دین و عملكرد اقتصاد

در مورد رویكردهای تئوریك و مفهومی به رابطه دین و اقتصاد سیاسی معمولا دو رابطه علی توسط محققین مورد توجه قرار گرفته است این كارها معمولا در حوزه جامعه شناسی دین صورت گرفته است یك خط تحقیقی مهم معتقد است كه دین یا شاخص های دیانت متاثر از متغیرهایی چون سطح توسعه یافتگی در عرصه های اقتصادی و سیاسی زندگی معاصر است

امروز قصد دارم در مورد موضوعی كه در مورد آن تحقیق می كنم یعنی رابطه میان دین و متغیرهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی صحبت كنم. من بخش های اصلی تحقیق را خلاصه خواهم كرد و نتایج تجربی بدست آمده را به بحث خواهم گذارد.

در مورد رویكردهای تئوریك و مفهومی به رابطه دین و اقتصاد سیاسی معمولا دو رابطه علی توسط محققین مورد توجه قرار گرفته است. این كارها معمولا در حوزه جامعه شناسی دین صورت گرفته است. یك خط تحقیقی مهم معتقد است كه دین ( یا شاخص های دیانت) متاثر از متغیرهایی چون سطح توسعه یافتگی در عرصه های اقتصادی و سیاسی زندگی معاصر است. از دید این سری تحقیقات مسائل مختلف در اقتصاد نظیر سطح و استاندارد زندگی و میزان مداخله دولت در اقتصاد می تواند بر عواملی چون میزان شركت در كلیسا و اعتقادات مذهبی موثر باشد.

رویكرد دوم به رابطه میان دین و زندگی اقتصادی- اجتماعی از زاویه ای دیگر می نگرد. از این منظر دین خود پدیده ای مستقل است كه می تواند بر عمكلرد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تاثیر گذار باشد. به عنوان مثال تئوری مشهور ماكس وبر در این راستا قرار میگیرد: دیانت بر عملكرد اقتصادی و احتمالا بر نهادهای سیاسی تاثیرگذار است.

در رویكرد اول كه دین را متاثر از عوامل اقتصادی و اجتماعی می دانست دو تئوری مشهور جامعه شناسی وجود دارد كه می گوید دین چگونه به این عوامل واكنش نشان می دهد. یك رویكرد فرضیه سكولاریزاسیون است. این رویكرد بخشی از تئوری مدرنیزاسیون است كه به بررسی این موضوع می پردازد كه چگونه اقتصاد كشورهای توسعه یافته، قابلیت های نهادی را چنان گسترش می دهد كه فقر از بین برود و بازار توجیه (عقلانی) شود. تئوری مدرنیزاسیون معتقد است كه همزمان با توسعه یافتگی اقتصاد و غنی تر شدن كشورها، نهادهای اجتماعی و خصوصیات آن نیز در همان راستا تغییر خواهد كرد. فرضیه سكولاریزاسیون این تئوری را در حوزه دیانت به كار می گیرد یعنی مدعی است كه هر چه اقتصاد توسعه یافته تر و غنی تر گردد، شركت در مراسم نهادهای دینی (مانند شركت در كلیسا) یا شاخص های دینداری كاهش پیدا می‌كند. تئوری سكولاریزاسیون (یا همان فرضیه سكولاریزاسیون) وسیعا در میان تحلیلگران جا باز كرده است. معمولا به آمریكا به عنوان یك استثنا به این تئوری نگریسته می شود چرا كه آمریكا هم بسیار ثروتمند است و هم عمیقا مذهبی. لذا آمریكا در چارچوب این تئوری نمی گنجد.

رویكرد دوم در ادبیات جامعه شناسی دین اصطلاحا مدل بازار دین خوانده می شود. این تئوری در مورد اینكه چگونه دولت با نهاد دین در تعامل قرار می گیرد و به این شكل بر میزان مشاركت در دین یا حتی اعتقاد به دین تاثیر می گذارد به بحث و بررسی می نشیند. بنابراین برخی اوقات دولت در بازار دین به تنظیم گری می پردازد و انحصار برخی ادیان را تقویت كرده و یا از رشد ادیان دیگر جلوگیری می كند.

بر اساس این تئوری، دولت گاه از رشد مذهب از طریق جلوگیری از انجام فرائض مذهبی برای برخی پیروان جلوگیری می كند. از سویی دیگر گاه دولت به برخی فعالیت های مذهبی سوبسید می دهد. به هر شكل دولت بر میزان فعالیت رسمی مذهبی تاثیر می گذارد. یك شكل آشكار چنین مداخلاتی ایجاد یك دین رسمی در كشور است. البته در ادبیات موجود، بحث های زیادی در این رابطه وجود دارد كه آیا اقدامات دولت عملا موجب افزایش یا كاهش فعالیت های مذهبی می شود. كسانیكه معتقدند هواداری دولت از میزان دیانت می كاهد چنین استدلال می كنند: شما اگر یك دین جا افتاده داشته باشید به این گرایش خواهید یافت كه انحصاری ایجاد كنید و انحصارات نیز معمولا ناكارآمد عمل می كنند. به عنوان مثال برخی معتقدند كه یك كلیسای انحصاری – مانند كلیسای كاتولیك در كشورهای كاتولیك یا كلیسای آنگلیكن در انگلیس- عملكرد كارایی ندارد و برای مومنین[۱] به آن جذابیت زیادی ندارد. در واكنش به این وضع مردم در مراسم چنین ادیانی كمتر شركت می كنند. این دیدگاه در كتاب مشهور آدام اسمیت هم وجود دارد. لذا این دیدگاه، مسبوق به سابقه است. به عبارت دیگر ادیان رسمی برای انجام فعالیت های مذهبی به منابع دولتی عادت می كنند. گاه دولتها برای ساخت كلیساها یا پرداخت حقوق پرسنل كلیسا كمك مالی هم می‌پردازد. در این موارد می توان پیش بینی كرد كه چنین سوبسید دادنی منجر به مشاركت وسیعتر مذهبی گردد.

به طور كلی در مدل بازار مذهبی نحوه تعامل دولت و نهاد دین مسئله ای محوری است. نمونه افراطی این وضع كشورهای كمونسیتی اعم شوروی و چین است. بسیاری از كشورهای اروپای شرقی نیز شدیدا تلاش كردند تا ادیان رسمی را نابود كنند و در این خواست تا حدودی هم به موفقیت دست یافتند. این هم شكل دیگری است كه دولت می تواند بر مذهب تاثیرگذار باشد.

● تركیب رویكردها

تحلیل تجربی ما در مورد عوامل موثر بر دین هر دو رویكرد را با هم تركیب می كند. این تركیب به این شكل است كه فرضیه سكولاریزاسیون كه بر تقاضای مذهب تاكید می كند و می خواهد نشان دهد چگونه توسعه اقتصادی بر مذهب تاثیر می گذارد را با مدل بازار دین كه بر عرضه دین تاكید دارد یعنی به طور خاص اینكه دولت چگونه بر دین تاثیر می گذارد، همزمان در نظر می گیرد. تحلیل ما به جای اینكه به دنبال نشان دادن این باشد كه كدامیك معتبرتر است، این دو تئوری را با هم در نظر می گیرد.

در مورد اینكه چگونه دین بر عملكرد اقتصادی تاثیر می گذارد، من بر تاثیر دین بر رشد اقتصادی تمركز می كنم همانگونه كه ماكس وبر در اخلاق پروتستان انجام داد. این نگرش بخش مهمی از كار تجربی ای است كه ما می خواهیم انجام دهیم. این تئوری معتقد است كه دین می تواند بر اقتصاد موثر باشد از این جهت كه بر برخی خصوصیات فردی موثر است. این خصوصیات نیز به نوبه خود افراد را از حیث عملكرد اقتصادی تقویت یا تضعیف می كنند. وبر به طور خاص بر اخلاق پروتستان تاكید نمود. به طور كلی اگر دیانت بر تمایل به كار كردن و بهره ور بودن موثر باشد، یك فاكتور مهم خواهد بود. تاثیر دین بر كارایی اقتصادی افراد می تواند از خلال مفاهیمی چون صداقت، اخلاق و دیگر ارزشها باشد. در مورد اثرات دیگر دین می توان به مفاهیمی چون قناعت، میزان باز بودن بر روی بیگانگان و مسائلی از این دست توجه نمود. این ویژگیهای فردی می توانند بر عملكرد اقتصادی موثر باشند و خود نیز از آموزه ها و ارزشهای دینی تاثیر می پذیرند.

می توان ابعاد دیگری از دین نیز بر شمرد كه بر عملكرد اقتصادی تاثیر منفی داشته باشد. به عنوان مثال ادیان رسمی ممكن است برخی مبادلات اقتصادی را ممنوع كنند یا دولت را وادارند كه انجام آنها را ممنوع گرداند. این قبیل مبادلات می تواند شامل بازار اعتبارات، بازار بیمه و قوانین ناظر بر عملكرد شركتها باشد.

بخش عمده كار ما تجربی است. لذا لازم است كمی در مورد اطلاعاتی كه بر اساس آن كارهای آماری خود را انجام داده ایم، صحبت كنم. در گام اول ما تلاش كردیم برخی از این مفاهیم را كمی كنیم. در رابطه با دیانت، دو گونه اطلاعات در سطح فردی وجود دارد. یكی میزان شركت در مراسم دینی است كه به مسائلی چون شركت در آئین های رسمی یا نمازهای فردی می پردازد. دیگری برخی اعتقادات مذهبی است. وقتی به این فكر می كنیم كه چگونه دین می تواند بر عملكرد اقتصادی موثر واقع شود، باید به خصائل فردی نظیر اخلاق كار، صداقت و مسائلی از این دست كه از یكسو خود متاثر از اعتقادات مذهبی است و از سوی دیگر بر عملكرد اقتصادی موثر هستند، توجه كنیم.

● نمونه گیری و منابع

برای اینكه در مورد دیانت نمونه های میان كشوری داشته باشیم، از شش پیمایش بین المللی در مورد ارزشها و فعالیت های مختلف استفاده كردیم. این پیمایش ها از اوایل سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ ادامه داشته است. سه تا از این پیمایش ها پیمایش جهانی ارزشها در سال های ۱۹۸۱، ۱۹۹۰ و ۱۹۹۵ بوده است. پیمایش جهانی ارزشها حدود ۵۰ كشور را در بر می گیرد افرادی بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر در هر كشور را انتخاب كرده تا ارزشهای آنها را در موضوعات مختلف بسنجد. ما داده های مربوط به شركت در مراسم مذهبی را هم در كنار اطلاعات مربوط به اعتقادات مذهبی مورد استفاده قرار دادیم.

اطلاعاتی كه ما مورد استفاده قرار دادیم به اعتقاداتی چون حیات پس از مرگ و اعتقاد به وجود جهنم و بهشت می پردازد. در این اطلاعات پاسخ به سوال های كلی تری مانند اینكه آیا به خدا اعتقاد دارید یا نه نیز مطرح بود. سوالهای رایجی چون آیا شما خود را فردی مذهبی می دانید یا نه نیز در این پیمایش های گنجانده شده است.

این سه موج از پیمایش گری (در سالهای ۱۹۸۱، ۱۹۹۰ و ۱۹۹۵) همراه با دو سری پیمایش جهانی اجتماعی[۲] در سال ۱۹۹۰ در اختیار است. اكثر این اطلاعات مربوط به كشورهای ثروتمند است و معدود كشورهای در حال توسعه را در بر می گیرد. یك نوع رابطه بده بستان بین این دو سری اطلاعات وجود دارد. پیمایش جهانی ارزشها تلاش می كرد كه از حیث جهانی جامع باشد. تلاش برای جامعیت موجب افت كیفیت اطلاعات شده است. انجام پیمایش آنهم به شكلی علمی در برخی از كشورهای فقیر بسیار دشوار است. ما همچنین اطلاعاتی از موسسه گالوپ خصوصا تحقیق مشهور آنها موسوم به پیمایش هزاره كه در سال ۱۹۹۹ انجام شد، در اختیار داریم. باید خاطر نشان كنم كه هم اینك موجی از پیمایش جهانی در حال انجام است كه نتایج آن در دسترس قرار خواهد گرفت البته اطلاعات آن عمدتا مربوط به سال ۲۰۰۱ است. در این پیمایش گروه های همكار در كشورهای مختلف حضور دارند و كار پیمایش را انجام می دهند. برای اینكه انگیزه مشاركت در این پیمایش ایجاد شود، به مشاركت كنندگان سه سال فرصت پیش دستی در استفاده از اطلاعات داده می شود و پس از آن اطلاعات برای استفاده عمومی عرضه خواهد شد.

این امر از این جهت مهم است كه پیمایش جدید شامل كشورهایی می شود كه سابقا شركت داده نشده بودند. این پیمایش حدود ۷۰ كشور و افراد بیشتری از جوامع مسلمان و همچنین ادیان شرقی نظیر بودیسم را در بر می گیرد. ما همچنین اطلاعاتی در مورد هواداری مذهبی[۳] در كشورهای مختلف را مورد استفاده قرار دادیم. این اطلاعات در مورد كسانی كه خود را كاتولیك، پروتستان، مسلمان، هندو و بودیست و غیره می خوانند نكات ارزشمندی را در اختیار ما می گذارد. دائره المعارف جهانی مسیحیت اثر بارت[۴] كه دارای دو ویرایش است منبع اصلی این اطلاعات به شمار می رود. این دائره المعارف اگرچه عنوان مسیحیت دارد، اما همه ادیان را در بر می گیرد.

ترجمه: علی سرزعیم

[۱] practitioners

[۲] International Social Survey Program

[۳] Religious adherence

[۴] Barrett

[۵] Grace Davie

---