قوی ترین مرد دربار رضاشاه جاسوس روسیه

نهم مهر سالروز مرگ تیمورتاش, قدرتمندترین مرد دربار رضاخان پهلوی است

نهم مهر سالروز مرگ تیمورتاش، قدرتمندترین مرد دربار رضاخان پهلوی است. عبدالحسین تیمورتاش فرزند «معزالملک» و ملقب به سردار معظم خراسانی در ۱۲۵۸ ش، در خراسان متولد شد. در ۱۳ سالگی ابتدا برای ادامه تحصیل به عشق آباد و سپس از آنجا به مدرسه نظام سن پطرزبورگ راه یافت.

پس از اتمام تحصیل در ۱۲۸۶ در بحبوحه قیام مشروطه به کشور بازگشت و نخستین کار خود را با مترجمی زبان روسی در وزارت امور خارجه آغاز کرد. با فروکش کردن حوادث مشروطه، وی به سبزوار رفت و در این شهر به سمت «نایب الحکومه» جوین( ۱ ) برگزیده شد.

عبدالحسین با فتح تهران و برگزاری انتخابات مجلس دوم در آبان ۱۲۸۸ ، به عنوان جوان ترین وکیل از خراسان به مجلس راه یافت. این اولین موفقیت او در عرصه سیاست بود. پس از انحلال مجلس دوم در ۱۲۹۰ ، به ریاست قشون خراسان انتخاب شد. سپس در ۱۸ فروردین ۱۲۹۴ از قوچان به مجلس سوم راه پیدا کرد و از همین زمان، با تحکیم جایگاه خود در عرصه سیاست به عنوان یک چهره سیاسی شناخته شد.

در فروردین ۱۲۹۸ وثوق الدوله- رئیس الوزرا- او را به حکمرانی گیلان برگزید. این انتصاب با اوج گیری قیام میرزا کوچک خان جنگلی مقارن بود. به دستور تیمورتاش تعداد قابل توجهی از آزادیخواهان نهضت جنگل در گیلان به دار آویخته شدند.( ۲ )

او در یک مورد در حالت مستی دستور به دار آویختن ۵ نفر از کارگران عادی که مشغول حمل ذغال از جنگل به شهر بودند را صادر کرد و این حکم بلافاصله به اجرا گذارده شد.( ۳ ) تیمورتاش در ۳۰ مهر همان سال به دلیل بدرفتاری با مردم و ایجاد رعب و وحشت در شهر، برکنار شد.

او پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ، به دلیل تماس با نورمن سفیر انگلیس و انتقاد از سیاستهای ضد قاجاری سید ضیاءالدین طباطبایی مدت کوتاهی زندانی شد اما با برکناری سید ضیاءالدین آزاد گردید. وی در سوم بهمن ۱۳۰۰ در کابینه مشیرالدوله وزیر عدلیه و در ۱۰ تیر ۱۳۰۱ به توصیه قوام السلطنه، حکمران کرمان و بلوچستان شد.

سپس در کابینه سردار سپه وزیر فواید عامه گردید. - ۸ شهریور ۱۳۰۳ - در مجلس چهارم وکالت قائنات را بر عهده داشت و انتخاب وی به نمایندگی نیشابور از مجلس پنجم تا دوره نهم به طور پیوسته ادامه یافت. تیمورتاش که به همراه افرادی چون داور و فروغی تلاش فراوانی در تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی انجام داده بود، با به سلطنت رسیدن سردار سپه، در ۲۸ آذر ۱۳۰۴ به عنوان وزیر دربار برگزیده شد و از این تاریخ مهمترین و آخرین تجربه حیات سیاسی خود را آغاز کرد.

تقریباً در شش سال اول دوره سلطنت رضاشاه، تیمورتاش در اوج اقتدار و از نظر سیاسی دومین شخص مملکت به شمار می رفت. وی با انجام تغییرات ساختاری در وزارت دربار، آن را به یک مرجع تصمیم گیرنده و مجری اراده رضاشاه تبدیل کرد و از این پایگاه سیاستهای مورد نظر رضاشاه را در راستای تحقق برنامه های وی و تثبیت دولت مرکزی به اجرا درآورد.

او به استثنای وزارت جنگ که شاه رأساً به آن می پرداخت بر تمامی وزارتخانه ها و دوائر دولتی نظارت داشت. در جلسات هیأت وزیران شرکت می کرد و گفته ها و عقایدش در هیأت دولت و مجلس حکم گفته شاه را داشت و کسی را یارای مخالفت با آن نبود.

در پی تصویب قانون نظام وظیفه اجباری و اعتراض و مهاجرت جمعی از علما به قم تیمورتاش عضو هیأت اعزامی رضاشاه برای مذاکره با علما بود- آذر ۱۳۰۶ - تیمورتاش در انتخابات دوره هفتم مجلس کوشید فقط افراد مطیع رضاشاه وارد مجلس شوند و خود وی نیز همچنان به نمایندگی از مردم نیشابور وارد مجلس شد.

تیمورتاش و پسرش مهرپور در سفر تحصیلی محمد رضا پهلوی ولیعهد به سوئیس در ۱۵ شهریور ۱۳۱۰ جزو همراهان وی بودند. تیمورتاش ضمنا مأموریت داشت از سوئیس به آلمان، فرانسه، ایتالیا و سپس انگلیس برود و با مقامات این کشورها درباره مسایل فیمابین مذاکره کند.

وی در لندن با «سرجان کدمن» رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل شرکت نفت ایران و انگلیس در خصوص مسایل نفتی مذاکره کرد و سپس راهی سوئیس شد. او در راه بازگشت به ایران در مسکو با «مارشال وروشیلوف» وزیر جنگ، ملاقات خصوصی و غیررسمی داشت.

بعداً شایع شد که در این سفر کیف محتوی پرونده مذاکرات نفتی تیمورتاش با مقامات انگلیس به سرقت رفته است. خبر این ملاقات از سوی فتح ا... پاکروان سفیر ایران در مسکو به رضاشاه اطلاع داده شد و همچنین مأموران اطلاعاتی انگلیس نیز گزارش این ملاقات خصوصی را به سرتیپ آیرم رئیس وقت نظمیه رساندند و وی نیز آن را بلافاصله به اطلاع رضاشاه رساند. در نتیجه تیمورتاش پس از بازگشت به تهران مورد بی مهری شاه قرار گرفت.

او در دی ۱۳۱۱ رسماً از وزارت دربار برکنار شد و در اسفند همان سال به اتهام سؤ استفاده از موقعیت خود در دریافت ارز و قرضه از بانک ملی و همچنین ارتشاء در واگذاری امتیاز انحصار صدور تریاک به میرزا حبیب ا... امین التجار اصفهانی دو بار مورد محاکمه قرار گرفت و به جریمه مالی، محرومیت از حقوق اجتماعی و حبس محکوم گردید.

رضاشاه به ویژه در ۲ سال آخر وزارت دربار تیمورتاش نسبت به زد و بندهای پنهان وی با روسها مشکوک بود.

در همان زمان یکی از مقامات روسیه ادعا کرد که تیمورتاش جاسوس شوروی بوده( ۴ ) و مستقیماً با «پولیت بورو»( ۵ ) ارتباط داشته است. آنچه که سبب شد رضاشاه این ادعا را باور کند، تلاش روسها برای آزاد شدن تیمورتاش از زندان بود.

در مهر ۱۳۱۲ «کاراخان» معاون وزارت امور خارجه شوروی با همین هدف به تهران مسافرت کرد و تقاضای ملاقات با تیمورتاش در زندان کرد. اما همزمان با این سفر، خبر مرگ تیمورتاش در ۹ مهر ۱۳۱۲ انتشار یافت. او هنگام مرگ ۵۴ سال داشت.

فردوست در «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» راجع به ارتباط های پنهان تیمورتاش با روسها می نویسد: تیمورتاش که برنامه ریزی انتقال محمد رضا پهلوی ولیعهد و همراهان را برای سفر به سوئیس - ۱۳۱۰ - بر عهده داشت، وکیل الملک رئیس محاسبات دربار را نیز با خود به سوئیس برده بود.

دلیل همراه کردن نامبرده، ارتباط های تیمورتاش با همسر قفقازی او بود. تیمورتاش با همسر وکیل الملک تنها به زبان روسی صحبت می کرد. زیرا وی به فارسی تسلط نداشت. فردوست می نویسد؛ ارتباط تیمورتاش با این زن قفقازی، جاسوسی بوده است.( ۶ )

وی اضافه می کند که موضوع گم شدن پرونده نفت که تیمورتاش به اطلاع رضاشاه رسانده بود نیز صحت ندارد. زیرا او پرونده را به روسها داده بود و انگلیسی ها از این موضوع با خبر شدند و موضوع را به اطلاع رضاشاه رساندند. از این رو در پایان این سفر، تیمورتاش مورد غضب رضاشاه بود.

حدود ۲۰ روز پس از مرگ تیمورتاش کلیه اعضای خانواده وی به کاشمر تبعید شدند و تا زمان سقوط رضاشاه اجازه بازگشت به تهران نیافتند. وکیل الملک نیز بعداً از وزارت دربار اخراج شد و مانند تیمورتاش با اتهاماتی به زندان افتاد، محاکمه شد و به ۳ سال زندان محکوم شد و در پایان دوره محکومیت توسط مأموران رضاشاه در داخل زندان- ۱۳۱۷ ش- به قتل رسید.

درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاههای متفاوتی بیان شده است. به موجب یکی از این دیدگاهها، تیمورتاش قدرتی معادل قدرت رضاشاه در کشور پیدا کرده بود و نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می شد از جمله دلایل اقدام او در دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می رود.( ۷ )

یک هفته بعد از برکناری تیمورتاش، وزیرمختار انگلیس در گزارشی به لندن به نگرانی رضاشاه از آتیه فرزندش اشاره کرد و آن را دلیل کنار نهادن تیمورتاش اعلام کرد.( ۸ ) دیدگاه دیگری که در این رابطه مطرح است، بر نقش انگلیس در برکناری تیمورتاش دلالت دارد.

بر اساس اخبار رسمی که در مطبوعات انگلیس انتشار یافت، تیمورتاش در لندن برای افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت تلاش می کرد، اما نقش مأموران اطلاعاتی انگلیس در افشای تماس او با مقامات روسیه و سپس انعقاد متمم قرارداد دارسی با دولت ایران در خرداد ۱۳۱۲ زمانی که تیمور در زندان رضاشاه به سر می برد- ظن دخالت انگلیس در تصمیم رضاشاه برای حذف تیمور از معادله قدرت را بیشتر می کند.با این حال هیچ یک از این فرضیات رسماً اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشاء محکوم و به خواست رضاشاه اعدام گردید.رضاشاه که زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است»( ۹ ) پس از کشتن او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است».( ۱۰ )

پانوشت ها:

۱. جوین از توابع سبزوار است. این انتصاب توسط پدر تیمورتاش که حاکم سبزوار بود صورت گرفت.

۲. دانشنامه جهان اسلام، ص ۸۱۷.

۳. صعود و سقوط تیمورتاش، دکتر جواد شیخ الاسلامی، انتشارات توس، ۱۳۷۹ ، ص ۳۲.

۴. بوریس باژانف، منشی استالین هنگام فرار از شوروی از طریق ایران، این راز را فاش کرد.

۵. دفتر سیاسی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی.

۶. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۱ ، ص ۵۳.

۷. دانشنامه جهان اسلام، همان، ص ۸۱۹.

۸. صعود و سقوط تیمورتاش، همان، ص ۴۵.

۹. همان، ص ۳۶.

۱۰. بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، نشر علم، ۱۳۷۶ ، ص ۱۹۶.