خونی تازه در رگهای نهضت اسلامی

نگاهی به شهادت حاج آقا مصطفی خمینی و تأثیر آن در پیشبرد نهضت اسلامی

نهضت اسلامی که جرقه های اولیه آن در آغاز دهه ۱۳۴۰ زده شد، دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر نهاد و رخداد های فراوانی را از سر گذرانده نهایتا در پیروزی انقلاب اسلامی تجلی یافت. از جمله وقایع بسیار مهمی که در طول نهضت به وقوع پیوست شهادت حاج آقا مصطفی خمینی فرزند بزرگ حضرت امام خمینی (ره) است که در اول آبان ماه سال ۱۳۵۶ به وقوع پیوست. این واقعه که در ظاهر رحلت مشکوک فرزند امام معرفی شد در پشت پرده واقعیات دیگری داشت اما گذشته از تمام گفته و ناگفته ها در باب این رخداد، شهادت حاج آقا مصطفی از آن روی در نهضت اسلامی واقعه ای مهم به شمار

می رود که جان تازه ای به نهضت بخشید. این واقعه تلخ در این برهه نام امام را بیش از پیش بر سر زبان ها انداخت و علاوه بر این مراسم هایی که متعاقب آن به وقوع پیوست به مثابه دانه های زنجیری در کنار یکدیگر قرار گرفته نهایتا به انقلاب اسلامی منجر گردید. در این مقال با نگاهی کوتاه بر زندگی و مبارزات آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی به بررسی تأثیر شهادت ایشان بر جریان نهضت اسلامی پرداخته خواهد شد.‏

آقا مصطفی در آذر ماه سال ۱۳۰۹، در قم دیده به جهان گشود. پس از اتمام تحصیلات ابتدایی، به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و در سال‏‎ ۱۳۳۰‎، سطح را به پایان رسانیده در درس خارج امام و آیت الله بروجردی شرکت نموده با توجه به استعداد و و پشتکار فوق العاده ای که از خود نشان داد بزودی به درجه اجتهاد نایل گردید.

آغاز فعالیت ها و مبارزات سیاسی حاج آقا مصطفی همزمان با آغاز نهضت اسلامی بود که به طور مشخص در جریان تبعید امام خمینی (ره) بیش از پیش به منصه ظهور رسید، با دستگیری و تبعید امام ۱۳ آبان ۱۳۴۳، آقا مصطفی در ادامه راه پدر، و در اعتراض به اقدامات وحشیانه رژیم که اوج آن در جریان دستگیری و تبعید امام به منصه ظهور رسیده بود به خیابان آمده و با سیل‏‎ ‎خروشان مردم قم به طرف بیوت آیات عظام به راه افتاده، جوّ رعب و وحشت را شکست و از مراجع وقت خواستار اقدام جدی‏‎ ‎برای آزادی امام قدس سره شد. بلافاصله پس از این اقدام، ساواک دستور دسگیری شان را صادر کرد. مأموران رژیم زمانی که حاج آقا مصطفی در بیتِ آیت الله العظمی مرعشی نجفی قدس سره‎ ‎به گفتگو با ایشان مشغول بود، یورش بردند و ایشان را دستگیر کردند و مدت ۵۷ روز در‎ ‎زندان قزل قلعه زندانی کردند. پس از دروه زندان و شکنجه رژیم تصمیم به آزادی ایشان گرفته لذا در تاریخ ۸ دی ۱۳۴۳، وی را از زندان‎ ‎آزاد نمود اما آزادی آقا مصطفی بیش از پنج روز به طول نینجامید چرا که نیرو های امنیتی رژیم از استقبال چشمگیر‏‎ ‎مردم از ایشان سخت بر آشفته و تصمیم به تبعید ایشان گرفتند. بنابراین فرزند رشید امام امت نیز به نزد پدر به تبعید رفته و تا آخر عمر در کنار پدر بود. تا اینکه در اول آبان ماه ۱۳۵۶ به طرز مشکوکی به شهادت رسید.

قبل از اینکه به پیامد شهادت آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی و تأثیرات آن بر روند نهضت اسلامی سخن پرداخته شود، لازم است برخورد هوشمندانة امام با این مصیبت عظمی بیان گردد. امام در واکنش به خبر این حادثه فقط سه بار "انا لله و انا الیه راجعون" را قرائت کرده و هیچ جزع و فزع و رفتار خاصی را بروز ندادند. در جریان تشییع و تدفین و مجالس و مراسم‌های ختم و سوگواری نیز اصلاً گریه نکردند. ایشان سعی کرد مصیبت به این بزرگی را بزرگ‌تر و فراتر از مصیبت‌های وارده بر مردم و امت اسلامی جلوه ندهند، بلکه اعلام کردند که آن را جزئی از مصیبت کلی و عظیم وارده بر مسلمانان می‌دانند در اعلامیه ای که از سوی امام در این باره منتشر آمده است‏‎:‎

‏"این طور قضایا مهم نیست، خیلی پیش می آید، برای همه مردم پیش می آید و خداوند‎ ‎تبارک و تعالی الطافی دارد به ظاهر و الطافی خفیه است. یک الطاف خفیه ای خدای تبارک‎ ‎و تعالی دارد که ما علم به آن نداریم اطلاعی بر او نداریم، و چون ناقص هستیم از حیث‎ ‎علم، از حیث عمل از هر جهتی ناقص هستیم. از این جهت در این طور اموری که پیش می آید‎ ‎جزع و فزع می کنیم، صبر نمی کنیم، این برای نقصان معرفت ماست به مقام باری تعالی‎. ‎اگر اطلاع داشتیم از آن الطاف خفیه ای که خدای تبارک و تعالی نسبت به عبادش دارد و "انه لطیف علی العباد" و اطلاع بر آن مسائل داشتیم، در این طور چیزهایی که جزئی است‎ ‎و مهم نیست، آن قدر بی طاقت نبودیم، می فهمیدیم که مصالحی در کار است، یک الطافی در‎ ‎کار است، یک تربیت هایی در کار است."‏

اما در مورد آثار و پیامد های شهادت آقا مصطفی که در پی آن از اول آبان تا چهلمین روز درگذشت آیت‌الله سید مصطفی خمینی مراسم‌ها و مجالس گوناگونی در شهرهای مختلف و خارج از کشور برگزار شد باید اذعان داشت که این واقعه و مراسم های متعاقب آن روحی تازه در کالبد نهضت اسلامی دمید به گونه ای که امواج تبلیغات و فعالیت‌های سیاسی با همگرایی فعالان سیاسی و مبارزان روند فزاینده و وسیعی به خود گرفت و پایه‌های حکومت پهلوی را به لرزه در آورد.

در پی شهادت حاج آقا مصطفی که همگان آن را توطئه ای از جانب رژیم می دانستند، نیرو های مبارز به این نتیجه رسیدند که رژیم شاه با دست زدن به این جنایت، انتقام کینه توزانه‎ ‎ای از امام گرفته است.

از این رو مصمم شدند‏‎ ‎که دستکم با برپایی مراسم سوگواری با رهبر و امام امت همدردی کنند. رژیم شاه برای‎ ‎آن که خود را بی طرف وانمود کند، از برپایی مراسم جلوگیری نکرد و کوشید که خود را‎ ‎بی تفاوت بنمایاند. تحلیلگران و تصمیم گیران رژیم این گونه تصور می کردند که شور و هیجانی که کشور را فرا گرفته،‎ ‎به دنبال برپایی مراسم فروکش خواهد کرد آنان این مراسم ها را سوپاپ اطمینانی براب‎ ‎پیشگیری از انفجاری بزرگ می دانستند اما آنچه در صحنه عمل به وقوع پیوست نه تنها سوپاپ اطمینان رژیم نبود بلکه جرقه ای بود بر انبار باورت خشم ملت.

یکی از مهمترین مجالس ترحیم و بزرگداشت سید مصطفی که با مشارکت اقشار مختلف برگزار گردید، مجلس ترحیم مسجد ارک تهران در تاریخ ۸ آبان ۱۳۵۶ بود. این مراسم آن قدر اهمیت داشت که از آن به عنوان اولین هشدار جدی مخالفان سیاسی به رژیم پهلوی نام برده شده است.

برگزاری مراسم هایی نظیر مراسم مسجد ارگ که نه تنها در تهران که در سراسر ایران برپا می گردید، فرصتی بود تا مردم آنچه را که در مکتب اسلام آموخته‏‎ ‎بودند به کار بندند و نفرت و بیزاری خود را از رژیم و شاه اعلام دارند. مردم در این‎ ‎مراسم تنها به اظهار وفاداری و ابراز احساسات نسبت به امام بسنده نکردند،‏‎ ‎بلکه با برپایی تظاهرات خیابانی وسیع و درگیری هایی که در جریان این تظاهرات ها به وجود آمد، زمینه فراگیری انقلاب‏‎ ‎اسلامی را فراهم کردند با وقوع این رخداد مهم و پیامدهای وسیع آن رهبری انقلاب اسلامی به فراست دریافتند که می توان با استفاده از اجتماعات بزرگی در نقاط مختلف کشور به این مناسب برپاست و گرم نگه داشتن این اجتماعات و بهره گیری شایسته از آن فرصتی مغتنم در راه پیشبرد نهضت ایجاد نمود. از این رو با سلسله اعلامیه ها و سخنرانی ها یشان کوشیدند، این اجتماعات بزرگ‎ ‎سیاسی را گسترش دهند و نگذارند مشعلی که با شهادت‎ ‎فرزندشان فروزان شده به خاموشی گراید.‏

از دیگر پیامد ها و نتایج شهادت حاج آقا مصطفی خمینی اتحاد و یکپارچگی اقشار مختلف با یکدیگر در راه مبارزه با رژیم بود. با این واقعه عظیم اتحاد چشمگیر و کم نظیری در ملت ایران پدید آمد. عموم‎ ‎مردم، روحانیون، دانشگاهیان، سازمان ها و گروه های سیاسی و ...، یکپارچه پشت سر‎ ‎امام (ره) به حرکت در آمدند که این خود از مهمترین عوامل در پیروزی انقلاب به شمار می رود.

حجت الله کریمی