انرون, تجارت, سود و دیگر هیچ

در واقع مدیران انرون با بهره گیری از افراد متخصص حرفه ای نظیر حسابداران, وکلاء, کارگزاران و تحلیل گران مالی کوشش کردند با بازی اطلاعات و افشاء اطلاعات نادرست و سودسازی, قیمت سهام شرکت را در سطح بالائی نگه دارند و از این طریق با سهم بازی منافع قابل توجهی را به چنگ آورند

سقوط شرکت انرون هفتمین شرکت بزرگ آمریکائی عضو بورس بار دیگر نشان داد که اخلاق در قلمرو تجارت و جنگ حاکم نیست. زیرا در این دو حوزه سود و پیروزی به‌هر عنوانی تنها معیار موفقیت شناخته می‌شود در حالی‌که در حوزه اخلاق پای‌بندی به چارچوب حقوق عمومی اصل برترست. انرون تنها پدیده شاخته شده بازار سرمایه و کسب و کار با دارائی‌های موهم به نام ”فروش آتی و ابزارهای مالی“ نبوده و نخواهد بود کما اینکه آشکار شدن پدیده‌های ورلدکام ـ پارمالات و آدلفیا، فولکس واگن و... همه بعد از واقعه انرون و نشان از تکرار این فجایع آینده نیز دارد. در واقع ظهور پدیده مدیریت سود که بنیاد آن در جنگ نهاده شده نشان داد که بازارهای سرمایه تحت‌تأثیر عواملی قرار دارند که با ”سودسازی“ به‌هر قیمت حتی با ”دستکاری در حساب‌ها و حساب‌سازی“ نبض بازار را کنترل می‌نمایند: نظام نظارتی و کنترلی بازارها نیز چون تابع مکانیزم عرضه و تقاضا قرار گرفته کارآمدی محدودی را در قبال این‌گونه وقایع نشان می‌دهد کما این‌که همین نظام کنترلی در کلیت جامعه وقتی پای جنگ و منافع آن باشد نمی‌تواند مؤثر واقع شود.

بدون شک محاکمات انرون که به‌عنوان بزرگ‌ترین محاکمه تاریخ بازار سرمایه شناخته شده نتوانست عمق فاجعه انرون، ارتباط حادثه انرون و سقوط برج‌های تجارت جهانی پیرامون ارتباط القاعده و مافیای نفتی آمریکا)، تنگاتنگی حلقه مشاوران رئیس جمهور با شرکت‌های حوزه انرژی به‌ویژه انرون و ده‌ها پرسش بدون پاسخ دیگر را نشان دهد و مرگ کنت‌لی در چند روز گذشته نیز بر ابهام قضیه افزود. اما همین محاکمه نشان داد که کسانی‌که روزگاری به ضرب و زور رسانه‌های جمعی مدیران برتر و نمونه شناخته شده بودند جنایت‌کاران و دزدانی (نقل از رئیس دادگاه انرون) بودند که پس‌انداز ناچیز صندوق‌های پس‌انداز کارگران و کارمندان انرون و سایر صندوق‌های بازنشستگی را هدف قرار داده بودد. این‌گونه افراد با تشکیل پشت جبهه مطبوعاتی و خرید کارگزاران و تحلیل‌گران و تشکیل مصاحبه و میزگرد توانسته بودند افکار عمومی را فریب داده و سهام انرون را به قیمت ۹۰ دلار برسانند در حالی‌که پس از افشاء رسوائی‌های مالی و حساب‌سازی‌ها این سهم حتی یک دلار هم ارزش نداشته است. اگر خردورزی جمعی بر جامعه مصرف‌زده آمریکا حاکم بود و اجازه می‌داد دادگاه حریم خط قرمزی‌ها را می‌درید آن‌گاه تصویر روشن‌تری از ثبت ناگهانی درآمد دو الی سه میلیارد دلاری در عرض دو الی سه ماه در انرون به‌دست می‌آمد.

فشار افکار عمومی آمریکا جهت روشن شدن ماهیت رسوائی انرون آن‌چنان بود که ”لسلی فیلپس“ سخنگوی کمیته سنای آمریکا ناچار شد اظهار کند ”هدف این تحقیقات دولت نیست. هدف انرون است. ما در جستجوی سوابق ارتباط انرون با دولت هستیم. با این هدف که از وقوع مجدد چنین مسئله‌ای جلوگیری کنیم.“ این اظهارات در زمانی گفته می‌شود که مرتباً وقوع تقلب و جنایت مالی در بازار سرمایه تکرار می‌شد (پارمالات، ورلدکام، ادلفینا، بیمه آجیب و...)

هنر حساب‌‌سازان و جنایت‌کاران مالی انرون در ثبت مکرر ”شرکت‌های تو در تو“ و بنگاه‌های مجازی بود که به‌منظور انتقال بدهی‌های واقعی انرون به آنها و همچنین سودهای کاذب این شرکت‌ها به انرون بود. (پدیده جهانی تقلب‌کاران که متأسفانه توسط همپالکی‌های انرون در بازار سرمایه ایران هم رواج داشته است) حجم این حساب‌سازی‌ها که در دو مقوله سودسازی کاذب و پنهان‌کاری مفاسد مالی خلاصه می‌شود به‌جائی رسیده بود که بانک فیدلتی آمریکا (بانک اصلی حساب‌های انرون) اظهار داشته بود ما اگر بقیه کارهای خود را رها کنیم و فقط سرمایه‌های انرون را مدیریت کنیم باز هم سوددهی خواهیم داشت.“ در آغاز موضوع کوشش شد که همه تقصیرها را به گردن حسابرس شرکت، مؤسسه حسابرسی آرتور آندرسن بخت‌برگشته بیاندازند و قضیه هم داشت جا می‌افتاد که ناگهان یکی از مدیران ارشد انرون خودکشی کرد و مدیر ارشد بعدی هم اقرار به گناه کرد. و این آخری هم آقای کنت لی ظاهراً دچار سکته قلبی گردید. به‌رغم آنکه به قول خبرنگار CNN مردم عادی از خود می‌پرسند چه شده که کنت لی مرده و پول‌های بر باد رفته کجاست؟

از آنجاکه بسیاری از مدارک عامدانه از بین رفته بودند دادستان‌ها بیشتر امید خود را به وقوف آندره فاستو از کارکردهای درونی سیستم مالی شرکت انرون دل‌بسته بودند. فاستو فاش کرد، تأسیس شرکت صوری و قلابی LGM برای مخفی کردن زیان‌های انرون از چشم سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران بازار سهام بود.

● بررسی روش‌شناسی انرون از دیدگاه حسابرسی

انتشار یک گزارش ویژه اقتصادی به نام ”چشم‌انداز اقتصادی سال ۲۰۵۰ جهان“ توسط مؤسسه حسابرسی پرایس واترهاوس کوپرز (PWC) در سال جاری نشان می‌دهد، تحلیل‌گران بازار سرمایه قادرند براساس یک سری مبانی و مفروضات گزارش‌هائی را تا پنجاه‌سال بعد به نمایش گذارند. بدون شک پشتوانه تجربه و دانش مؤسسه PWC باعث خواهد شد که افراد در صحت و سقم این‌گونه گزارشات کمتر کنکاش کنند و عده‌ای هم آن را ”وحی منزل“ نامند و بر همین اساس برنامه‌های آتی خود را انجام دهند. حال یک لحظه به دنیای واقعی برگردیم و فکر کنیم در جهانی که پیش‌بینی پنج ساله غیرممکن می‌شود چگونه می‌توان به گزارش‌های پنجاه ساله اتکاء کرد.

مدیریت انرون در واقع با استفاده از پیش‌بینی‌های کاذب و انعقاد قراردادهای صوری عمدتاً در بخش انرژی از طریق ”ابزارهای مالی با هدف خاص“ یا بازارهای معاملات آتی یا وجوه خارج از ترازنامه (نقل و انتقالات غیرقانونی) برای افزایش درآمدها و کاهش بدهی‌ها عمل می‌کردند به‌طور مثال آندرو فاستو مدیریت ارشد مالی شرکت که به‌طور شخصی درگیر معاملات و نقل و انتقالات مشکوک شده بود توانسته بود از این طریق ۳۰ میلیون دلار کسب کند. مرد پشت پرده معاملات نادرست انرون ”دیوید دانکان“ از مدیران ارشد مؤسسه حسابرسی آرتور آندرسن بود که در دادگاه کمتر از وی اسم برده شد که ارتباطات سرشاخه اصلی با مقامات ارشد نهادهای مالی در تاریک‌خانه باقی بماند. انرون نتیجه مستقیم ”کشف و استفاده از ابزارهای به‌اصطلاح جدید مالی است“ که فاقد پشتوانه تولید است فاجعه انرون هم فرضیه‌های بازار سرمایه حتی فرضیه بازارهای بسیار پیچیده را که مدعی است در حیطه فرضیه بازارهای کارا امکان حباب‌سازی یا حیله‌گری در بازار وجود ندارد، باطل کرد. در واقع مدیران انرون ثابت کردند که می‌توان بر سر بازار کلاه گذاشت. به‌همین علت هم بهای هر سهم انرون در سال ۲۰۰۰ از ۴۰ دلار در ماه ژانویه به ۸۵ دلار در ماه سپتامبر رسید.

باید بر این نکته تأکید کرد که کارآئی بازار به معنی بصیرت بازار نیست به این معنی که بازار منعکس‌کننده بهترین حدس‌ها و پیش‌بینی‌هائی است که بازیگران فعال بازار بر مبنای اطلاعات موجود در آن زمان می‌زنند لذا با ورود اطلاعات جدید (و یا تغییر اطلاعات قبلی و یا ارائه اطلاعات دروغین) ثابت می‌شود که راه بازار نادرست بوده است. این بدان تعبیر است که با توجه به تعریفی که از بازار کارا می‌شود بازار نمی‌تواند واکنش نشان دهد. مگر اینکه مطالبی بیاموزد که روز قبل از آن بی‌اطلاع بوده است.

برخی اوقات بازارهای اوراق بهادار در برابر گزارشات حسابداری مالی و حسابرسی در هنگام انتشار واکنش نشان نمی‌دهند که این امر بدان معنی است که این گزارشات به‌هر دلیلی اثرگذار نیستند. این اتفاق در زمانی رخ می‌دهد که گزارشات مالی صرفاً اطلاعات منتشر شده به‌وسیله سایر منابع را تأیید می‌کند و یا پیش‌بینی‌هائی را که براساس سایر اطلاعات دیگر صورت گرفته تأیید یا رد نمایند. در این‌باره و طبق فرضیه بازارهای کارا گفته می‌شود، اگر قرار است حسابداری در خدمت جامعه باشد منافع عمومی و منافع اجتماعی به‌بار آورد، باید بکوشد اطلاعات مالی اثرگذار را با سرعت هر چه بیشتر در اختیار عموم قرار دهد تا احتمال استفاده از اطلاعات محرمانه به حداقل ممکن کاهش یابد.

در واقع مدیران انرون با بهره‌گیری از افراد متخصص حرفه‌ای نظیر حسابداران، وکلاء، کارگزاران و تحلیل‌گران مالی کوشش کردند با بازی اطلاعات و افشاء اطلاعات نادرست و سودسازی، قیمت سهام شرکت را در سطح بالائی نگه‌دارند و از این طریق با سهم بازی منافع قابل توجهی را به چنگ آورند. تجربه انرون نشان داد که ائتلاف نامیمون بخشی از بازیگران سرمایه نظیر بانک‌های سرمایه‌ای، مؤسسات رتبه‌بندی شرکت‌ها، تحلیل‌گران مالی، کارگزاران و مدیران شرکت و احتمالاً افراد یا بخش‌هائی از بورس آمریکا از طریق یک نمایش مدت‌دار که بر پایهٔ تقلب و تبانی سه‌ساله توانسته بودند بازار را فریب دهند.

در این میان علی‌رغم آنکه تأکید زیادی بر نقش حسابرسان بر افشاء روش‌های ریاکارانه می‌شود در بیشتر مواقع افراد ریاکار و به‌ویژه مدیران متقلب از چنان شیوه‌هائی در حسابداری و فعالیت‌های اقتصادی بهره می‌جویند که حسابرسان هم گمراه می‌شوند. نمونه بارز این قضیه ارائه تأییدیه‌های الکترونیکی جعلی در مورد حساب‌های بانکی شرکت پارمالات ایتالیا بود که حسابرسان هم فریب خورده بودند.

● تاریک‌خانه (تاریخچه) انرون، راز آشکار

از زمان کشف اولین تقلب ۱۵ میلیون دلاری که توسط چارلز پوبنزی در سال ۱۹۰۷ تا تقلب ۵/۲ میلیارد دلاری در صندوق پس‌انداز و وام لینکلن در سال ۱۹۸۷ که پای عده‌ای از سناتورهای آمریکائی در میان بود پدیده انرون منحصر به‌فرد بوده است. انرون یک شرکت فعال در بخش انرژی بود که توسط کنت لی در هوستون آمریکا تأسیس شد شرکت انرون نورث و هوستون نچرال گس به‌وجود آمد و اندک اندک به بزرگ‌ترین دلال و تأمین‌کننده انرژی در جهان بدل شد که بیست و یک هزار کارمند را در سراسر جهان به خدمت گرفته بود و حتی در سال ۲۰۰۰ میلادی از سوی روزنامه انگلیسی فایننشال تایمز (تایمز مالی) به‌عنوان شرکت انرژی سال انتخاب شد که از تأسیس آن به‌عنوان یکی از تصمیمات سرمایه‌گذاری موفق به نام برده بود.

جدول ذیل مقایسه درآمدهای اظهار شده و واقعی انرون طی سنوات ۲۰۰۰ ـ ۱۹۹۷ و همچنین جدول بهای سهام انرون در ۱۲ ماه سال ۲۰۰۱ است.

شرح/۱۹۹۷/۱۹۹۸/۱۹۹۹/۲۰۰۰

درآمد اظهار شده/۱۰۵/۷۳۳/۸۹۳/۹۷۹

درآمد بازبینی شده/۷۷/۶۰۰/۶۴۵/۸۸۰

بدهی واقعی/۷۷۱/۵۶۱/۶۸۵/۶۲۸

حقوق صاحبان سهام واقعی/۲۵۸/۳۹۱/۷۱۰/۷۵۸

ـ سال ۲۰۰۱

ماه/۱/۲/۳/۴/۵/۶/۷/۸/۹/۱۰/۱۱/۱۲

بهای هر سهم دلار/۶۵/۸۳/۶۲/۶۱/۵۵/۴۸/۴۱/۳۷/-/۱۵/۰.۰۴/۰.۰۳

در یک دوره ۱۶ ساله (۲۰۰۱ ـ ۱۹۸۵) این شرکت نسبتاً کوچک با استفاده از یک مشاور جوان خبره به نام جفری اسکلینگ به یک شرکت بزرگ انرژی در سطح بین‌المللی تبدیل شد تجربه اسکلینگ در بانکداری و مدیریت دارائی و بدهی‌ها بود. تداوم این فعالیت باعث شد انرون در سال ۱۹۹۰ مؤسسه اعتباری انرون را به ریاست جفری اسکلینگ تأسیس کند که مأموریت این مؤسسه تأمین مالی منابع گاز طبیعی و دسترسی به عرضه‌کنندگان انرژی گازی و انجام قراردادهای با قیمت‌های آتی بود. اسکلینگ خبره‌ترین فارغ‌التحصیلان رشته MBA و ایجاد یک ”بانک گاز“ در قالب شرکت خدمات انرژی انرون (EES) که هدف آن خرید مجازی منابع گازی از عرضه‌کنندگان و فروش مجازی آن به مصرف‌کنندگان بود فعالیت خود را شدت بخشید. در همین رابطه اسکلینگ در سال ۱۹۹۰ توانست آندره فاستو ۲۹ ساله را که فارغ‌التحصیل رشته MBA و دارای تجربه کار در زمینه کارائی بازار بود را کشف نماید. فاستو ۲۹ ساله به سرعت مدارج ترقی را طی نمود و در سال ۱۹۹۸ به رئیس کل امور مالی انرون منصوب شد. فاستو و اسکلینگ زوج تمام عیاری بودند که مسائل پشت پرده انرون را در اختیار داشتند. اسکلینگ توانست بیش از ۳۶۰ عنوان را برای انرون اخذ نماید.

در سال ۱۹۹۶ اسکلینگ به‌عنوان مدیر عملیاتی انرون منصوب شد. او کنت لی را متقاعد ساخت که مدل معاملات انرژی گاز (معاملات آتی) را برای انرژی الکتریکی به‌کار ببرند. آنها سراسر کشور و دور دنیا را پیمودند تا این مدل را به‌عنوان سرمایه‌گذاری آتی به‌خود مردم دهند. در واقع آنها ایده انرژی را فروختند به‌طوری‌که در سال ۱۹۹۷ شرکت انرون به عمده‌ترین خریدار و فروشنده گاز طبیعی آمریکا تبدیل شد و درآمد انرون در این رابطه از ۲ میلیارد دلار به ۷ میلیارد دلار رسید. در سال ۱۹۹۹ شرکت انرون شبکه اینترنتی خرید و فروش انرژی را راه‌اندازی کرد که درآمد سال ۲۰۰۰ آن به ۳۳۵ میلیون دلار بالغ شد. با کشف اینترنت شرکت انرون درصدد راه‌اندازی یک خط با سرعت بالای ارتباطات برآمد که قرارداد با هندوستان نیز در همین زمره بود. در اگوست سال ۲۰۰۰ قیمت سهام شرکت به‌طور متوسط ۸/۹۰ دلار بود که باعث شد این شرکت توسط مجله فورچون و سایر مطبوعات اقتصادی به‌عنوان شرکت برجسته‌ انرژی دنیا معرفی شود.

غلامحسین دوانی

منابع:

۱) پشت صحنه سقوط انرون و پیامدهای آن، دکتر موسی بزرگ اصل، حسابرس شمارهٔ ۲۰ تابستان ۱۳۸۲.

۲) مقاله Who was behind Enron در مجله فاینانس.

۳) مسئولیت حسابرسان برای کشف تقلب، دکتر قاسم بولو، حسابرس شمارهٔ ۲۰، تابستان ۱۳۸۲.

۴) ظهور و سقوط انرون، مجله حسابداری ارگان انجمن حسابداران خبره آمریکا آویل ۲۰۰۲.

۵) نقش انرون در بازار سرمایه آمریکا وب گاه BBC اقتصادی.

۶) حاکمیت شرکتی و تأثیر آن بر گزارشگری، دکتر یحیی حساس یگانه.

---