مجلس موسسان رضاخانی

نگاهی به تشکیل مجلس موسسان و تصویب طرح انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی

پس از تصویب ماده واحدة انقراض قاجاریه توسط طرفداران رضا خان در مجلس شورای ملی که در تاریخ نهم آبان ماه ۱۳۰۴ انجام گرفت، اینک زمان آن فرا رسیده بود که رضاخان تحرکات و تحریکات چند سالة خود را که همه در راه انقراض سلطنت قاجار و تکیه بر سریر سلطنت انجام شده بود به ثمر رساند. وی با مشورت طرفداران و هوادارانش به این نتیجه رسید که عاجل ترین و فوری ترین اقدامی که می تواند به سهولت به امیال وی جامة عمل بپوشاند، تشکیل مجلس موسسان است، امری که تا آن زمان در تاریخ معاصر ایران بی سابقه بود. بر همین اساس علی اکبر داور از سوی رضاخان مامور تدارک مقدمات تشکیل مجلس موسسان شد.‏

علی اکبر داور با توجه به آشنایی و اشرافی که بر تاریخ سیاسی کشور های غربی داشت به سرعت آیین نامه اجرایی و حقوقی مجلس موسسان را تدوین نمود و مجلس پنجم بی درنگ آن را به تصویب رساند. داور همچنین با کمک همفکران و هم مسلکانش که همگی طرفداران به قدرت رسیدن رضا خان بودند، اسامی شخصیت هایی که در سراسر کشور از نظر آنها صلاحیت نمایندگی مجلس موسسان را داشتند تهیه کرد. وی به قدری در دستچین کردن ترکیب اعضای مجلس موسسان وسواس به خرج داد که حتی صدای کوچکترین مخالفتی از درون این مجلس به گوش نرسد.‏

نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است و باید به آن اشاره شود این است که در زمان تهیه مقدمات مجلس موسسان که نتیجه آن از پیش مشخص بود، مخالفان رضا خان در موضع و موقعیتی نبودند که بتوانند در برابر آن ایستادگی کرده و مانع از تشکیل آن شوند. رضاخان و طرفدارانش با شیوه ها و ترفند های مختلف و متعدد صدای مخالفان را در گلوله شکسته و هر نوع مقاومتی را در نطفه خفه کرده بودند. همه مخالفان رضا خان و به طور مشخص نمایندگان گروه اقلیت مجلس که در زمره اصلی ترین مخالفین تغییر سلطنت و به قدرت رسیدن رضا خان بودند عملا در خانه های خود حبس شده و مأمورین شهربانی و مفتشان کوچکترین حرکات آنها را زیر نظر داشتند. از جمله این افراد علاوه بر آیت الله مدرس ـ جدی ترین مخالف رضا خان ـ می توان از افرادی نظیر مصدق، مشیر الدوله، تقی زاده، علا و ... یاد کرد. بنابراین کسی را یارای مخالفت و مقاومت در برابر این اقدام غیر قانونی رضا خان که در پوشش و ظاهری قانونی انجام می شد، نبود. ‏

طبق برنامه از پیش تعیین شده مقدمات کار انتخابات مجلس موسسان از اوایل آذر ماه ۱۳۰۴ آغاز شد. در تمام ایالات و ولایات کشور از سوی عوامل رضا خان، هیئت های نظارت و اجرایی تلاش های فراوان و گسترده ای صورت گرفت تا افراد مورد نظر که فهرست اسامی آنها قبلا توسط داور تهیه و به حوزه های انتخابیه ارسال شده بود از صندوق ها بیرون آورده شوند. ‏

تعداد نمایندگان مجلس موسسان به اندازة دو برابر مجموع نمایندگان مجلس شورای ملی در نظر گرفته شده بود که از اوایل آذر ماه در حدود ۲۴۱ نفر از آنان به منظور گشایش مجلس موسسان انتخاب شدند. انتخابات به حدی تصنعی بود که هیچ یک از مخالفان رضا خان در میان انتخاب شدگان قرار نگرفتند و افراد وجیه المله و برجسته ای نظیر آیت الله مدرس، مصدق، مستوفی الممالک، مشیر الدوله و ... به مجلس موسسان راه نیافتند. در حالی که افراد مورد نظر رضا خان که نه معروفیت و نه وجاهت کافی داشتند با رأی قابل توجهی بر کرسی های مجلس تکیه زدند.

به هر تقدیر انتخابات مجلس موسسان با کیفیتی که ذکر شد انجام گرفت و در ۱۵ آذر ماه ۱۳۰۴ با نطق افتتاحیه رضا خان در محل تکیه دولت گشایش یافت. در سخنرانی افتتاحیه، رضا خان نمایندگان مجلس شورای ملی (که اکثریت قریب به اتفاق آنها طرفداران رضاخان بودند) را نمایندة قاطبة ملت ایران دانست و گفت: "بر حسب ضرورت و برای متابعت از افکار ملت که در تمام نقاط ایران ابراز و اظهار شده بود، جهت استقرار حکومتی که مرام ملی را بهتر تأمین و اجرا نماید، سلطنت قاجاریه منتزع و ریاست حکومت مملکت موقتا به عهده اینجانب سپرده شده و انعقاد مجلس موسسان نیز بر حسب تصمیم و تکلیف مجلس شورای ملی برای معظم ترین وظایف ملی و مملکت تشکیل گردیده است."‏

رضا خان پس از انجام سخنرانی افتتاحیه از مجلس خارج شد و اعضای مجلس موسسان به سرعت فعالیت خود را شروع کردند. در آغاز شیخ محمد حسین مجتهد تبریزی که مسن ترین فرد از نمایندگان مجلس بود به ریاست سنی مجلس موسسان انتخاب شد. جلسات اول تا سوم صرف انتخاب هیئت رئیسه و تعیین دیگر مسئولیت ها و همچنین تصویب اعتبار نامه ها گردید. در این جلسات صادق خان مستشار الدوله به ریاست مجلس موسسان انتخاب و سهام السلطان بیات نایب رئیس مجلس شد. پس از انجام این تشریفات و مقدمات جلسه چهارم در تاریخ ۲۱ آذر ماه ۱۳۰۴ تشکیل شد تا مأموریت اصلی مجلس موسسان را انجام دهد.‏

در جلسه چهارم مواد ۳۶، ۳۷، ۳۸ و ۴۰ قانون اساسی مشروطیت را که منحصراً مربوط به سلطنت قاجاریه بود به صورت زیر جرح و تعدیل شد: "اصل ۳۶: سلطنت مشروطه ایران از طرف ملت به وسیله مجلس موسسان به شخص اعلی حضرت شاهنشاه رضا شاه پهلوی تفویض شده و در اعقاب ایشان نسلاً بعد نسل برقرار خواهد بود.

▪ اصل ۳۷: ولایتعهد با پسر بزرگ پادشاه که مادرش ایرانی الاصل باشد، خواهد بود. در صورتی که پادشاه اولاد ذکور نداشته باشد، تعیین ولیعهد بر حسب پیشنهاد شاه و تصویب مجلس شورای ملی به عمل خواهد آمد مشروط بر آنکه ولیعهد از خاندان قاجار نباشد. ولی در موقعی که فرزند ذکور برای پادشاه به وجود آمد، حقاً ولایتعهد با او خواهد بود.

▪ اصل ۳۸: در موقع انتقال سلطنت به ولیعهد وقتی می تواند شخصاً امر سلطنت را متصدی شود که دارای بیست سال شمسی باشد. اگر به این سن نرسیده باشد نایب السلطنه غیر از خانواده قاجار، از طرف مجلس شورای ملی برای او انتخاب خواهد شد.

▪ اصل ۴۰: همین طور شخصی که به نیابت سلطنت منتخب می شود، نمی تواند متصدی امر شود مگر اینکه قسم مزبور فوق را یاد نموده باشد."

در مورد مصوبات مجلس موسسان ذکر این نکته حائز اهمیت است که قبل از تشکیل جلسه مجلس بر اثر توافقی که بین رضا خان و اعضای مجلس موسسان انجام شده بود بنا بود شخص رضا خان مادام العمر به ریاست حکومت انتخاب شده و ادامه حکومت و به طور مشخص جانشین وی بر اساس رأی مجلس شورای ملی انتخابی شود. در این مرحله رضا خان به دلیل تسریع در انجام امور و بهره برداری از شرایط موجود در مورد مسئله تداوم سلطنت در خانواده خود اصرار نورزید اما پس از تصویب طرح از قول و قرار های خود عدول نمود و به هر قیمت ممکن خواستار دائمی شدن سلطنت در خاندان خود شد. هر چند با عهد شکنی رضا خان تعداد اندکی از نمایندگان مجلس موسسان صدای اعتراض بر آوردند و به همین دلیل به طرح مذکور رأی ممتنع دادند اما در آن میان کسی به این فکر نیفتاد که فردی چون رضا خان که هنوز حکومتش قطعی نشده و جوهر تعهداتش خشک نگردیده به این صراحت و تندی خُلف وعده می نماید، چگونه در آینده بر سر عهد و پیمانش خواهد نشست!؟‏

به هر حال مجلس موسسان غیر قانونی و قلابی مواد مذکور در قانون اساسی را اصلاح نمود و اصل بازنگری شده به صورت یکجا و با رأی اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان دستچین شده مجلس موسسان به تصویب رسید. گفتنی است از میان ۲۶۰ نماینده حاضر در مجلس موسسان ۲۵۷ نفر به طرح مزبور رأی مثبت دادند و تنها ۳ نفر با رأی ممتنع (نه مخالف) از کنار این طرح گذشتند.‏

پنجمین و آخرین جلسه مجلس موسسان روز ۲۲ آذر تشکیل شد. دستور این جلسه این بود که صورت جلسه قبل را به تصویب رسانده و امضا نماید این امر بزودی انجام شد و مقارن ظهر همان روز رئیس مجلس موسسان ختم جلسات را اعلام داشت. به این ترتیب زمام امور کشور را رسما به دست قزاقی بی سواد سپرد که اندکی قبل از گوشة گمنامی بیرون آورده شده و با ترفند ها و نقشه های حساب شده گام به گام به سوی سلطنت سوق داده شده بود.

حجت الله کریمی