جرمی که جرم نیست

بررسی حقوقی رمالی و جادوگری در قوانین کشور

تعریف حقوق اگر این باشد که علمی است تنظیم‌کننده روابط افراد جامعه با تکیه بر اقتدار دولت؛ آن وقت همه روابط آدمیان می‌تواند در ذیل آن تعریف شود. از روابط قانونی چون ازدواج و طلاق گرفته تا روابط غیرقانونی چون قتل و سرقت و از روابط عالی چون هدیه کردن و وقف گرفته تا روابطی سطحی چون رمالی و جادوگری. این نوشته از سه دیدگاه به مطالعه رمالی و جادوگری در حقوق ایران می‌پردازد.

نخست بررسی خواهد شد که آیا این عناوین به خودی خود در حقوق ایران جرم‌انگاری شده‌اند یا خیر. بعد از آن به جرائم مرتبط با این عناوین پرداخته خواهد شد و در انتها با نگاهی جرم‌شناسانه، سعی خواهد شد ریشه‌ها و پیامدهای این اقدامات در سطح جامعه بررسی شود.

● آیا رمالی و جادوگری در حقوق ایران جرم است؟

پاسخ این سوال روشن است، خیر. دلیل اما نیاز به توضیح بیشتر دارد. در قانون مجازات اسلامی کنونی یا هیچ یک از قوانین کیفری لازم‌الاجرای فعلی، رمالی و جادوگری به عنوان جرم شناخته نشده است. برخی البته مدعی هستند که قانونگذار در ماده ۷۱۲، تحت عبارت کلاشی و تکدیگری، مفهوم رمالی و جادوگری را تحت نظر داشته است که باید گفت این عناوین به همه رمالان و جادوگران صدق نمی‌کند و در ضمن اصل تفسیر به نفع متهم در امور کیفری و اصل بسنده کردن به حداقل‌ها در امور جزایی (تفسیر مضیق) مانع از چنین تفسیری می‌شود. البته رمالی و جادوگری در گذشته حقوقی ایران جرم بوده‌اند و شاید در آینده نزدیک هم جزو جرایم محسوب شوند.

ماجرای گذشته این است که در آیین‌نامه موسوم به آیین‌نامه امور خلافی مصوب سال ۱۳۲۴ آمده بود افرادی که رمالی، جفر، تعبیر خواب، کف‌بینی، افسونگری، جادوگری، جن‌گیری، فال‌گیری، پیشگویی، چله‌نشینی، بخت‌گشایی و امثال آنها را وسیله معرکه یا دوره‌گردی قرار داده یا با باز کردن دکان و خانه اعمال مزبور را پیشه و وسیله کسب و استفاده خود قرار دهند به هفت تا ده روز حبس تعزیری و از ۱۰۰ تا ۲۰۰ ریال غرامت محکوم می‌شوند. این آیین‌نامه سال ۱۳۵۲ اصلاح شد و مجازات حبس، صرفا برای رمالی، کنار گذاشته شد. آیین‌نامه امور خلافی و اصلاحیه آن در حال حاضر اعتبار حقوقی ندارد.

درباره جرم‌انگاری جادوگری در آینده هم باید به لایحه مجازات اسلامی اشاره کرد. در لایحه قانون مجازات اسلامی ماده‌ای بود که سحر و جادو را جرم‌انگاری کرده و مجازات مرگ را برای آن در نظر گرفته بود. البته ایراداتی اساسی بر این ماده وارد بود: از جمله نبود تعریف سحر و جادوگری و تعیین دقیق محدوده آن، تعیین مجازات سنگین اعدام برای آن، نبود تعیین کیفر و در واقع نبود جرم‌انگاری سحر و جادوگری برای غیرمسلمانان و ... . سرانجام ماده مذکور از لایحه حذف شد.

● چه جرائمی با جادوگری و رمالی مرتبط است؟

به اعتقاد گروهی افرادی که اقدام به رمالی و اعمالی نظیر آن می‌کنند، در واقع مردم را به امور واهی امیدوار می‌کنند؛ عمل آنها می‌تواند مصداق بارز کلاهبرداری باشد و مطابق ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین اختلاس و ارتشا و کلاهبرداری، مرتکب به حبس از دو تا ده سال و انفصال دائم از خدمات دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می‌شود. پیش از این هم ذکر شد که چنانچه عمل رمال یا فالگیر را بتوان ذیل ماده ۷۱۲ در تکدیگری و کلاشی آورد؛ تعقیب چنین اعمالی منعی نخواهد داشت. در عین حال دیده شده است که رمالان و جادوگران با سوء‌استفاده از اعتماد میان خود و مشتریان دست به اقداماتی چون آزار و اذیت جنسی و سرقت هم می‌زنند که در جای خود قابل بررسی است و مجازات‌های خاص خود را دارد.

● چرا مردم به فالگیری روی می‌آورند؟ اقبال مردم چه تاثیرات حقوقی و جرم‌شناختی دارد؟

در پاسخ به سوال اول باید به میل طبیعی بشر برای اطلاع از آینده و جذابیت ذاتی این موضوع سخن گفت. در عین حال بشر برای تسلط فیزیکی و روانی بر سایر افراد به اعمالی چون رمالی و جادوگری متوسل می‌شود و نکته مهم‌تر آن است که مسدود بودن راه‌های عادی پیشرفت در یک جامعه یا تنبلی فرد برای پیمودن مسیر موفقیت باعث می‌شود که او به فکر راه‌های میانبری چون رمالی و جادوگری بیفتد. البته نباید از کج‌فهمی‌های ماوراء‌الطبیعه بعضی افراد (و در برخی اوقات در پوشش نام دین) هم غافل بود. در عین حال در دسترس بودن این مشاغل و خانگی بودن آن باعث سهولت دسترسی و سختی نظارت و کنترل بر این شغل می‌شود. مجموع این شرایط است که افراد را به سمت رمالی و جادوگری سوق می‌دهد.

اما اقبال مردم به این نوع اقدامات خود باعث تاثیرات حقوقی بعدی خواهد شد. نخستین مورد این است که اعتماد مشتریان به رمالان و جادوگران در خوشبینانه‌ترین حالت باعث سرخوردگی آنها، پس از بی‌نتیجه بودن اقدامات خواهد شد که ممکن است عوارض حقوقی و جرم‌شناختی خود را داشته باشد و در حالت‌های بدبینانه نیز، همان‌طور که بیان شد، به بزه‌دیدگی فرد یا افراد منجر خواهد شد. در عین حال ترویج موضوع رمالی و جادوگری در سطح جامعه باعث خواهد شد که چنین مشاغل کاذبی رواج پیدا کند و حتی برخی افراد از مشاغل مفید خود به این شغل کشیده شوند یا این‌که سعی کنند با جادوگری و رمالی روزگار و سختی‌های آن را پشت سر بگذارند. روشن است که رواج مشاغل کاذب و بیکاری پنهان در سطح جامعه چه اثراتی بر وضع اجتماعی خواهد گذاشت و چه بزهکاری‌هایی را در آینده به وجود خواهد آورد. در عین حال به دلیل استفاده رمالان و جادوگران از مفاهیم دینی و بی‌فایده بودن این اقدامات خواهد توانست نقش دین در نظام‌های هنجاری افراد را بکاهد و در نهایت به ضرر جامعه منتهی شود.

روشن است که رمالی و جادوگری به طور صریح در قوانین ایران جرم‌انگاری نشده‌اند، اما می‌توان با استفاده از سایر عناوین مجرمانه به برخورد انتظامی و قضایی با این موضوعات پرداخت. پیش از آن البته باید به این سوال پاسخ داد که آیا تا وقتی که از لحاظ فرهنگی برخی مردم به واهی بودن این روش ها اطمینان نیافته اند و نیازی از سمت جامعه برای رمالی و جادوگری وجود دارد، برخورد قضایی و انتظامی راه‌حل نهایی مشکل خواهد بود؟

مصطفی مسجدی‌آرانی