عصر استقرار

نگاهی به دور سوم و چهارم انتخابات ریاست جمهوری

سال ۶۰ حساس ترین سال از پیروزی انقلاب تاکنون بوده است؛ سالی که می توان «سال سرنوشت» نامیدش. نیمه نخست آن به اندازه سال های بسیاری حادثه به خود دید. محاکمه امیر انتظام، اوج گیری نزاع بنی صدر با حزب جمهوری اسلامی و خط امامی ها، حوادث ۳۰ خرداد، عزل بنی صدر، سوءقصد به آقای خامنه یی(مقام رهبری)، شهادت آیت الله دکتر بهشتی و دوستانش، شهادت محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر، شهادت آیت الله قدوسی و آیت الله مدنی و... و در متن همه این حوادث جنگ تحمیلی قرار داشت. در این سال پرحادثه انتخابات دور دوم و سوم ریاست جمهوری برگزار شد.

در دوم مرداد ۶۰، دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد و محمدعلی رجایی با کسب بیش از ۸۸ درصد آرا به عنوان دومین رئیس جمهور پس از انقلاب انتخاب شد، اما هنوز یک ماه از دوران ریاست جمهوری اش نگذشته بود که همراه با نخست وزیرش، محمدجواد باهنر در پی انفجار بمبی در دفتر نخست وزیری به شهادت رسیدند. امام روز بعد از شهادت رجایی و باهنر برای روحیه دادن به مسوولان و مردم گفت؛«اسلام نه وابسته به من است و نه وابسته به تو، اسلام از آن خداست و نباید بترسیم از اینکه چند نفر کشته شدند....از این جهت ولو اینکه رئیس جمهور شهید بشود و نخست وزیر شهید بشود و هر مقامی شهید بشود، ملت ما هیچ خمی به ابرو نمی آورد و کسان دیگری را به جای آنها انتخاب می کند.»۱ پیکر شهید رجایی و باهنر ساعت ۱۰ صبح دوشنبه ۹ شهریور با حضور بیش از یک میلیون نفر تشیع شد.

پس از شهادت رجایی شورای موقت رئیس جمهوری مرکب از رئیس مجلس شورای اسلامی (اکبر هاشمی رفسنجانی) و رئیس دیوان عالی کشور (عبدالکریم موسوی اردبیلی) تشکیل شد و تا انتخاب رئیس جمهور جدید وظایف رئیس جمهور به این شورا منتقل شد و این شورا آیت الله مهدوی کنی را جهت نخست وزیری به مجلس معرفی کرد و ۱۰ شهریور مهدوی کنی با ۱۸۷ رای موافق نخست وزیرشد. همچنین عصر روز نهم شهریور جلسه حزب جمهوری اسلامی در مجلس تشکیل شد و به جای شهید باهنر آقای خامنه یی(مقام رهبری) به عنوان دبیرکل حزب انتخاب شد. هاشمی در خاطرات سه شنبه ۱۰ شهریور درباره علت اصرار به جایگزینی سریع افرادی که شهید می شوند، می نویسد؛ «توطئه ضد انقلاب این است که نگذارد ارکان نظام شکل بگیرد و سیاست امام و ما این است که به سرعت جایگزین بشود که تعادل نظام برقرار باشد و لذا با سرعت پس از شهادت هر مسوولی جایگزین انتخاب می شود. روزگار سختی می گذرانیم؛ صبر ایوب می خواهد.»۲

مهدوی کنی برنامه کاری خود را ادامه برنامه کابینه شهید باهنر دانست و اعلام کرد انتخابات ریاست جمهوری براساس قانون ظرف ۵۰ روز بعد برگزار خواهد شد.

در حالی که انتخابات دور سوم به یکی از مسائل مهم کشور تبدیل شده بود، جلسه شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی پانزدهم شهریور با موضوع انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد. در این جلسه به رغم اینکه عباس شیبانی خود را برای ریاست جمهوری لایق تر می داند، اما اعضای حزب آقای خامنه یی(مقام رهبری)، حبیب الله عسگراولادی و علی اکبر پرورش را بیشتر می پسندند.۳ بحث بر سر کاندیداتوری خامنه یی و همچنین احتمال کاندیداتوری مهدوی کنی انتخابات دور سوم را وارد مرحله جدیدی می کند. در اولین دوره انتخابات به رغم اینکه حزب جمهوری و نیروهای معروف به خط امامی قصد داشتند روحانی برجسته یی چون شهید بهشتی را کاندیدا کنند، اما امام خمینی با کاندیداتوری روحانیون در انتخابات ریاست جمهوری مخالفت کرد و این مخالفت در دور دوم نیز ادامه داشت، اما در دور سوم خط امامی ها احساس کردند در بین غیر روحانیون فردی را ندارند که بتواند رای بالایی را کسب کند. هاشمی در خاطرات مربوط به چهارشنبه ۱۸ شهریور به این موضوع اشاره می کند که در جلسه شورای مرکزی حزب جمهوری مقرر شد برای موافقت امام با روحانی بودن رئیس جمهور رایزنی کنند، چرا که به گفته او کاندیدای غیرروحانی نداشتند که قابلیت رای آوری بالا داشته باشد؛ «قرار شد با امام مذاکره کنیم که بپذیرند رئیس جمهور روحانی بتواند باشد. اکثر دوستان، با نظر امام موافق نیستند و می گویند رئیس جمهور روحانی باشد، بهتر است. با احمدآقا صحبت کردم، که با امام صحبت کنند.» در خاطرات روز بعد نیز به این موضوع می پردازد؛ «برای ساعت یازده با آقای خامنه یی و احمد آقا، در دفتر امام به خاطر بحث در موضوع ریاست جمهوری آینده، قرار گذاشته بودیم. احمدآقا اطلاع داد که امام به طور اصولی با روحانی بودن موافقت کرده اند. همراه آقایان خامنه یی(مقام رهبری)، خزعلی، غمهدی ف شاه آبادی و احمد آقا به حضور امام رفتیم. قبل از ما هم آقای غموسویف اردبیلی رفته بودند و همین مطلب را مطرح کرده بودند. امام صریحاً موافقت کردند. ولی گفتند چون اضطرار است و افراد دیگر که مطرحند، رای طبیعی ندارند، می پذیرند.»۴

مرحله بعد متقاعد کردن آقای خامنه یی برای کاندیداتوری بود. از طرفی او در مرحله نقاهت سوء قصد ششم تیر قرار داشت و از طرف دیگر گویا آقای خامنه یی نیز مانند امام مخالف رئیس جمهوری روحانیون بوده است. هاشمی رفسنجانی در خاطرات شنبه ۲۱ شهریور می نویسد؛ «آقای خامنه یی بعدازظهر به دفتر من آمدند. ایشان را برای پذیرفتن ریاست جمهوری قانع کردم. ایشان معتقد نبود که روحانی رئیس جمهور شود و از طرفی مریض هستند و از یک دست نمی توانند استفاده کنند. کاندیدای مناسبی غیر از ایشان نداریم. عصر هم در جلسه شورای مرکزی حزب، غرویف همین تصمیم تاکید شد.»۵

بیست شهریور معاون سیاسی وزارت کشور (محمدحسین سرورالدین) زنگ انتخابات را به صدا درآورد و از این روز ثبت نام از کاندیداها آغاز شد و به مدت سه روز ادامه داشت. ۴۶ نفر برای کاندیداتوری ثبت نام کردند، اما شورای نگهبان در ۲۸ شهریور تنها پنج نفر را تایید صلاحیت کرد. کاندیداهای مورد تایید شورای نگهبان عبارت بودند از؛ علی اکبر پرورش، سیدعلی خامنه یی، رضا زواره یی، حسن غفوری فرد و محمدرضا مهدوی کنی. با وجود آنکه بسیاری عنوان می کردند مهندس عزت الله سحابی از طرف نهضت آزادی و گروه های همسو کاندیدا می شود، اما سرانجام از طرف این طیف فردی کاندیدا نشد.

روزنامه کیهان ۲۴ شهریور نوشت که ناظران سیاسی کاندیداتوری آقای خامنه یی را یک تحول در انتخابات می دانند. این روزنامه در تحلیلی پیرامون انتخابات و موقعیت کاندیداها تنها شانس کاندیداهای غیرروحانی را کناره گیری روحانیون دانسته بود و آن را بعید ارزیابی کرده بود. گروه ها و شخصیت های مختلف حمایت خود را از کاندیداتوری آقای خامنه یی اعلام کردند.

جامعه روحانیت مبارز، حزب جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمان، سازمان فجر اسلامی، انجمن های اسلامی بازار و... از جمله گروه های حامی آقای خامنه یی بودند. حتی نهضت مجاهدین خلق (گروه میثمی) و جنبش مسلمانان مبارز نیز با انتشار بیانیه هایی از آقای خامنه یی حمایت کردند. روزنامه جمهوری اسلامی اول مهر با رنگ سبز تیتر زد؛ «حمایت یکپارچه خط امام از کاندیداتوری حجت الاسلام خامنه یی». کیهان نیز تیتر زد؛ «ائتلاف گروه های خط امام برای ریاست جمهوری خامنه یی». جمهوری اسلامی از روز سوم مهر به مدت شش روز تحت عنوان «چرا به خامنه یی رای می دهیم؟» نظر شخصیت ها و مسوولان سیاسی را در مورد علل حمایت از آقای خامنه یی منتشر کرد. این روزنامه همچنین ۵ مهر بیانیه مشترک حزب جمهوری، سازمان مجاهدین انقلاب و انجمن اسلامی معلمان در حمایت از آقای خامنه یی را با تیتر بزرگ و سبز رنگ «ائتلاف بزرگ» منتشر کرد. جالب ترین نکته در میان حمایت های گسترده از آقای خامنه یی حمایت حسن غفوری فرد به عنوان یکی از کاندیداهای انتخابات از او بود. غفوری فرد ۳۰ شهریور در گفت وگو با روزنامه جمهوری اسلامی اعلام کرد آقای خامنه یی کاندیدای اصلح است و خودش نیز با وجود کاندیداتوری به او رای خواهد داد. به رغم استقبال گسترده گروه ها و شخصیت های مختلف از کاندیداتوری آقای خامنه یی، برخی از اعضای جامعه مدرسین قم همچنان مخالف رئیس جمهور شدن روحانیون بودند.۶

امام خمینی طی پیامی در دوم مهر از مردم خواستند به صورت یکپارچه به سوی صندوق های رای بروند و شرکت در انتخابات را یک وظیفه اجتماعی، ملی، شرعی و الهی دانستند.۷ همچنین حضرات آیات عظام گلپایگانی، مرعشی نجفی، شیرازی، منتظری و دستغیب شرکت در انتخابات را وظیفه شرعی دانستند.۸ حوزه های علمیه قم و مشهد نیز جهت شرکت فعال طلاب در انتخابات ریاست جمهوری به مدت یک هفته تعطیل شدند.

مهدوی کنی که یکی از کاندیداهای مطرح بود سه شنبه ۷ مهر در یک گفت وگوی رادیو و تلویزیونی از مردم خواست برای جلوگیری از تشتت آرا به آقای خامنه یی رای بدهند و خود از انتخابات انصراف داد و به این جدی ترین و مهم ترین رقیب آقای خامنه یی از صحنه انتخابات کناره گیری کرد و بیش از گذشته همه چیز برای ریاست جمهوری آقای خامنه یی مهیا شد.

درست پنج روز قبل از انتخابات با مجاهدت ها و تلاش های رزمندگان در پنجم مهر پس از یازده ماه حصر آبادان شکسته شد. پیروزی های جنگ باعث تقویت روحیه مردم در انتخابات می شد. درست در همین روز مجاهدین خلق در چند نقطه تهران(حوالی خیابان های انقلاب، ولیعصر و حافظ) اقدام به اغتشاش و تظاهرات مسلحانه کردند و چند اتوبوس شرکت واحد را با پرتاب کوکتل مولوتف به آتش کشیدند. این اغتشاشات با دخالت کمیته، سپاه و مردم پایان یافت و تعدادی از اعضای مجاهدین خلق دستگیر شدند.۹ هفتم مهر نیز حجت الاسلام عبدالکریم هاشمی نژاد (دبیرکل حزب جمهوری در مشهد) بر اثر پرتاب نارنجک به شهادت رسید و هشتم مهر هواپیمای۱۳۰ -C ارتش که از مناطق جنگی عازم تهران بود به دلایل نامعلومی در نزدیکی کهریزک سقوط کرد و تعدادی از فرماندهان نظامی از جمله کلاهدوز (قائم مقام سپاه)، سرتیپ فکوری، سرلشگر فلاحی و سرتیپ نامجو به شهادت رسیدند.

به رغم ناآرامی های روزهای قبل از انتخابات جمعه دهم مهر تقریباً در یک فضای آرام و با حضور گسترده مردم انتخابات برگزار شد. هاشمی رفسنجانی در خاطرات شنبه ۱۱ مهر در مورد روز انتخابات می نویسد؛ «دیروز انتخابات خیلی خوب برگزار شده است. نتیجه انتخابات جالب است. امروز بیشتر حوزه ها اعلان شده. رقم آرا از دور قبل هم بالا زده و شاید ۲۰ درصد بالا باشد و این برای دشمنان یاس آور است و راستی این علاقه و حمایت مردم از دولت و امام، خیلی جالب است.»۱۰

نتایج نهایی شمارش آرا ساعت ۱۰ سه شنبه ۱۳ مهر اعلام می شود که طبق آن از مجموع ۱۶۸۴۷۷۱۷ رای ماخوذه سیدعلی خامنه یی با ۱۶۰۰۸۵۷۹ رای به عنوان رئیس جمهور منتخب شناخته می شود و حدود ۰۵/۹۵ درصد آرا به او اختصاص دارد. تعداد رای علی اکبر پرورش به عنوان نفر دوم ۳۴۱۸۷۴ بود که از آرای باطله نیز کمتر بوده است. آرای باطله این دوره ۳۵۶۴۱۱ رای اعلام شد.

مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری خامنه یی ۱۷ مهر مصادف با عید قربان و یک روز بعد از چهلمین روز شهادت رجایی و باهنر در حسینیه جماران انجام شد. امام در این مراسم گفت؛«بعد از استقرار حکومت که الان دیگر تمام شد همه جهات عذری برای هیچ یک از شماها نیست برای اینکه سابقاً کارشکنی می شد و حالا شما همه تفاهم دارید و کارشکنی هیچ یک برای دیگری نمی کند. همه هم صدا قیام کنید و برای این مستضعفان و برای این ملت که به همه ما و به همه شما منت دارد و حق دارد برای آنها خدمت کنید.»۱۱ سه شنبه ۲۱ مهر نیز مراسم تحلیف رئیس جمهوری در مجلس انجام شد.

برای نخست وزیری گزینه هایی چون علی اکبر پرورش، محمد غرضی، میرحسین موسوی و مصطفی میرسلیم مطرح بودند که اعضای حزب جمهوری بیشتر موافق پرورش بودند،۱۲ اما بعد از مشورت با امام، آقای خامنه یی سرانجام دوشنبه ۲۷ مهر علی اکبر ولایتی را برای نخست وزیری به مجلس معرفی کرد. اعضای سازمان مجاهدین انقلاب مهم ترین مخالفان نخست وزیری ولایتی بودند و دلایل مخالفت آنها مطرح نبودن و نداشتن سابقه مبارزاتی بود. پنجشنبه ۳۰ مهر نمایندگان با ۸۰ رای مخالف مانع از نخست وزیری ولایتی شدند. او تنها توانست ۷۴ رای موافق را با خود همراه کند. پس از آن بحث نخست وزیری غرضی مطرح شد که نمایندگان در یک جلسه غیررسمی با او نیز مخالفت کردند تا اینکه نهایتاً در پنجم آبان رئیس جمهور میرحسین موسوی را که وزیر خارجه بود برای نخست وزیری به مجلس معرفی کرد و نمایندگان در پنجشنبه ۷ آبان با ۱۱۵ رای موافق او را به عنوان نخست وزیر انتخاب کردند.

● تداوم

سال ۶۴ اولین سالی بود که دوره چهارساله ریاست جمهوری به طور طبیعی به اتمام رسید و انتخابات چهارمین دوره برگزار شد. طی این چهار سال اگرچه جنگ ادامه داشت، اما نزاع ها و اختلافات داخلی پایان یافته بود. گروه هایی چون نهضت آزادی به حاشیه رانده شده بودند و تمام اجزای حاکمیت یکدست و هم صدا بودند و تنها در برخی امور جزیی اختلافاتی بین قائلان اقتصاد دولتی (نخست وزیر و نیروهای چپ اسلامی) و طرفداران اقتصاد بازار وجود داشت. در چنین شرایطی وزارت کشور طی اطلاعیه یی در سه شنبه ۲۵ تیر ۶۴ اعلام کرد چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ۲۵ مرداد برگزار خواهد شد و داوطلبان از ۲۶ تا ۳۰ تیر فرصت ثبت نام دارند.

طی این مدت ۵۰ نفر ثبت نام کردند. سه شنبه اول مرداد رئیس هیات مرکزی نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری (امامی کاشانی) طی اطلاعیه یی اعلام کرد؛«آقایان داوطلبان می توانند ادله صلاحیت خود را تا فردا ۲/۵/۶۴ تا ساعت شش بعد از ظهر مستقیماً به دبیرخانه شورای نگهبان تحویل دهند و رسید دریافت دارند.»۱۴ کاشانی همچنین روز بعد در مصاحبه با رسانه های گروهی گفت؛«شورای نگهبان در مورد افراد بنا را بر صحت و سلامت نمی گذارد بلکه باید بنا به شرایط پیش بینی شده در قانون اساسی صحت و سلامت کاندیداهای ریاست جمهوری را احراز کند.» ۱۵ سرانجام وزارت کشور ۹ مرداد اسامی کاندیداهای مورد تایید شورای نگهبان را اعلام کرد که عبارت بودند از؛ سیدعلی خامنه یی، حبیب الله عسگراولادی و سید محمود کاشانی. اتفاق بزرگ این دوره رد صلاحیت مهندس مهدی بازرگان (اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی و دبیرکل نهضت آزادی) بود.

همانند دوره گذشته اکثر گروه های داخل حاکمیت از آقای خامنه یی (مقام رهبری) حمایت کردند و از همان ابتدای اعلام کاندیداها انتخاب مجدد او قابل پیش بینی بود. در جمعه ۲۵ مرداد انتخابات برگزار شد. کل واجدین شرایط شرکت در انتخابات نزدیک به ۲۵ میلیون و ۸۰۳ هزار نفر بودند که نزدیک ۵۵ درصد آنها در انتخابات شرکت کردند و از مجموع ۱۴۲۵۸۷۲۳۸ آرای ماخوذه، آقای خامنه یی توانست ۸۵ درصد شرکت کنندگان (۱۲۲۰۳۸۷۰) را به دست آورد. محمود کاشانی به رغم تمام مخالفت هایی که با برنامه های دولت انجام داد تنها توانست ۱۴۰۲۰۱۶ رای به دست آورد و آرای عسگراولادی نیز کمتر از آرای باطله بود.۱۶ در این دوره با وجود مخالفت با نخست وزیری میرحسین موسوی به دلیل حمایت امام از موسوی او بار دیگر نخست وزیر شد.

انتخابات دور سوم و چهارم ریاست جمهوری دو ویژگی بارز داشت؛ اول اینکه سنت رئیس جمهوری روحانیون در آن پایه گذاری شد و در چهار دوره بعد نیز این سنت حفظ شد و در این چهار دوره اکبر هاشمی رفسنجانی و سیدمحمد خاتمی ر ئیس جمهور بودند. این سنت با انتخاب محمود احمدی نژاد شکسته شد. سنت دیگری که در این دو دوره بنا گذاشته شد، هشت ساله شدن رئیس جمهوری بوده است به گونه یی که تاکنون خامنه یی، هاشمی و خاتمی هر کدام دو دوره رئیس جمهور بودند. باید دید که تجربه احمدی نژاد همچنان حافظ سنت دوم خواهد بود یا چون سنت اول شکسته خواهد شد. روز بعد از انتخابات دور دهم این مساله پاسخ خود را خواهد یافت.

بیژن مومیوند

پی نوشت ها

۱- روزنامه کیهان ۹ شهریور ۱۳۶۰، شماره ۱۱۳۷۱

۲- هاشمی رفسنجانی اکبر (۱۳۷۸)، خاطرات سال ۶۰(عبور از بحران)، صص ۲۶۴و ۲۶۵

۳- همان، ص۲۷۴

۴- همان، ص۲۷۷

۵- همان، ص۲۷۹

۶- همان، ص۲۹۲

۷- روزنامه کیهان، شنبه ۴مهر، شماره ۱۱۳۹۲

۸- همان، سه شنبه ۷ مهر، شماره ۱۱۳۹۵

۹- همان، دوشنبه ۶مهر، شماره ۱۱۳۹۴

۱۰- خاطرات هاشمی، ص۳۱۱

۱۱- روزنامه کیهان، شنبه ۱۸ مهر، شماره ۱۱۴۰۴

۱۲- خاطرات هاشمی، صص ۳۲۲ و ۳۲۳

۱۳- همان صص ۳۴۵ تا ۳۴۹

۱۴- روزنامه اطلاعات، سه شنبه یک مرداد، شماره ۱۷۶۴۷

۱۵- همان، پنجشنبه ۳مرداد، شماره ۱۷۶۴۹

۱۶- روزنامه اطلاعات، سه شنبه ۲۹ مرداد، شماره ۱۷۶۷۰