نقش تجارت سالم در تعالی شخص و جامعه

انسان به اقتضای طبیعت یا غیر آن, موجودی اجتماعی است

انسان به اقتضای طبیعت یا غیر آن، موجودی اجتماعی است. بسیاری از نیازهای خویش را از طریق اجتماع پاسخ می دهد؛ چنان که خانواده به عنوان بنیاد هر اجتماعی از مهم ترین و اساسی ترین علل ایجادی آرامش به شمار می آید و انسان در سایه وجودی خانواده به بهترین گونه از انواع آرامش ها دست می یابد.

اجتماع به علل گوناگون، پیچیده ترین نهاد در زندگی انسانی است و نقش تاثیرگذار آن از هر جهت در زندگی انسان به روشنی قابل مشاهده است. نوع تعاملات و روابط اجتماعی در این میان تاثیر شگرفی به جا می گذارد. از این رو بخش عمده ای از قوانین عقلانی بشر به تنظیم و ساماندهی تعاملات و روابط اجتماعی اختصاص یافته است و اصولا مدار قوانین، ساماندهی همین تعاملات میان انسانی است؛ چرا که هرگونه خللی می تواند تاثیر زیانباری در زندگی فردی و جمعی بشر به جا گذارد.

تجارت نیز به دلیل این که نوعی از تعاملات اجتماعی است، می بایست در چارچوب قوانین خاص خود ساماندهی شود تا تاثیر مثبت و سازنده ای از خود به جا گذارد؛ چرا که اگر روابط عاطفی و احساسی در جامعه پاسخی به یکی از دو مولفه اساسی سعادت یعنی آرامش باشد، روابط و تعاملات اجتماعی، پاسخی به دومین مولفه سعادت یعنی آسایش است. از این رو از سوی آموزه های وحیانی نیز مورد توجه قرار گرفته است. آن چه در این مطلب به آن پرداخته شده، نقش تجارت در تعالی شخص و جامعه از منظر قرآن است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● تجارت، قوام اجتماع

از نظر اسلام، قوام جامعه بر اقتصاد است. تجارت و بازرگانی، مهم ترین بخش اقتصاد را شکل می بخشد. بنابراین می توان گفت که قوام جامعه بر تجارت سالم است. از این رو بخش مهمی از آموزه های اسلامی به آداب و احکام و قوانین تجاری تعلق گرفته و با ارایه راهکارهایی بر آن است تا بهترین شکل تجارت سالم در جامعه اسلامی تحقق یابد و جامعه در مسیر تعالی و کمال بیشتر، گام بردارد.

خداوند در آیه ۲۹ سوره نساء، تجارت و مبادلات اقتصادی مشروع را مایه حفظ جامعه از تباهی و نابودی معرفی می کند و با اشاره به قتل نفس، این معنا را تقویت می کند که انسان نباید خود را با ارتکاب گناه و تجاوز و تصرفات باطل به هلاکت افکند (مجمع البیان، طبرسی، ج۳ و ۴، ص۶۰) چرا که هر گونه تصرف باطل به معنای سلب اعتماد عمومی و امنیت زدایی است. جامعه ای که سرمایه مهمی چون اعتماد عمومی را از دست دهد، در سراشیب سقوط قرار می گیرد و تباهی و فساد موجب می شود تا جنگی نهان در جامعه شکل گیرد و انسان ها در جنگ خاموش فقر مزمن و رفاه افراطی بمیرند.

تجارت و بازرگانی، یکی از مهم ترین فتنه های بشر نیز به شمار می رود. به این معنا که آدمی هنگامی که گرفتار مسائل تجاری و اقتصادی می شود باید درجه هوشیاری اش بسیار بالا برود؛ چرا که اقتصاد، آزمون سختی است که بسیاری در آن مردود می شوند. اقتصاد و تجارت، آدمی را چنان به خود مشغول می سازد که از خدا و اهداف اصلی زندگی دور می افتد. به سخن دیگر، اقتصاد، تجلی تمام نمای دنیاست و آدمی به سادگی هنگامی که سرگرم کارهای اقتصادی می شود، از خدا غافل می گردد. از این رو خداوند به مومنان هشدار می دهد که دچار غفلت نشوند و کارهای اقتصادی ایشان را سرگرم به خود نکنند.

خداوند در آیه ۳۷سوره نور، تجارت و داد و ستد را زمینه ای برای غفلت آدمی معرفی می کند. کسانی که به تجارت مشغول می شوند، در بیشتر موارد از وظایف و تکالیف عبادی مالی و غیرمالی خود غافل می شوند. لذا آنان به خاطر تزکیه نفس به نماز نمی ایستند و در اندیشه دیگران نیز نیستند و زکات مال خویش را پرداخت نمی کنند. این گونه است که مایه قوام جامعه، بلای جان آدمی و جامعه می شوند.

انسان و جامعه برای دست یابی به آسایش، نیازمند اقتصاد و تجارت سالم و عادلانه است. اقتصاد سالم، اقتصادی است که آدمی را در مسیر کمالی قرار دهد و حکمت و فلسفه آفرینش را مدنظر داشته باشد.

به سخن دیگر، یکی از وظایف و ماموریت های انسان در مسیر عبودیت، ایجاد بستری مناسب و سالم برای عبادت است که از طریق آبادسازی زمین امکان پذیر می باشد. جامعه ای که به اقتصاد و تجارت و آبادانی زمین اشتغال دارد، شرایط مناسب برای افراد جامعه اش فراهم می آورد تا با آسودگی به کارهای برتر بپردازند؛ چرا که با اقتصاد شکوفا و آبادانی زمین، آسایش برای شهروندان جامعه فراهم می آید و انسان دیگر دغدغه شکم ندارد و می تواند به کارهای دیگر بپردازد و به نیازهای برتر خود پاسخ دهد.

اصولا نخستین دغدغه انسان، امنیت غذایی است. آرامشی که در سایه سار امنیت غذایی پدید می آید و موجب می شود تا شخص به نیازهای دیگر خود بپردازد که تفکر و تدبر در هستی و اهداف آن از جمله مهم ترین آنهاست.

اما گاه پاسخ گویی به نخستین نیاز انسانی، چنان آدمی را سرگرم خویش می کند که دیگر به نیازهای اساسی دیگر بی توجه می شود. در چنین حالتی است که از غفلت سخن به میان می آید؛ چرا که غفلت، نادیدن چیزی است که در جلوی دیده هاست. انسان هنگامی که سرگرم پاسخ گویی به نیازی چون امنیت غذایی می شود، در همان حال باید توجه داشته باشد که امنیت غذایی مقدمه ای برای رسیدن به کمالات انسانی است و نباید با سرگرم شدن به مقدمه از ذی المقدمه و هدف باز ایستد. این در حالی است که بسیاری از انسانها در مقدمه می مانند؛ مثال آنان مثال کسی است که ادبیات می خواند تا به زبانی مسلط شود و یا منطق می خواند تا بتواند فلسفی بیندیشد، اما در ادبیات و منطق می ماند و از هدف اصلی خویش باز می ایستد. از این رو خداوند در آیه ۳۷ سوره نور و نیز آیات ۹ و ۱۰ سوره جمعه از غفلت آدمی و سرگرم شدن وی به اقتصاد و تجارت سخن می گوید به گونه ای که دیگر هدف اصلی یعنی نماز و آخرت و مانند آن از یادش می رود و از آن غافل می شود.

به یک معنا می توان چنین اقتصادی که آدمی را سرگرم و غافل می کند، اقتصاد ناسالم نامید، چرا که عدم سلامت اقتصادی می تواند به چند دلیل و عامل باشد که از جمله آنها غفلت زایی و سرگرم سازی اقتصاد است که آدمی را از هدف اصلی باز می دارد، چنان که می تواند این عدم سلامت به سبب عدم صحت معامله و یا ظالمانه بودن آن باشد.

بر این اساس تجارت ناسالم به سبب آن که به شخص و جامعه آسیب می رساند مورد نهی خداوند قرار گرفته است (بقره، آیه ۱۸۸) چرا که تملک اموال از راه تجارت باطل و نامشروع، تباهی ونابودی جامعه را به دنبال دارد (نساء، آیه ۲۹) و اجازه نمی دهد تا انسان به اهداف اصلی آفرینش توجه یابد و در مسیر آن حرکت نماید. (جمعه، آیات ۹ و ۱۱)

در مقابل، اقتصاد و تجارت سالم و عادلانه، موجب رشد و بالندگی شخص و جامعه می شود و انسان و جامعه را در مسیری قرار می دهد که صلاح و خیر شخصی عمومی را فراهم می آورد. (اعراف، آیه ۸۵) به این معنا که وی را از نظر روحی در شرایطی قرار می دهد که بتواند به هدفهای اصلی بیندیشد و نیازهای برتر خود را بجوید. بنابراین نه تنها تجارت برای مردان خدا مانع از برپایی نماز نیست بلکه همین تجارت عامل روآوری آنان به نماز است و حتی زمینه ساز گرایش ایشان به پرداخت زکات می شود، چراکه آنان اقتصاد و تجارت را ابزار رشد و بالندگی شخصی و جمعی برمی شمارند.(نور، آیه۳۷)

تجارت سالم به سبب آن که زمینه ساز آسایش و آرامش بشر و قرار گرفتن در مسیر پاسخ گویی به نیازها و خواسته های اصلی و بنیادین است، در آیات چندی از جمله آیه۱۹۸ سوره بقره و ۲ سوره مائده و ۱۲ سوره اسراء و ۲۰سوره مزمل مورد تشویق و ترغیب خداوند قرار گرفته است.

● آداب و شرایط تجارت عادلانه و کمال ساز

دست یابی به تجارتی که اهداف بلند انسانی را فراهم آورد و اقتصاد آن، مایه قوام جامعه شود، نیازمند فراهم آوری شرایط و فضای مناسب است که براساس آموزه های قرآنی و اسلامی فراهم آوردن چنین فضایی با استفاده از ابزارها و سازوکارهایی چون احکام، قوانین و آداب بازرگانی و داد و ستد امکان پذیر است که در این جا به گوشه هایی از آن اشاره می شود.

مهم ترین ویژگی تجارت عادلانه و سالم آن است که بر پایه اسباب نقل و انتقال مشروع و مورد رضایت طرفین به دور از هرگونه اجبار و اکراهی صورت پذیرد. (نساء، آیه۳۹)

در مبادلات تجاری از ابزارهایی استفاده شود که مورد رضایت طرفین است. از جمله این ابزارها می توان به پول (یوسف، آیات ۱۹ و۲۰) و ابزار معتبر در سنجش چون پیمانه و ترازو (انعام، آیه۱۵۲ و اعراف، آیه۸۱ و آیات بسیار دیگر) اشاره کرد.

هدف از بهره گیری از این ابزارها آن است که تجارت و مبادله ای عادلانه و براساس قسط انجام گیرد و حقی در این میان به کم و زیاد تباه نشود؛ چراکه بدون بهره گیری از ابزارهای دقیق سنجش چون ترازو و پیمانه، احتمال کم فروشی و یا زیاده فروشی وجود دارد. چنین عملی ازنظر قرآن نوعی طغیان به شمار می آید که حقوق دیگری تباه می شود و همچنین اعتماد عمومی که مهم ترین سرمایه هر جامعه ای است، تضعیف و سست می شود و یا حتی نابود می گردد. از این رو در اسلام بر وجوب کامل کردن سنجشها (انعام، آیه۱۵۲ و اسراء، آیه۳۵) و حرمت کم فروشی و کم نهادن سهم طرف مقابل در مبادلات اقتصادی (رحمان، آیات۸ و ۹ و مطففین، آیات۱تا۳) تأکید شده است تا هیچ گونه حقی تباه و ضایع نشود.

همچنین بد جلوه دادن کالا و اشیای دیگران همانند کم فروشی از اموری است که مورد نهی قرار گرفته است، زیرا مبادلات را از مسیر عادلانه بیرون می راند (اعراف، آیه۸۵ و هود، آیه۸۵)

از آن جایی که هدف از مبادلات پاسخ گویی به بخشی از نیازهای طبیعی بشر و فراهم آوری زمینه های آبادانی زمین جهت بهره برداری بهتر از آن است، تجارت می بایست در چارچوب مقررات و قوانینی صورت گیرد که به این مهم توجه داشته و دست یابی به آن را فراهم سازد. از این رو تجارت ربوی (بقره، آیه۲۷۵)، لهوی (لقمان، آیه۶)، تجارت همراه با تحریف حقایق (بقره، آیه۷۹ و شعراء، آیه۱۸۳) کم فروشی، تجارت اجباری و اکراهی بی رضایت طرفین (نساء، آیه۲۹) و بیرون از اسباب شرعی نقل و انتقال اموال (همان)، حرام و غیرمجاز و بیرون از دایره صحت دانسته شده است؛ چراکه این گونه مبادلات و تجارتها، نمی تواند اهداف اصلی آفرینش و زندگی بشر و جامعه سالم را فراهم آورد.از آداب مبادلات در اقتصاد سالم آن است که در صورتی که تجارت غیرنقدی است، شرایط آن به طور کامل از سوی دو طرف یا نماینده امین ایشان در قرارداد نوشته شود. البته نیازی به این کار در تجارت نقدی نیست (بقره، آیه۲۸۲) ولی این بدان معنا نیست که اگر سندی در این زمینه نیز رد و بدل شود، دور از آداب تجارت شمرده شود. با این همه از آن جایی که جامعه سالم باید عادت کند که به قراردادها وفا نماید و اعتماد عمومی در این زمینه افزایش یابد، نیازی نیست که در تجارت نقدی قراردادی نوشته شود تا این گونه تجارت آسان گردد ولی در غیرنقدی ها برای جلوگیری از مشکلات آتی چون فراموشی و مانند آن بهتر است که نوشته و قراردادی رد و بدل شود (همان).

از آداب تجارت و مبادلات بازرگانی، یاد کرد خداوند در هنگام معامله است (جمعه، آیه۱۰ و نیز مجمع البیان، ج۹ و ۱۰، ص۴۳۵)

غافل نشدن از اقامه نماز و پرداخت زکات به هنگام تجارت و نیز ستایش خداوند هنگام تجارت و گواه گرفتن هنگام آن (بقره، آیه۲۸۲ و نور، آیه۳۷) از دیگر آداب تجارت است.

به هرحال هدف از تجارت دست یابی به شرایطی مطلوب برای زندگی در دنیا و پاسخ گویی به نیازهای مادی و طبیعی بشر است تا امکان عبودیت کمالی در فضای مطلوب و آرام فراهم گردد. بنابراین، این مقدمه نباید چنان آدمی را به خود مشغول دارد که از هدف بازماند و یا این که آن را به اموری آلوده کند که خود به عنوان بازدارنده، عمل می کند؛ چراکه اقتصاد فاسد، جامعه و شخص را به سویی می برد که دیگر نمی تواند در مسیر کمالی و رشدی گام بردارد و به بندگی و عبودیت بپردازد و در مقام خلافت ربوبی ظهور یابد.

هرچه تجارت و مبادلات اقتصادی، سالم تر وبهتر باشد، شرایط مطلوب تری برای فرد و جامعه برای دست یابی به کمالات فراهم می آید، زیرا انسان پس از پاسخ گویی به نیازهای مادی می تواند در شرایط آرامش به پرسش های دیگر وجودی خود پاسخ های مناسبی بدهد و در مسیر تعالی و کمال گام بردارد. باشد با ایجاد چنین شرایطی برای خود و جامعه، از زندگی دنیوی به عنوان بهترین فرصت شدن های کمالی و خودسازی بهره گیریم و در مقام ربوبیت الهی ظهور یابیم.

محسن خلیلی