تحلیل جامعه شناختی هری پاتر در ایران

به دنبال نمونه های خوبی از تحلیل های جامعه شناختی از هنر و ادبیات بودم که به وبلاگ فریاد سکوتثمر صفی خانی از دانشجویان خوبم برخوردم او تحلیلی از هری پاتر ارائه کرده است که به منظور نقد یک برنامه تلویزیونی است

به دنبال نمونه های خوبی از تحلیل های جامعه شناختی از هنر و ادبیات بودم که به وبلاگ فریاد سکوتثمر صفی خانی از دانشجویان خوبم برخوردم. او تحلیلی از هری پاتر ارائه کرده است که به منظور نقد یک برنامه تلویزیونی است. من این تحلیل زیبا را شایسته تحسین می دانم و ثمر عزیز توانسته است بخوبی مفاهیم و رهیافت جامعه شناختی یا دقیق تر بگویم مطالعات فرهنگی را در زمینه تبیین علل استقبال از هری پاتر در جهان امروز و ایران کنونی بکار بندد. این متن را بخوانید.

مستند هری پاتر» عنوان برنامه ای بود که از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد. به نظر می رسد انتخاب چنین عنوانی برای برنامه ای که در صدد نقد هری پاتر برآمده، تلاشی برای جذب مخاطب با استفاده از محبوبیت فراگیر هری پاتر بوده است. چنانچه مطمئنا اکثر قریب به اتفاق کسانی که پای این برنامه نشستند در انتظار پشت صحنه هایی از فیلم های هری پاتر یا مصاحبه هایی با شخصیت های بازیگر یا نویسنده مشهور هری پاتر بودند که البته مطمئنا از همان ثانیه های اولیه برنامه و با شنیدن لحن عصبانی و در عین حال تمسخر آمیز گویندگان پی به هدف از ساختن و پخش این برنامه برده اند. انتخاب چنین عنوانی برای برنامه ای که هدفی جز انتقاد بی محابا و زیر سوال بردن مجموعه هری پاتر نداشته است،‌ به بازی گرفتن مخاطب و نادیده گرفتن شعور وی می باشد و نتیجه ای جز موضع گیری مخاطب و سلب اعتماد وی از این رسانه ملی به همراه ندارد.

این برنامه سرشار از باید و نباید هایی بود که با خشمی ناشی ار توهین به مقدسات و مذهب به مخاطب تزریق می شد و با ارائه مدارک و مستندات اغلب ناقص سعی بر آن بود تا «هری پاتر»، شیطانی معرفی شود که در صدد بی اعتبار کردن باورهای مذهبی کودکان و بزرگسالان است و به آنها انواع رذالت های اخلاقی یاد می دهد. بنده تا پیش ار این برنامه هیچ کدام از سری کتاب های هری پاتر را نخوانده بودم، در نتیجه ی توصیه های اخلاقی این برنامه مبنی بر دور انداختن این کتاب و ایمن نگه داشتن خود از این شر عظیم، ‌بر آن شدم تا پیش از سوزاندن آنچه به نام «کفر» خوانده شده بود،‌ نگاهی به نوشته هایی بیاندازم که در تمام دنیا فراگیر شده و طرفداران زیادی را به خود مشغول داشته است.

هری پاتر عنوان کلی سری کتابهایی است که توسط «جوان کاتلین رولینگ» (Joanne Kathleen Rowling) برای کودکان نوشته شده و پس از انتشار اولین جلد، مورد استقبال عمومی قرار گرفته است. وی از خلال هفت جلد کتاب، داستان دانش آموز جادوگری به نام «هری پاتر» (Harry Potter) را تعریف می کند که هر جلد آن مربوط به یک سال تحصیل می باشد و آخرین جلد آن نیز با عنوان «هری پاتر و دالان های مرگ» (Harry Potter and the Deathly Hallows) به تازگی منتشر شده و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.

هری پاتر قهرمان داستان تخیلی رولینگ به اسطوره ها می پیوندد. او نوجوان معمولی ای بیش نیست. کسی که در ظاهر هیچ فرقی با همسن و سالان خود ندارد. او جادوگری است که از توانایی های خود اطلاعی ندارد. همزمان با خواننده به توانایی های خاص خویش پی می برد و خواننده را مسحور قدرتی می کند که او را مغرور نساخته است. در این کتاب، جادویی به تصویر کشیده شده است که ناممکن ها را ممکن می سازد و خواننده را دعوت به تصور دنیایی می کند که در آن هیچ محدودیتی برای خواسته های انسانی وجود ندارد. دنیایی که با تمام خصلت های جادویی اش مقررات خاص خود را نیز دارا می باشد. دنیای هری پاتر دنیایی است سرشار از شگفتی ها. قانون های طبیعت زیر پا گذاشته می شود، اشیا و انسان ها تغییر شکل می دهند،‌ زمان و مکان دستکاری می شود و در کل تمامی محدودیت های این جهانی از بین می روند تا خوانندگان مجذوب فضایی شوند، رمز آلود،‌هیجان آمیز و متفاوت از آنچه در دنیای واقعی هر روز تکرار می شود.

استقبال بی نظیر و همگانی از هری پاتر را می توان حاصل سرخوردگی همگانی انسانها از جهانی دانست که با تاکید صرف بر محسوسات و پدیده های عینی، خط بطلان بر تمامی احساساتی کشیده است که گا و بی گاه بر جان انسان های سرگشته این قرن آهنی عارض می شود و الگوهای استدلالی و منطقی وی را زیر سوال می برد.

دنیای جادویی هری پاتر فرصتی است برای پشت سر گذاشتن ناتوانایی های بشری. در این دنیاست که آرزوهای دست نیافتنی تحقق می یابد. این دنیا پاسخی است به نیاز جامعه غربی. جامعه ای که نیک می داند امروز بیش از پیش نیازمند خدایی است که روزی به دست تیغ جراحی سپرده. دنیای هری پاتر سرشار از جادو است،‌ نیروهای ماورالطبیعه ای که به طبیعی ترین صورت ممکن مورد استفاده قرار می گیرند. رولینگ خوب دانسته است که روح عصیانگر انسان قرن حاضر با نفی نیروهای ماورالطبیعی و انکار امور نامحسوس و غیر تجربی راضی نمی شود. انسان غربی از دو قرن پیش نیروهای فراطبیعی را کنار گذاشت و به محسوسات پرداخت، چون می خواست تمام محیط اطراف خویش را تحت کنترل خود در آورد. رولینگ آنچه را انسان با علم ذاتی بر وجودش، نادیده گرفته بود، به تصویر کشید و در دنیای خیالی خویش تحت کنترل انسان در آورد. در این دنیای تخیلی هیچ حوزه ای باقی نمانده است که از تسلط آدمی خارج باشد.

انسان معاصر بهتر از تمام تئوریسین های عصر روشنگری نیاز معنوی خود را به باور کردن نیرویی برتر و ماورالطبیعی جدی گرفته است. خالق هری پاتر تمام آنچه را روزی دور ریخته شده بود، ‌بازتولید کرده است. او «مشنگ ها» (Muggles)، انسان های یک بعدی، خودخواه و پیش پا افتاده ای را که منکر نیروهای ماورالطبیعی می شوند، به سخره گرفته و دنیایی را به تصویر کشیده است، سرشار از هر آنچه عقل و منطق وجود آن را ناممکن فرض می کند.‌ رولینگ در دنیای جادویی خود مذهب را در قالب جدیدی طرح ریزی می کند: سحر و جادو

آدمی در طول زندگی خویش به کرّات با احساسات و نیروهایی مواجه می شود که منشاء محسوس ندارند. وی خود را نیازمند نیروهایی می داند که در سختی ها و مشکلات یاری اش دهند و در جستجویی سعادتی است که در ذهنش به تصویر می کشد. آنچه به تمامی این نیازهای انکارناپذیر آدمی پاسخ می دهد،‌ مذهب است؛ مذهب تکیه گاهی است که فرد را در سختی ها آرامش می بخشد،‌ دلیلی است تا فرد دست به دعا برآرد و زندگی اش معنا یابد،‌ ضامن تحقق خوبی هاست، وعده دهنده بهشت است. مذهب به طور کلی آرامش دهنده و نوید بخش است. جادوی استفاده شده در کتاب های هری پاتر نیز دقیقا همین کارکرد را دارد. این جادو به شخصیت های کتاب نیروی فوق بشری اعطا می کند. آنها به جای دعا کردن و به کمک طلبیدن نیروهای ماورالطبیعی (آنگونه که مرسوم است)،‌ وردهای جادویی می خوانند،‌ چوب دستی اشان را تکان می دهند و از سد مشکلات می گذرند. آنها با تکیه بر «جادوی سفید» خود به جنگ با بدی ها می روند و در جهت استقرار دنیایی پاک از «جادوی سیاه» تلاش می کنند. جادوی تصویر شده در کتاب هری پاتر به هیچ وجه پدیده ای شیطانی نیست، ‌بلکه تجسم نیروهایی فراطبیعی است که در مخالفت با بدی ها بسیج می شوند و به انسان توانایی مبارزه می دهند و زندگی اش را هدفمند می سازند.

خواننده در اولین جلد کتاب همراه با هری پاتر، دنیای واقعی، فاقد جذابیت و هیجان را ترک می کند و وارد دنیایی تخیلی می شود که لحظه لحظه آن در نبردی بی پایان بین خوبی و بدی معنا می گردد. این نبرد بین نیروهای جادویی صورت می پذیرد و نه بین انسان های معمولی و همین استفاده از جادو و متعاقب آن ممکن ساختن ناممکن هاست که موجبات جذابیت داستان رولینگ را فراهم می آورد. خواننده همراه با هری پاتر قهرمان نوجوان داستان از مرز توانایی های معمولی انسان می گذرد و به جنگ با بدی ها می رود. او خوب می داند که هری یک قهرمان بی عیب و نقص نیست، که اگر بود هیچگاه نمی توانست به این شدت با او ارتباط برقرار کند و او را دوست بدارد.خواننده با هری هم ذات پنداری می کند چون می بیند که او هم مثل خودش گاهی خطاهایی هر چند کوچک مرتکب می شود. خواننده خوش دارد هری نامرعی شود و به حرف های اساتیدش گوش دهد، از انبار «اسنیپ»، استاد دیگرش دزدی کند و... اما تصویر کسل کننده و غیر واقعی قدیسی نباشد که مدام درس اخلاق می دهد و با کمک نیروهای غیبی و خواست نویسنده و به طرز غیر قابل باوری سرانجام به پیروزی دست می یابد.

رمز موفقیت هری پاتر نه ناشی از «برنامه های از پیش تعیین شده صهیونیستی» است، نه حاصل تصادفی غیر قابل پیش بینی.دنیای جادویی هری پاتر پاسخی است به انسانهایی که به دنبال گمشده خویش در دنیای واقعی ره به جایی نبرده اند. خوانندگان کتاب های رولینگ به دنبال سعادتی هستند که جادو به همراه می آورد. برتری ای که یک جادوگر به دست می آورد،‌ همان برتری همه جانبه ای است که انسان معاصر به دنبال آن است: تحت کنترل در آوردن تمام هستی.

هری دوست داشتنی است چون ادعای خوب بودن ندارد و درس اخلاق نمی دهد در عین حال خوب است و برای به پیروزی رسیدن اخلاق می جنگد.

البته جای طرح این سوال باقی می ماند که علت استقبال گسترده از این کتاب در دیگر کشورها و بخصوص در کشوری اسلامی همچون ایران که بر مبنای حکومت الهی شکل گرفته است و خدا را هر روز و هر لحظه در تمامی مناسباتش بازتولید می کند، چیست و چرا نوجوانان، جوانان و اغلب بزرگسالان این مرز وبوم برای خریدن کتابهای هری پاتر صف می بندند و به قولی «موج هری پاتری شدن» جوانان این مملکت را فرا گرفته است.

جدا ار تاثیرات رسانه ای غرب در تبلیغ این کتاب که کسی منکر آن نیست،‌ بی شک در جامعه ما نیز نیازی درونی به این دنیای تخیلی بوده است که این کتاب اینچنین مورد استقبال عموم قرار گرفته است. همانطور که غربیان با انکار خدا و نیروهای ماورالطبیعی زمینه را برای پیدایش دنیای جادویی رولینگ مهیا کردند،‌ ایرانیان نیز با دخالت دادن بیش از پیش و نامحدود نیروهای ماورالطبیعی در تمامی مناسبات و روابط اجتماعی، موجبات استقبال از این دنیای جادویی را در نسل جوان خویش فراهم نمودند. نوجوان ایرانی با ورود به این دنیای تخیلی، سرخوردگی خود را در دنیای واقعی که ناشی از بی قدرتی در مقابل نیروهای ماورالطبیعی است، جبران می کند و همراه با قهرمان کتاب و با استفاده از قدرت نامحدود جادو به جنگ با مشکلات و سختی ها می رود. وی نیروهای ماورالطبیعه ای را که در دنیای واقعی بر او تسلط دارند،‌ در این دنیای تخیلی تحت کنترل در می آورد و با نوعی هم ذات پنداری با قهرمان کتاب به پیش می رود. نوجوان ایرانی همچون تمام نوجوانان در سراسر جهان تمایل به کسب قدرت و تسلط بر محیط پیرامون خویش دارد و دنیای جادویی هری پاتر به خوبی این نیاز وی را برآورده می کند. بر خلاف آنچه سازندگان این برنامه تلویزیونی و بی شک بخش عمده ای از دست اندر کاران مذهبی و فرهنگی کشور گمان می برند،‌ خواندن هری پاتر و ورود به دنیای جادوی اش منجر به تضعیف باورهای دینی و مذهبی و فساد اخلاقی در نوجوانان و جوانان نمی شود. نوجوانی که این کتاب را در دست می گیرد، هیچ گاه فکر نمی کند که عمل خلاف دین و مذهب انجام می دهد و هیچ گاه گمان نمی برد که با خواندن این کتاب خدا را به سخره گرفته است یا اینکه بعد از خواندن کتاب هیچ گاه به جای دست به دعا بردن،‌ ورد جادویی نمی خواند.

باید توجه داشت که علت استقبال بی نظیر و جهانی از این کتاب به دلیل همین ویژگی های منحصر بفردش است و اگر چنانچه اخیرا شاهد هستیم همچنان اصرار بر ضد مذهبی جلوه دادن و مغایر اخلاق دانستن این کتاب ادامه یابد نه تنها از محبوبیت هری پاتر کاسته نخواهد شد که موجبات شکل گیری تقابل و شکاف بین نوجوانان و مذهب را فراهم می کند. می توان «برنامه مستند» ساخت، تکه هایی از فیلم های هری پاتر را پشت سر هم سوار کرد و رولینگ را به باد انتقاد گرفت که «باورهای مذهبی و مسیحی را نادیده گرفته است، نقش خداوند را به فراموشی سپرده است، از دعا و نیایش استفاده نکرده است، به ترویج خرافه پرستی و جادوگری پرداخته است و به کودکان دزدی، تجاوز به حریم خصوصی و دروغگویی آموخته است.» اما هیچ وقت نمی توان حتی یک نفر از طرفداران هری پاتر را متقاعد نمود از خواندن کتاب های رولینگ دست بردارند و هیچگاه نمی توان جلوی محبوبیت و گسترش روزافزون آن را گرفت. چرا که هری پاتر در پاسخ به نیاز درونی انسانها به شیوه ای جذاب و ساده نوشته شده است و تا وقتی این نیاز وجود داشته باشد، هری پاتر نیز به حیات خویش ادامه می دهد. نمی توان با نادیده گرفتن واقعیت موجود در جامعه دست به تجویز اخلاقی و صدور حکم زد.

هنر آن نیست که با پشت سر هم سوار کردن صحنه های فیلم هری پاتر و انتقاد از کل کتاب و فیلم به اعتقاد خودمان «مستند هری پاتر» بسازیم و بالای صفحه تلویزیون آرم بزنیم «New Harry Potter» و چندین «محقق» را به کار گیریم و در نهایت هم اسم ها را اشتباه تلفظ کنیم و هم وقایع را جابجا تعریف نماییم.* هنر آن است که اگر هری پاتر و دنیای جادویی اش را به هر دلیلی نمی پسندیم،‌ دست به کار شویم؛ کتابی بنویسیم، قهرمانی خلق کنیم،‌دنیایی به تصویر بکشیم که به ۶۴ زبان زنده دنیا ترجمه شود و بیش از ۳۵۰ ملیون نسخه از هر جلد آن در سراسر جهان به فروش برسد.

ثمر صفی خانی