سقراط؛ معلم آزاد اندیشی

زندگی سقراط را بیش تر از راه نوشته های شاگردانش، افلاطون می شناسیم، ولی به طور کلی دلیلی بر این پندار نیست که چهره سقراط آن گونه که افلاطون ترسیم کرده است، با شخصیت حقیقی اش …

زندگی سقراط را بیش تر از راه نوشته های شاگردانش، افلاطون می شناسیم، ولی به طور کلی دلیلی بر این پندار نیست که چهره سقراط آن گونه که افلاطون ترسیم کرده است، با شخصیت حقیقی اش مطابق نباشد. هر چند می‌توان اطمینان کامل داشت که افلاطون گاه اندیشه‌هایی را به استادش نسبت داده که در واقع اندیشه های خود او بوده است. سقراط در سال ۴۶۹ ق. م در آتن به دنیا آمده و تا سال ۳۹۹ ق. م که به مرگ محکوم شد، در آن شهر زیست. پس از آنکه به فاسد کردن جوانان و بی اعتقادی به خدایان شهر متهم شد، به مرگ محکوم گردید. ‏

تقریباً با اطمینان می توان گفت که اتهام او در اصل سیاسی بود. اگر شرحی که افلاطون از محاکمه سقراط آورده است، مطابق واقع باشد، مدافعات سقراط، که در اصل به منزله دفاع از حق تفکر آزاد است، به لحن و زبانی بیان شد که به جای فرو نشاندن آتش خشم قاضیان دادگاه، بیش تر شعله‌های کین آنها را بر می‌افروخت.

سقراط پس از محکومیت، پیشنهاد هر گونه کمک برای گریختن از زندان را رد کرد، حال آنکه به خوبی معلوم است که این پیشنهادها عملی بود. سقراط در انتظار روز مرگ ماند و زهر را به حکم قانون سرکشید. تحمل و پایداری اش در واپسین روزهای زندگی، آن طور که افلاطون وصف کرده است، یادآور واپسین دم‌های زندگی عیسی مسیح به روایت انجیل هاست.‏ پایداری سقراط، او را مظهر تسلط بر خویشتن به یاری خرد ساخته است. سقراط چهره تابناک تاریخی و جهانی و قهرمان خرد است. آموزگاری است که چگونه زیستن و رویارو شدن با مرگ در پرتو نور خرد را به بشر آموخته است.

اعدام سقراط باعث شد که نامش در تاریخ غرب به عنوان یکی از برجسته ترین قهرمانان آزاد‌اندیش جاودانه بماند. این موضع در حالی است که علت اصلی محکومیت سقراط، تمایلات ضد دموکراتیک او بود. چنین تمایلاتی در جو آن زمان آتن، که تازه خود را از بند استبداد رهانیده بود بسیار خطرناک به شمار می آمد.‏ چون افلاطون یکی از بزرگ ترین هنرمندان ادبی جهان است و شرحی که از زندگی و مرگ سقرط، بویژه در رساله های خطابه دفاعی سقراط، کریتون و فایدون آورده است، شاید نخستین متن های اصیل فلسفی است که شایسته است پژوهنده فلسفه کوشش خود را با آنها آغاز کند.‏ محال است بتوان گفت اندیشه ها و آرایی که افلاطون به سقراط نسبت داده، تا چه حد از آن سقراط حقیقی است.

سقراط کتابی ننوشته است. او به شیوه پرسش و پاسخ و شفاهی آموزش می داد. بحث هایی که به نتیجه های بخصوصی انجامیده، زمینه های گفتگوهای افلاطون قرار گرفته است. به نظر می رسد که افلاطون اندیشه‌های خود را به تفصیل از زبان سقراط بیان داشته، با این حال او دقت و امانت تاریخی را مراعات کرده و نشان داده است که سقراط بیش از هر چیز دلبسته اخلاق و چیستی فضیلت و جوینده تعریف های کلی بوده است. او به شیوه بحث و جدل، آوردن قیاس و با اتکا به قیاس‌‌‌های برهانی گفتگو را اداره می کرده است.‏ سقراط فیلسوف هم عصر سوفیست‌ها از منتقدان سرسخت آنان بود. آنچه سقراط را مشوش ساخته بود این بود که سوفیست ها بدون دانش واقعی یا حتی اعتقاد به آن راه کامیابی در این جهان را تدریس می‌‌کردند. سقراط معتقد بودکه این هدفی غیر مسئولانه است که منجر به بی بند و باری و سقوط اخلاقی و فرهنگی می شود. سوفیست ها مدعی آموزش تعالی بودند، این ادعا در نظر سقراط نه تنها گمراه کننده بلکه فاسد کننده نیز بود. چون آنان کاری با تعالی اخلاقی نداشتند، بلکه اهدافی پوچ و عامه پسند را دنبال می کردند.‏

یعقوب نعمتی وروجنی

منابع:

کلیات تاریخ فلسفه به زبان ساده، دکتر ملیحه صابری نجف آبادی، تهران: انتشارات سمت: ۱۳۸۹.

سیر اندیشه فلسفی در غرب، دکتر فاطمه زیباکلام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم ۱۳۸۵.

تاریخ فلسفه سیاسی غرب (از آغاز تا پایان سده های میانه)، دکتر عبدالرحمان عالم، تهران: وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، چاپ دوم ۱۳۷۸.

تاریخ فلسفه اخلاق غرب، لارنس سی. بکر، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۷۸‏

سرگذشت فلسفه، برایان مگی، مترجم: حسن کامشاد، تهران: نشر نی.‏