است، چنان كه در مقدمه كتاب «مشاهد القیامه فی القرآن» در بیان همین قضیه می گوید: «من بر این باور هستم كه در این كتاب و نیز كتاب پیشین (التصویر الفنی) و در دیگر مطالب مرتبط با این موضوع كاری جز این نكرده ام كه دیگر بار قرآن كریم را بر احساس مسلمانان در این زمانه عرضه دارم، چنان كه عرب ها برای نخستین بار آن را شنیدند و خواندند و همگی مفتون آن شدند. باید احساس خود را از انبوه تفسیرهای زبانی، نحوی، فقهی، تاریخی و حتی اسطوره ای برهانیم و مشاعر خویش را به سوی زیبایی های نهفته در آیات و عبارات قرآنی راهنمایی كنیم و البته این در مكتب نوین پژوهش های قرآنی یك كار كاملاً بنیادی و اساسی است»(مشاهد القیامه، ص ۸)

همچنین تأكید می كند كه وی در اسلوب و تعبیر قرآن كریم از نگاه یك ناقد ادبی می نگرد و در آن به درنگ می نشیند: «هدف من در این كار، یك هدف هنری محض است، از این روی در آن چیز از درایت یك ناقد ادبی مستقل بهره نمی برم اما اگر در سرانجام كار قداست هنر و قداست دین، در این تحقیق در یك مسیر قرار گرفتند، این چیزی نیست كه من آن را از ابتدا خواسته باشم»(پیشین:۱۰)

پس از دو سال از انتشار كتاب «التصویر الفنی» در بهار سال ۱۹۴۷ میلادی كتاب دیگری را با همین رهیافت و تحت عنوان «مشاهد القیامه فی القرآن ‎/ صحنه های رستاخیز در قرآن كریم» منتشر كرد و در این كتاب به آفرینش هنری در رابطه با یك موضوع مشخص «صحنه های رستاخیز» پرداخت و چشم اندازهایی از نعمت های حسی و مادی در بهشت و نیز صحنه هایی از عذابهای حسی و مادی در دوزخ را بیان كرد.» (۳)

البته سید قطب تنها در این مقاله دو كتاب، آفرینش هنری قرآن كریم را بیان نكرده و در «فی ظلال القرآن» نیز چنان كه خواهیم دید كه كوشیده است به این روش صور هنری آیات را باز بنمایاند چرا كه نخستین مرحله از مراحل پیدایی فی ظلال نیز به همان زمان برمی گردد كه سید قطب به طور جدی به قضیه آفرینش هنری در قرآن كریم اهتمام داشت و نخستین مرحله پیدایش فی ظلال به سال ۱۹۵۱ میلادی در مجله المسلمون برمی گردد كه سعید رمضان منتشر كننده این مجلد از سید قطب خواست تا خود پیوسته نوشتاری در آن مجله داشته باشند و سید نیز پذیرفت كه مباحثی در تفسیر قرآن كریم با عنوان «فی ظلال القرآن» بنویسد. در نتیجه تا آیه ۱۰۳ سوره مباركه بقره، با شرح پیش گفته در مجله المسلمون منتشر شد و پس از آن سید قطب تصمیم گرفت عنوان دیگری را برای مقالات خویش در این مجله برگزیند و به خوانندگان وعده داد كه به همین ترتیب تفسیر سی جزء قرآن را در سی بخش منتشر خواهد كرد. از آن تاریخ فی ظلال از مجله المسلمون درآمد و سرنوشتی دیگر یافت...

فی ظلال در این مرحله گرچه روشی نوین داشت اما آن نبود كه ما امروز شاهدش هستیم، بلكه مؤلف دانشمند پس از كشف قضیه آفرینش هنری در قرآن كریم و تألیف دو اثر «التصویر الفنی» و «مشاهد القیامه» در این زمینه و با همین عنوان، آرزو داشت كه این كار را درباره همه آیات قرآن كریم انجام دهد و به تفصیلی ویژگی ها و عناوین آفرینش هنری را در تمام آیات و عبارات ارائه دهد و در این مرحله توفیق یافت بخشی از آرزوهایش را در مورد آفرینش هنری در قرآن برآورده سازد، برخی از خاطره های ذهنی، وجوه زیباشناختی و هنری، صورت آفرینی هنری و بعضی وجوه عبادی و روش تفسیری اش را در «فی ظلال» بیان داشت، از این روی ملاحظه می شود كه افزون بر آثار مستقل، خود تفسیر نیز گنجینه ای از مباحث در باب آفرینش هنری است.(۴)

ناگفته نماند كه سید قطب حتی پیش از آنكه از این نظرگاه درعبارات قرآنی بنگرد، سبك ادیبان مصری را در توجه به الفاظ یا معانی مورد انتقاد قرار می داد و از این روی با كسانی كه به لفظ توجه بسیار داشتند، مانند رافعی و احمد شوقی مناظرات بسیار دارد، در عین حال با آنان هم كه خود را در معانی غرقه می دانستند، مانند عقاد و پیروانش چندان موافقت نداشت، چنان كه برخی از محققان او را صاحب نوعی نگرش خاص می دانند كه از آن به «الصور و الظلال» تعبیر می كنند و مهمترین ویژگی این نگرش در آن است كه سید قطب در واقع بلاغت را در گرو الفاظ، معانی، روش، سبك، صور و ظلال، موسیقی، نظم و ... می دانست كه البته كشف آفرینش هنری در قرآن درواقع به تأثیر از همین نوع نگرش او است. (۵)

پی نوشت

۱. عظم، یوسف، رائد الفكر الاسلامی المعاصر، ص۱۴۹ به بعد

۲. سید قطب، التصویر الفنی فی القرآن، ص۷ به بعد

۳. الخالدی، صالح الفتاح، سید قطب من المیلاد إلی الا ستشهاد، ص۲۶۹ به بعد

۴. انصاری، مسعود، مقاله پیرامون تفسیر فی ظلال القرآن، مجله بینات

۵. سید قطب من المیلاد إلی الاستشهاد، ص۲۶۹ به بعد

۶. التصویر الفنی، ص۳۲

۷. غنیمی هلال، محمد، النقد الأدبی الحدیث، ص۳۸۸ به بعد

۸. پیشین

۹. سید قطب، مشاهد القیامه، ص۷

۱۰. پیشین

۱۱. سید قطب، فی ظلال القرآن، ج،۳ ص۱۲۹۱

۱۲. شاهد القیامه، ص۵۲ به بعد

۱۳. فی ظلال القرآن، ج،۵ ص۲۶۳۷

۱۴. پیشین

۱۵. همچنین در نگارش این مقاله از ترجمه قرآن كریم‎/ مسعود انصاری، پژوهش در شگرفتی های قرآن كریم‎/ مسعود انصاری، موسوعه الفلسفه‎/ عبدالرحمن بدوی؟ سید قطب الادیب الناقد‎/ عبدالله عوض الحباص، سید قطب، حیاته و ادبه‎/ عبدالباقی محمدحسین و نظریه التصویر الفنی عبد سید قطب‎/ صلاح عبدالفتاح الخالدی نیز استفاده شده است.

---