چهارشنبه, ۲ خرداد, ۱۴۰۳ / 22 May, 2024
فرآیندها, روش ها و ابزارهای آینده نگاری نوآوری
● مروری بر مفاهیم آیندهنگاری (Foresight)
الف) کلیات
آنچه را که امروزه فعالیت آیندهنگاری مینامند، اولین بار توسط ژاپنیها در سطح ملی انجام گرفت. آنچه که ژاپنیها در سال ۷۱-۱۹۷۰ تجربه نمودند با هدف پیشبینی (مخصوصاً پیشبینی فنّاوری) سازماندهی شده و تحت نام دلفی ۱۹۷۰ معرفی گردید، این تجربه بعدها به واسطه آنکه به مجموعهای از اهداف، بهغیر از پیشبینی دست مییافت "آیندهنگاری" نام گرفت.
آیندهنگاری " فرآیندی نظاممند، مشارکتی و گردآورنده ادراکات آینده است، که چشماندازی میانمدت تا بلندمدت را با هدف اتخاذ تصمیمات روزآمد و بسیج اقدامات مشترک بنا میسازد." این تعریف از آیندهنگاری بهعنوان تعریف پایهای در برنامه " شبکه توسعه منطقهای آیندهنگاری اتحادیه اروپا" که با نام اختصاری " فورن" شناخته میشود، مورد استفاده قرار گرفت.
پیدایش الگوواره آیندهنگاری را میتوان از دو دیدگاه بررسی نمود:
۱) ابداع روش دلفی توسط محققین موسسة رند در دهة ۱۹۶۰ میلادی که به ظهور روشی علمی و کارآمد جهت پیشبینی پیشرفتهای علمی و فنّاورانه منجر گردید. در اواخر این دهه و اوایل دهه ۱۹۷۰، ژاپنیها با استفاده از تجربة متخصصان این موسسه، روش دلفی را بهصورتی گسترده جهت پیشبینی وضعیت علم و فنّاوری تا سال ۲۰۰۰ میلادی بهکار گرفته و اولین مطالعه گسترده خود را به انجام رساندند. هدف ژاپنیها در ابتدا، صرفاً پیشبینی وضعیت علم و فنّاوری بود اما در خلال انجام این فرآیند (که هر پنج سال یکبار در ژاپن انجام میشود) به نتایجی فراتر از پیشبینی دست یافتند بهگونهای که قادر به جهتدهی نسبی وضعیت تحقیقات و توسعه علمی و فنّاورانه جامعه خود گردیدند. بدین ترتیب، دیگر مفهوم پیشبینی بیانگر این فعالیت نبود و در عمل مفهوم جدیدی به نام "آیندهنگاری" که به معنای ایجاد آینده مورد نظر میباشد، خلق گردید. از دیدگاه دیگر، تحولاتی که در سه حوزة برنامهریزی راهبردی، مطالعات آینده و توسعه سیاست رخ داد، منجر به ظهور آیندهنگاری گردید.
ب) اهداف آیندهنگاری
در مقاله ایروینو مارتین اهداف آیندهنگاری به صورت زیر دستهبندی شدهاند:
ج) روش شناسی آیندهنگاری
فایده روشهای آیندهنگاری را میتوان کشف، خلق و امتحان دیدگاهها و آرمانهای مطلوب و ممکن آینده دانست. داشتن یک آرمان برای آینده، در اتخاذ سیاستها، راهبردها و برنامهها میتواند مفید باشد و در نهایت میتواند احتمال وقوع آینده مطلوب را بیشتر کند.
اگر این آرمانها بهوسیله روشهای آیندهنگاری امتحان نشوند، میتواند باعث بروز ضررهایی شوند که ناشی از هدایت افراد به سوی اهداف و برنامههای غیرممکن است. به وسیله روشهای پیشبینی میتوان عواملی را که باعث ایجاد خلل در برنامهها و عدم دستیابی به اهداف میشود تعیین نمود.
مهمترین دلیل استفاده از روشهای آیندهنگاری این است که مشخص کنیم برای یک تصمیم صحیح چه چیزهایی لازم است معلوم باشد که در حال حاضر این اطّلاعات در دست نیست. به کمک این اطّلاعات میتوان فرضها را مشخص کرد تا امتحان شده و در صورت لزوم تغییر یابند.
دستهبندیهای مختلفی برای آیندهنگاری و روشهای آن وجود دارد که در زیر به آنها اشاره شده است:
● دسته اول
۱) روشهای ارزشی
که مبنای آن ارزشها یا هنجارهاست. بنابراین در این نوع پیشبینی این سؤال مطرح میشود که چه آیندهای را میخواهیم؟ یا اینکه چه چیزی برای ما مطلوب است؟ روشهای ارزشی بیشتر مأموریتگرا هستند و با ارزیابی مقاصد، نیازها و تمایلات آینده شروع میشوند و به زمان حال باز میگردند.
۲) روشهای اکتشافی
در اینجا صرف نظر از اینکه چه چیز مورد علاقه ما است، مشخص میکنیم که چه چیزی ممکن است اتفاق بیفتد. پیشبینی اکتشافی از پایه مطمئن معرفتی امروز آغاز میشود و به سمت یک آینده مشخص جهت مییابد.
تفاوت عمده این دو دسته در این است که روشهای اکتشافی آینده را بر مبنای گذشته و حال میسازند ولی روشهای ارزشی، آینده مطلوب و ممکن را مشخص میکنند تا بتوان بر مبنای آن برای زمان حال برنامهریزی کرد.
● دسته دوم
یکی دیگر از شیوههای تقسیمبندی، تقسیم بر مبنای تکنیک به کار گرفته شده در آنها، به روشهای زیر میباشد:
۱) کمّی یا عددی: اولین تلاشهای غیرمعمول برای اطّلاع از آینده، با بهکارگیری ریاضیات و آمار شروع شد. در این روشها، تکنیکهای عددی مهمی توسعه یافتند. بهعنوان مثال میتوان از سریهای زمانی، مدلهای تصمیمگیری، شبیهسازی و سامانههای پویا نام برد. در همه این روشها که روشهای عددی نامیده میشوند رفتار یک متغیر یا یک دستگاه چند متغیره در یک محدوده زمانی بررسی میشود. در استفاده از آنها فرض بر این است که آینده در امتداد گذشته قرار گرفته است و در صورتیکه قوانین مستتر در اطّلاعات مربوط به آن روند (از گذشته به حال و آینده) را بفهمیم میتوان آینده را پیشبینی کرد.
۲) شبه عددی یا قضاوتی: روشهای شبه عددی یا قضاوتی، حد وسط بین روشهای کیفی و روشهای کمّی هستند. در بیشتر مواقع روشها نیاز دارند که قضاوتهای ذهنی را از طریق یک سری قوانین یا تعاریف، کمّی کنند. همچنین برخی روشها از برآوردهای احتمالی ذهنی استفاده میکنند. باید یادآور شد که بین دانشمندان مختلف بر سر تعیین روشها که کدام کمّیاند و کدام کیفی، اختلافاتی وجود دارد. این اختلافات بر سر تعیین اینکه کدام شبه عددیاند بیشتر دیده میشود. بهطور مثال برخی افراد روشهای شبه عددی یا قضاوتی را به دو دسته کلی "تحلیل تأثیر متقابل" و "درخت وابستگی" تقسیم کردهاند و برخی دیگر روشهایی مثل "نظریه بازیها" و "سناریو" و "تحلیل روند" را نیز به این دسته اضافه کردهاند.
۳) کیفی: با توجه به مسایل فوق، تلاشهایی برای خلق روشهایی به وجود آمد که بدون فرض اینکه آینده در امتداد گذشته است، بتوان با استفاده از آنها و با تقریب قابل قبولی آینده را پیشبینی نمود. در دهه ۶۰، روشی به نام "دلفی" توسعه یافت که میتوانست دورنمایی از سناریو آینده را بیان کند و آغازی بود بر خلق روشهای غیر عددی یا کیفی. پایه این روش و نیز سایر روشهای کیفی بر این استوار است که به نظر یک فرد خبره یا کارشناس، بیش از هر چیز دیگری میتوان اعتماد کرد.
کارشناسان بر مبنای شواهد یا انتظارات خود از آینده (که از اطّلاعات شخصی یا آشنایی قبلی آنها با موضوع مورد نظر به دست آمده است) نظر خود را بیان میکنند. از روشهای این دسته میتوان از "دلفی"، " تحلیل دنبالهای فنّاوریها"، "طوفان مغزی" و "تحلیل ریختشناسی" نام برد. کاربرد این روشها بیشتر در موارد زیر است:
۱) اطّلاعات و دادههای زمان گذشته راجع به موضوع مورد بحث وجود نداشته باشد که بتوان از روشهای عددی استفاده کرد.
۲) ممکن است بعضی از عوامل خارجی موجود باشند که در حالی که در حال تغییرند، بر موضوع مورد پیشبینی اثر میگذارند. تغییر این عوامل باعث میشود که نتایج بهدست آمده از روشهای عددی که بر اطّلاعات قبلی استوار بوده است را بیمعنی کند.
۳) اطّلاعات و دادهها در دسترس نیست و فقط میتوان آنها را از متخصصان و کارشناسان با تجریه دریافت کرد.
۴) اطّلاعات و دادهها ممکن است در اختیار باشند ولی پردازش آنها برای شناسایی فنّاوری با در نظر گرفتن تمام عوامل و جوانب، بسیار مشکل و هزینهبر باشد.
۵) ممکن است برخی عوامل فرهنگی، اخلاقی و شاید سیاسی بسیار مهم وجود داشته باشند تا عوامل فنی و اقتصادی را بیاهمیت کنند.
● دسته سوم
از دیدگاه دیگر، روشهای آیندهنگاری در چهارگروه زیر قرار میگیرند:
۱) روشهای رویکرد شناسایی موضوعات: روشهایی هستند که بهدنبال شناسایی موضوعات و حوزههایی میباشند که در فرآیند آیندهنگاری "پوشش" داده خواهند شد.
۲) روشهای رویکرد برون یابانه: روشهایی هستند که بهدنبال برونیابی و "تعمیم" روندهای گذشته به آینده میباشند.
۳) روشهای رویکرد خلاقانه: روشهایی را در بر میگیرد که "خلاقیت" را وارد فرآیند آیندهنگاری مینمایند.
۴) روشهای رویکرد اولویتگذاری: روشهایی هستند که بهمنظور "اولویتگذاری" مورد استفاده قرار میگیرند.
در دسته بندی مورد نظر، ۱۳ روش بیان شده که در جدول زیر آورده شدهاند:
د) مراحل آیندهنگاری فنّاوری
آیندهنگاری فنّاوری شامل سه مرحله میشود که در شکل زیر نشان داده شده است.
در هریک از این مراحل، بخشی از فرآیند آیندهنگاری فنّاوری انجام میپذیرد.
۱) مرحله پیشآیندهنگاری: در این مرحله فعالیتهایی برای آمادهسازی اجرای مرحله اصلی آیندهنگاری انجام میشود. بعضی از فعالیتهایی که در این مرحله انجام میگردد عبارتند از: ارزیابی امکانپذیری، طراحی فرایند اجرا، توسعه مفاهیم در میان مشارکتکنندگان و تهیه منابع و مواد لازم.
۲) مرحله اصلی آیندهنگاری: در این مرحله روشهای اصلی آیندهنگاری مانند پانل، دلفی، سناریوسازی، تحلیل ثبت اختراع و...انجام میگردد و مشارکت بازیگران مختلف جلب میگردد و ستادهها مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
۳) مرحله پسآیندهنگاری: در این مرحله فعالیتهایی مربوط به انتشار نتایج، اشاعه نتایج در بین سیاستگذاران و در بعضی مواقع پیادهسازی نتایج انجام میشود.
ه ) آیندهنگاری : سنت حاکم بر آینده پژوهی
آینده پژوهی در ابتدا کار خود را با پیش بینی آغاز کرد. پیش بینی شامل یک مجموعه فرایند خبرهمحور است که با حدس و گمانه زنی دربارهی آیندهٌٌٌٌْْْْ، بحث میکند و هیچ هدفی را برای تغییر در آینده ی پیشرو دنبال نمیکند که در نتیجهی آن اثر انگیزشی نیز در میان مردم جامعه یا کارکنان سازمان ندارد. پیشبینی به خودی خود ارزشی ندارد، بلکه با پاس خدادن به پرسشهای تصمیم گیران ابزاری برای کمک به فرایند تصمیم گیری است. ارزش پیش بینی به میزان سودمندی آن هنگام اخذ تصمیم بستگی دارد. هر پیش بینی که کیفیت تصمیم را بهبود بخشد، صرف نظر از این که در آینده چه رخ دهد، امری مفید است.
با وجود اینکه امروزه پیش بینی، همچنان یکی از حوزه های مهم و کلیدی آینده پژوهی است اما از دهه ی ۷۰ میلادی آینده نگاری به سنت حاکم بر آینده پژوهی تبدیل شد. آیندهنگاری از پیشبینی محض فراتر میرود، و به طراحی و معماری آیندهی مطلوب معطوف است. در اینجا آینده پژوهان به دنبال تغییر در آینده و برپایی هوشمندانه و تاحدی دلخواه آینده هستند. طبق تعریف، آیندهنگاری فرایندی است مبتنی بر گفتمانهای اجتماعی معطوف به آینده، با حضور گروههای زیادی از خبرگان رشتههای مختلف و نمایندگان همهی ذینفعان یک موضوع و به منظور خلق چشماندازهای همهجانبه و بلندمدت از آینده.
نتایج آینده نگاری مبنای برنامهریزی راهبردی را تشکیل میدهند. در آینده نگاری مشارکت گستردهی افراد و سازمانها در فرایند انجام آن، علاوه بر آنکه سبب میشود آینده از منظرهای گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... بررسی شده و راهکارهای معماری آینده ارایه میشود، انگیزه و باور عمومی را برای شکل بخشیدن به آیندهی مطلوب را در سطح وسیعی ایجاد میکند. امروزه میزان مشارکت گسترده در آیندهنگاری شاخصی از مردمسالاری دولتها در حوزهی سیاستگزاری عمومی به شمار میرود.
از سال ۱۹۹۰ برنامههای آیندهنگاری بخشی، منطقهای و ملی در سازمانهای دولتی و خصوصی از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. حوزههای فعالیت آیندهنگاری علم، فنّاوری، فرهنگ، محیطزیست و... بوده است، اما درسالهای اخیر بیشتر برنامهها بر حوزه های علم و فنّاوری تمرکز داشتهاند. اکنون آیندهنگاری علم و فنّاوری، بهعنوان یک ابزار تصمیمگیری دولتها در فرایندهای سیاستگذاری علم و فنّاوری عمل میکند و در بسیاری از موارد سبب پاسخگویی به پرسش های راهبردی جامعه، در یک چشمانداز بلندمدت شده است. فعالیتهایی باعنوان آیندهنگاری علم و فنّاوری، با سرعت بیسابقهای در بیشتر کشورهای در حال توسعه، در حال پیگیری و اجرا است.
آیندهنگاری ابزاری برای درک آیندههای محتمل، آمادگی بهتر برای رویارویی با آینده و تصمیمسازی برای نیل به آینده ای مطلوب است. آیندهنگاری شامل تلاشی نظام مند برای بررسی و خلق آیندهی درازمدت علم، فنّاوری، اقتصاد، محیط و جامعه بهمنظور شناسایی فنّاوریهای عام نوظهور، حوزه های پرمنفعت اقتصادی و سایر حوزههای زیربنایی راهبردی است که به احتمال فراوان، بیشترین منافع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را خواهند داشت. آیندهنگاری نوعی مدیریت و مهندسی جامع آینده و ایجاد فرصت برای ساختن آیندهی مطلوب است.
در بسیاری از موارد آیندهنگاری با سایر فعالیتهای مشابه، مانند پیشبینی و برنامهریزی راهبردی اشتباه گرفته میشود. آیندهنگاری نباید با پیشبینی که دارای پیشفرضهایی ثابت در مورد چگونگی شکلگیری آینده است، اشتباه گرفته شود. آیندهنگاری به دنبال پیشگویی نیست، بلکه فرایندی است که با تمرکز بر خلق آینده در پی خلق چشماندازهای مشترک از آینده است، چشماندازهایی که سازمانها را بر آن میدارد که فعالیتهای امروز خود را با آنها منطبق سازند. آیندهنگاری جایگزین پیشبینی، آینده اندیشی و برنامهریزی راهبردی نمیشود. هر یک از این فعالیتها در فرایند آینده نگاری نقش خود را ایفا میکنند، و در بسیاری از موارد، بهطور متقابل یکدیگر را حمایت میکنند.
آیندهنگاری کار خود را با شناسایی آینده ی بدیل آغاز میکند و با بررسی آنها، امکان وقوع و اثربخشی هر انتخاب را مشخص میکند. بعد از این مرحله نوبت به انتخاب گزینهی مطلوب براساس معیارهای امکان و اثربخشی میرسد (در واقع خروجی این مرحله فهرستی از اولویتهای برتر از تصاویر آینده میباشد).
پس از این انتخاب و مقایسه با وضعیت حال، برای رسیدن به گزینه ی انتخاب شده راهکارهای لازم ارایه میشود. از این مرحله، کار به فرایند برنامهریزی راهبردی ارتباط داده میشود که از وظایف آیندهنگاری نیست. آیندهنگاری در شناسایی مقصد یا هدف تلاش میکند.
آیندهنگاری فراتر از مجموعهای از روشها، فرایندی از مشاوره و تعامل بین جامعهی علمی، ذینفعان دستاوردهای تحقیقاتی و سیاستگذاران است. این فرایند منظم و مستمر در پی خلق آیندهای مطلوب در افق ده تا سی سال و با دو هدف زیر است:
▪ شناسایی سریع فنّاوریهای عام نوظهور؛ فنّاوریهایی که استفاده از آنها منافعی برای جامعه دارد. اینگونه فنّاوری ها هنوز در مرحله پیشرقابتی قرار دارند و میتوانند برای سرمایهگذاری انتخاب شوند.
▪ شناسایی حوزه های تحقیقات راهبردی؛ این تحقیقات پیشزمینهای برای حل مسائل علمی شناختهشدهی فعلی یا آتی خواهند بود.
در برنامههای مختلف آیندهنگاری اهداف گوناگونی برای آیندهنگاری در نظر گرفته شده است. این طیف از فراهم نمودن قابلیت هشدار زودهنگام تا ایجاد وفاق عمومی متغیر بوده است. برخی از برنامههای آیندهنگاری بر پشتیبانی برنامهریزی و برخی بر آموزش تاکید بیشتری داشتهاند. عدهای از برنامهها بر تلاش، جهت انگیزش مردم تأکید میکردند. در حالی که باقی بر تلاش برای فهم بهتر روندهای جامعه تأکید داشتند. این اهداف در ظاهر بیارتباط بهنظر میرسند، اما میتوان آنها را در قالب سه موضوع اصلی تقسیمبندی کرد:
۱) ساختن اطّلاعاتی که به روند تصمیمگیری کمک کند.
۲) زمینهسازی و ایجاد مدلهای ذهنی مبتنی بر آیندهنگاری
۳) تشکیل یک چشمانداز گروهی برای آینده و دستیابی به وفاق عمومی
مهمترین هدف آیندهنگاری تصویرسازی، خلق و ترسیم چشمانداز (آینده مطلوب) است. چرا که تعریف هدف ماهیت ارتباط با فرآیند تصمیمگیری را مشخص میسازد. پیامدهای اصلی آیندهنگاری عبارتند از:
▪ کشف فرصتهای آتی جهت تعیین اولویتهای سرمایهگذاری در زمینهی فعالیتهای علم و نوآوری.
▪ جهتدهی نظام علم و نوآوری.
▪ وارد کردن بازیگران جدید به حوزه های راهبردی.
▪ ایجاد شبکهها و پیوندهای جدید در سطوح گوناگون جامعه
فرایند انجام هر برنامه ی آینده نگاری شامل چهار مرحله است:
۱) مرحله یک: تعیین چارچوب و الگوی مفهومی
هدف این مرحله سازماندهی و استقرار پایههای برنامه است. این مرحله که شامل تعیین هدف، روششناسی و انتخاب کارشناسان برنامه آیندهنگاری است.
۲) مرحله دو: تعیین پارامترهای کلیدی
با استفاده از گروههای متنوع کارشناسان و اطّلاعات جمعآوری شده، متغیرهای کلیدی برنامه مشخص میشوند.
این مرحله نیز خود شامل دو گام شناسایی و انتخاب گزینه میباشد.
الف) شناسایی
ـ شناسایی کارشناسان، دستاندرکاران و افراد تاثیرگذار در فرایند
ـ شناسایی مؤلفههای مربوط و زیربخشهای موردنظر
ـ درک و تبیین رسالت برنامه
ب) انتخاب
ـ دستهبندی افراد مرتبط با برنامه
ـ انتخاب کارشناسان
ـ ایجاد چارچوب مفهومی کلی که یک مدل مرجع برای فهم سامانه و پایهای برای تصمیمگیری است.
۳) مرحله سه: تهیه سناریو
در این مرحله برهم کنش بین متغیرهای کلیدی تحلیل میشود و از این طریق تعدادی سناریو طراحی میشود.
۴) مرحله چهار: اشاعهی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی
اشاعهی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی اهمیت برابری دارند که بر حسب نوع و اهداف برنامه آیندهنگاری تغییر میکنند.
● آیندهنگاری پیشبینی
▪ با مشارکت گسترهی وسیعی از سطوح مختلف مردم با حضور چند خبره
▪ متمرکز بر حوزههای عام و کلان متمرکز بر حوزههای خاص
▪ تحلیل و طراحی آینده فقط تحلیل آینده
▪ راهکارهای تعیین آیندهی مطلوب ارایه میشود. آیندهی مطلوب تعیین نمیشود.
▪ راهکارهای ساخت آینده بررسی میشوند ساختن آینده بررسی نمیشود.
باور عمومی و مشارکت جمعی برای تحقق چشمانداز وجود دارد انگیزه برای شکلدهی آینده وجود ندارد.
و) هدفهای عمومی آینده نگاری
این هدفها که فارغ از موضوع مطالعه و به طور طبیعی پس از طی فرآیند آیندهنگاری میباید حاصل شوند و آنها را با عناوین مختلفی همچون Communication ,Concentration on Longer-term, Coordination, Consensus, Commitment معرفی میکنند، عبارتند از:
۱) تعامل و ارتباط : گردهمایی گروههایی از افراد مرتبط با موضوع به شیوهها و روشهای مناسب به گونهای که بتوانند با هم تبادل نظر داشته و از آراء و نظرات یکدیگر استفاده کنند.
۲) تمرکز بر بلندمدت: شرکتکنندگان و مخاطبان برنامه افق دید خود را از کوتاه مدت به بلندمدت تغییر دهند.
۳) هماهنگی : انتظار میرود در پایان برنامه هماهنگی بیشتری بین شرکتکنندگان رخ داده باشد.
۴) همرأیی: ایجاد بینش مشترک نسبت به آینده، دارای اهمیت بسیار است و در صورت عدم تحقق آن، نمیتوان نتایج مطلوبی از آینده نگاری گرفت.
۵) تعهد در اجرا: انتظار میرود افراد دخیل در آینده نگاری آمادگی لازم را برای به اجرا در آوردن تغییراتی که آیندهنگاری پیشنهاد می کند، پیداکنند (ناظمی و قدیری، ۱۳۸۵).
ز) هدفهای خاص آینده نگاری
برای یک مطالعه در سطح ملی ، باید به طبقهبندی هدفهای آیندهنگاریهای ملی در کشورهای مختلف پرداخت که عبارتند از : تشخیص فنّاوریهای کلیدی، تشخیص فنّاوریهای عام در حال پیدایش، پیشبینی ظهور و وقوع فنّاوریها، تعیین جایگاه ملی، شناسایی ضعفها و قوتها، شناسایی توانها، شناسایی نیازهای اقتصادی و اجتماعی، شناسایی تهدیدها و فرصتها، اولویت گذاری، اطّلاع رسانی به بنگاههای اقتصادی، اطّلاع رسانی به تصمیم گیران و سیاستگذاران، ایجاد همکاری میان بخش پژوهشی و بخش صنعت، ساخت چشمانداز.
از آنجا که آینده نگاری حاصل تلاقی سه دسته از مفاهیم در حوزههای آینده پژوهی، یعنی برنامهریزی یا برنامهریزی راهبردی و سیاستگذاری یا توسعة سیاست وشبکه سازی میباشد، خروجی آینده نگاری تنها از جنس آینده نیست؛ بلکه خروجیهای آن پیشنهادهایی هستند که بار مفاهیمی از نوع سیاستگذاری و برنامهریزی را با خود دارند.
ح) دیدگاههای سه گانه درباره محرکهای آینده نگاری
تفاوت پیشبینی و آینده نگاری را میتوان به این صورت ساده توضیح داد که پیشبینی تمایل به استفاده از اطّلاعات گذشته برای ترسیم آینده را دارد، در حالی که آینده نگاری تاکید خود را بر ترسیم آیندههای مطلوب و امکانپذیر میگذارد.
بعد از دو دهه، آینده نگاری به یکی از ابزارهای مهم سیاستگذاران، در تمامی حوزهها، برای کمک به سیاستگذاری و تصمیم گیری تبدیل شده است. اروپا، آمریکا و ژاپن به طور گستردهای از این ابزار برای جویا شدن نظرات متخصصان مختلف، نزدیک کردن دیدگاههای مختلف به یکدیگر، ایجاد اجماع و یا کسب نظر اکثریت استفاده کرده، برمبنای دانش و آگاهی کسب شده از این آیندهنگاریها، اقدام به تعیین چشماندازها و سیاستگذاری میکنند. پس ازانجام موفق آینده نگاری دراین کشورها، دولتهای بسیار دیگری راه آنها را پیمودند.
آیندهنگاری را میتوان به عنوان فرایندی نظاممند برای نگاه میان مدت تا بلند مدت به آینده علم، فنّاوری و مسایل اجتماعی که منتج به سیاستگذاری در زمان حال می شود، دانست.
بن مارتین آیندهنگاری را به عنوان فرآیندی که شامل تلاش نظاممند برای نگاه به آینده بلند مدت علم، فنّاوری، اقتصاد و سیاست، با هدف شناسایی حوزههای پژوهش راهبردی و ایجاد فنّاوری عام (عمومی) که میتوانند بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را فراهم سازند تعریف کرده است.
بر اساس تعریف بن مارتین، میتوان به ۵ جنبه مهم آیندهنگاری اشاره کرد:
۱) تلاش برای نگاه به آینده باید نظاممند باشد، تا بتوان آن را آیندهنگاری نامید.
۲) آیندهنگاری معمولاً به بلندمدت که معمولاً خارج از افق برنامهریزیهای معمولی به شمار میآید، میاندیشد؛ بنابراین افق زمانی فعالیتهای آیندهنگاری، بین ۵ تا ۳۰ سال را دربر میگیرد.
۳) فشار علم/فنّاوری باید در توازن با کشش بازار باشد. آیندهنگاری فنّاوری نباید به تنهایی زیر سلطه مسایل مرتبط با علم و فنّاوری قرار داشته باشد، بلکه باید توجهاتی به عوامل اجتماعی و اقتصادی (که برای شکل دادن به نوآوریها مهم شناخته شدهاند) نیز داشته باشد.
۴) آیندهنگاری بر روی فنّاوریهای عام در حال ظهور، در جایی که مورد قانونی برای حمایت دولت وجود دارد، تمرکز میکند.
۵) آثار اجتماعی باید مورد توجه قرار بگیرند و باید از تمرکز صرف بر روی مسایل مربوط به خلق ثروت اجتناب ورزید.
همین نکته باعث شده است که بسیاری از فعالیتهای اخیر آیندهنگاری، از ابتدا بر پایه یک مشکل انجام شوند (به عبارت بهتر: فعالیتهای آیندهنگاری مشکل محور شدهاند) و به عنوان مثال بر روی مسایلی، مانند: جلوگیری از جنایات، جوامع سالمند و... تمرکز میکنند.
لوک جرجیو آیندهنگاری را به عنوان: ابزار نظاممندی برای ارزیابی پیشرفتهای علمی و فنّاورانه که تأثیر زیادی بر روی قابلیت صنعتی، ایجاد ثروت و کیفیت زندگی دارد تعریف کرده است.
از تعاریف دیگری که برای آیندهنگاری گفته شده است میتوان به تعریف زیر اشاره کرد:
. فورن آیندهنگاری را فرایندی نظاممند و مشارکتی برای گردآوری اطّلاعات (دربارة) آینده و ایجاد چشمانداز میان مدت تا بلندمدت برای اثرگذاری بر تصمیمات زمان حال و انجام فعالیتهای مشترک میداند.
● خاستگاه آیندهنگاری
دانش آیندهنگاری از تلاقی سه جریان سیاستگذاری، برنامهریزی و آینده اندیشی بوجود آمده است. شکل (۱) چگونگی شکل گیری آیندهنگاری را نشان می دهد.
● محرکهای آیندهنگاری
از دهه ۹۰ به بعد، آیندهنگاری با استقبال فراوانی (از سوی دولتها، بنگاهها و....) روبرو شد و بسیاری از دولتها به انجام آیندهنگاری روی آوردند. بن مارتین، مایکل کینان و آتیلا هاواس دلیل این امر را ناشی از موارد مختلفی بدینگونه میدانند:
● محرکهای آیندهنگاری، از دیدگاه بن مارتین
بن مارتین محرکهایی را که باعث جهش علاقهمندی به آیندهنگاری شده در ۵ عامل بررسی میکند:
۱) افزایش رقابت
دنیا به طور فزایندهای به سمت رقابتیتر شدن گام بر میدارد. بازیگران جدید اقتصاد جهانی در آسیا، آمریکای لاتین، اروپای شرقی و مرکزی ظهور کردهاند. ظهور بازیگران جدید باعث افزایش رقابت درسطح جهانی شده است.
با حرکت اقتصاد کشورها به سمت اقتصاد، دانش محور وابستگی به نوآوری و فنّاوریهای در حال ظهور بیشتر میشود که این عامل خود، باعث نیاز به پژوهشهای راهبردی میشود.
مشکلی که در اینجا آشکار میشود این است که انجام پژوهشهای راهبردی و زیر بنایی باعث میشود که بنگاهها متحمل خطرپذیری یا هزینه زیاد شوند.
بنابراین دولتها باید بخشی از مسئوولیتهای مالی را بر عهده بگیرند، اما دولتها نیز نمیتوانند در تمامی این حوزهها سرمایهگذاری کنند. براین اساس باید تعدادی از حوزههای مهمتر انتخاب شوند؛ آیندهنگاری فرایندی است که به چنین انتخابی کمک میکند.
۲) افزایش محدودیتها بر هزینه عمومی
محدودیتهای وارد شده بر هزینه عمومی را میتوان در:
الف) افزایش جمعیت و افزایش سطح توقعات عمومی، بویژه در حوزههای بهداشتی، آموزشی و رفاه اجتماعی؛
ب) محدودیتهای پذیرفته شده سیاسی که به واسطه معاهدات و کنوانسیونهای مختلف بر کشورها وارد میشود. به عنوان مثال میتوان به فشار سازمان تجارت جهانی در مورد تعرفهها اشاره کرد؛
ج) کاهش درآمدهای ارزی به واسطه کاهش قیمت در وضعیت رقابتی جستجو کرد. اما دولتها برای افزایش قابلیت رقابت، کاهش مخارج و پاسخگویی به توقعات، نیازمند فنّاوریهای در حال ظهور میباشند. توسعه فنّاوریهای در حال ظهور خود منوط به سرمایه گذاری در بخش تحقیق و توسعه میباشد.
از آن جایی که اقدام به تحقیق و توسعه در هر حوزهای بار مالی فراوانی بر دوش دولت میگذارد، دولتها ناچار به اولویت بندی هستند. آیندهنگاری ابزاری برای کمک به شناسایی این اولویتها است.
۳) افزایش پیچیدگی
عامل دیگری که محرک آیندهنگاری شده افزایش پیچیدگی است. افزایش تعداد عوامل درگیر در موضوعها و نیز نزدیکتر شدن تعاملات و روابط درون نظامی میان این عوامل، باعث شده است که در تصمیم گیری، عوامل بسیاری در نظر گرفته شود. از جمله عواملی که باید در نظر گرفت، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ سامانه جهانی، منطقهای، ملی و محلی و بین هر یک از این موارد و موسسات جهانی،
▪ پژوهش و فنّاوری از یک سو و اقتصاد، سیاست، فرهنگ و محیطزیست از سوی دیگر،
▪ بخش خصوصی و عمومی (دولتی)،
▪ فنّاوریهای مختلف و ادغام (ترکیب) فنّاورانه به گونهای ویژه اهمیت دارد. اغلب، مهمترین نوآوریهای رادیکال زمانی بوجود میآیند که دو یا چند جریان مجزای پیشین از فنّاوری، با یکدیگر ترکیب میشوند،
▪ تولیدکنندگان مختلف دانش.
این نکته را همیشه باید در نظر داشت که دامنه وسیعی از تولیدکنندگان دانش وجود دارد که ابهام قابل ملاحظهای در مرزهای نهادی (رسمی) بین آنها وجود دارد (یعنی بخشهای صنعتی و دانشگاهی).
به این ترتیب رشد تعاملات میان سامانهها باعث میشود، نیازمندیهایی به این گونه مورد توجه قرارگیرد:
▪ درک بهتر از سامانه های پیچیده،
▪ سیاستهای انعطافپذیر، سامانه و پاسخها،
▪ ابزارهای سیاستی برای پیوند میان بازیگران، نیازها و ارزشها،
▪ افزایش و اثر بخش کردن شبکهها، همکاریها و مشارکتها،
▪ شفاف بودن مرزهای میان مسئولیتهای هیأتهای ملی، منطقهای و جهانی و سیاستهای مربوط به هر یک از این مسئولیتها. (Martin ۲۰۰۲, Miles,۲۰۰۳)
۴) افزایش اهمیت قابلیت علم و فنّاوری
یکی از نکات مهم در این بحث، تمایز میان مهارت و دانش است. امروزه دانش عملی و فنّاورانه به مثابه یک منبع راهبردی برای شرکتها و کشورها میباشد. در بسیاری از مطالعات سیاستگذاری علم که انجام شده، توجه به اهمیت دانش ضمنی به اندازه دانش کدبندی شده آشکار میشود. از مشخصات دانش ضمنی این است که به آسانی قابل انتقال نمیباشد. مسئله دیگر این است که ما به مهارتهای گسترده نظاممند جدید مانند رویکردهای میان رشتهای، شبکه سازی و همکاری نیاز داریم.
آیندهنگاری با توسعه این مهارتها، شبکه سازی و همکاری میان بازیگران باعث دستیابی ما به دانش ضمنی میشود.
۵) تغییر قراردادهای اجتماعی میان علم و فنّاوری از یک سو و جامعه از سوی دیگر
حدود ۴۰ سال پیش، پس از جنگ جهانی دوم، مدل رانش علم، مدل غالب در سیاستگذاری علم و فنّاوری بود. بر اساس این مدل، پیشرفت در پژوهشهای پایهای باعث افزایش فرصت در پژوهشهای کاربردی میشد و در حقیقت امکان توسعه فنّاوریهای جدید و نوآوری را فراهم میکرد. اما دولتها دربارة اینکه منافع حاصل از این نوع پژوهشها به چه میزانی و در کدام شاخه بروز میکند و یا دستیابی به نتایج کاربردی چه زمانی خواهد بود آرامش داشتند. افزایش رقابت صنعتی و محدودیتهای بودجهای، عواملی بودند که دولتها را محاسبه گر کردند و حکومتها خواهان آگاه شدن از منافع منتج از سرمایهگذاریهای خود و مشخص شدن زمان دستیابی به این منافع بودند. آیندهنگاری به مثابه یکی از شیوههای پیوند میان جوامع علمی، این فرصتهای پژوهشی را همراه با نیازهای صنعتی و اجتماعی در ارتباط با فنّاوریهای جدید و نوآوری پیگیری میکند. موفقیت در استفاده و کاربردی کردن علم و فنّاوری به طور فزایندهای وابسته به ایجاد شبکههای مؤثر میان صنعت، دانشگاه و مراکز پژوهشی است. آیندهنگاری میتواند به ایجاد و تقویت این گونه از ارتباطات و پیوندها کمک کند.
● محرکهای آیندهنگاری از دیدگاه مایکل کینان
مایکل کینان محرکهای آیندهنگاری را به این گونه مورد بحث قرار میدهد:
۱) ظهور شیوههای نوین سیاستگذاری
درک روبه رشدی از این مسئله که جهان به صورت پویایی پیچیدهتر میشود، ایجاد شده است. این عامل باعث میشود که دانستن همه چیزهای مورد نیاز در مورد دخالت سیاستگذاری موفق برای هیچ سازمانی امکانپذیر نباشد. به عبارت دیگر حکومتهای بسیاری پذیرفتهاند که دانش مورد نیاز برای دخالت سیاستگذاری موفق در بین بازیگران مختلف، تقسیم (توزیع) شده است. به نظر میرسد که فعالیت آیندهنگاری با گستردگی و تأکیدی که بر روی فرآیندها دارد، بخشی از این تغییر جهت باشد.
۲) تمایل فزاینده به هوش آینده نگر
یکی از دلایل منطقی که برای اجرای آیندهنگاری (بویژه در سطح منطقهای و بخشی) مطرح است، دربارة توسعه هوش آینده نگر بین بازیگران سامانه میباشد. این دلیل منطقی به توسعه فضایی (به لحاظ مکانی مثلاً برای پوشش حوزههای ناشناخته، بازارهای بالقوه و...) و زمانی (برای مثال تشویق تفکر بلند مدت) چشماندازها، منجر میشود. این چشماندازهای جدید، شناختی از فرصتها و تهدیدات محتمل را ایجاد میکنند. باور غالب این است که شرکتها و سیاستگذاران یا سایر بازیگران سامانهای که به این سلاح مجهز شدهاند، بهتر میتوانند در برابر دامنه کلی از پیشامدهای آینده عمل کنند.
۳) ایجاد اتحادهای حمایتی
یکی از دلایل مهم انجام آیندهنگاری، توانایی آن برای بسیج گروههای ناهمگون بازیگران به دور یک چشمانداز واحد است. به عنوان مثال اگر درحال حاضر مسئله ویژهای به صورت راهبردی مهم به نظر برسد از آیندهنگاری میتوان نه تنها برای افزایش آگاهی اهمیت آن مسئله، بلکه برای بسیج سهامداران کلیدی برای انجام اعمال (اقدام) جمعی راهبردی استفاده کرد.
۴) اثرات قیل و قال و دنباله روی
هنگامی که کشوری فعالیت آیندهنگاری را انجام میدهد، کشورهای رقیب دنبال کردن راه او را الزامی میدانند. علاوه بر این، عملیات سازمانهای بینالمللی مانندUNIDO نقش قابل توجهی در این زمینه ایفا کرده است (گفتنی است که نخستین کارگاه آیندهنگاری در ایران با حمایت UNIDO در سال ۱۳۸۴ برگزار شد).
۵) اثر هزاره
دولتها در تمام جهان تلاش کردند تا دست کم در ظاهر هم که شده، خود را در حال آماده سازی برای رویارویی با فرصتها و چالشهای سدة ۲۱ نشان بدهند. این عامل نیز میتواند تا حدودی افزایش فوقالعاده مطالعات آیندهنگاری را نشان دهد.
● محرکهای آیندهنگاری از دیدگاه آتیلاهاواس
آتیلاهاواس محرکهای آیندهنگاری را که باعث استقبال گسترده از آیندهنگاری شده است این گونه بر میشمارد.
۱) روبهرو شدن با چالشهای پیچیده
سیاستگذاران در دنیای امروز با چالشهای پیچیدهای روبه رو میباشند، چرا که عوامل اجتماعی ـ اقتصادی در توصیف مسائلی که دارای اهمیت راهبردی میباشند، مانند:
- قابلیت رقابت (در سطح ملی برای جذب استعدادها (تواناییها) و سرمایه در سطح بنگاه برای حفظ و افزایش سهم ملی و بینالمللی از بازار)،
- کیفیت زندگی (بهداشت، آموزش، تغییرات جمعیتی بویژه افزایش جمعیت سالمند و نیازهای خاص این افراد، کشمکشهای اجتماعی، محدود کردن جنایت و....)
- آموزش و یادگیری در طول زندگی (نیازهای جدید برای سامانههای آموزشی، ابزارها و روشهای نویی که بطور عمده بر اساس فنّاوری اطّلاعات بنا نهاده شدهاند، نیازهای فزاینده به ارتباط و همکاری متقابل بین شغلی)،
- نابرابریهای منطقهای، با یکدیگر ارتباط متقابل دارند.
۲) جهانی شدن
تغییرات گسترده فنّاورانه و سازمانی، همانند اهمیت روبه فزایش قابلیتهای یادگیری و استفاده از دانش، به طورگستردهای قواعد بازی راتغییر داده است. بنابراین دولتها مجبور هستند بخشی از وظایف گذشته خود را کنار بگذارند و مسئولیتها و وظایف تازهای را عهده دار شوند. بنگاهها نیز باید به دنبال یافتن راهبردهای جدید، برای حفظ و ارتقای قابلیت رقابتیشان در این محیط باشند.
۳) انواع شبکهها و خوشهها
انواع گوناگون خوشهها و شبکهها (تجارت آکادمی، تجارت تجارت هم در سطح ملی و هم فراملی) و سایر انواع همکاری به عاملی کلیدی در خلق، انتشار و بکارگیری دانش و فنّاوریهای جدید، در نتیجه برآوردن نیازهای اجتماعی و دستیابی به موفقیت اقتصادی، تبدیل شدهاند.
۴) تغییرات فنّاورانهی سریع
پیش از آنکه سیاستگذاران بتوانند کاملاً با مکانیسمهای کاری (مفیدی) از تغییرات فنّاورانهی آگاه شوند و از تبعات اجتماعی اقتصادی این تغییرات مطلع شوند تا سیاستهای مناسبی را تدوین کنند، این تغییرات رخ میدهند.
۵) متوازن کردن بودجهها
دولتها پس از روبه روشدن با فشارهای فزاینده سیاسی و اقتصادی به سختی تلاش میکنند تا بودجههایشان را، در حالی که از مالیاتها میکاهند، متوازن سازند. بنابراین دولتها نیازمند این هستند که هزینههای عمومی را کاهش دهند و درعین حال پاسخگویی درمقابل اینکه پول مالیات دهندگان را چرا و به خاطر چه موضوعی هزینه کردهاند؟ در جوامع دموکراتیک از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.
۶) دغدغههای اجتماعی درباره فنّاوریهای نو
سیاستگذاران همچنین مجبورند با دغدغههای فزاینده اجتماعی در مورد فنّاوریهای نو روبه رو شوند (بویژه دغدغههای اخلاقی و امنیتی در مورد زیستفنّاوری، ترس از بیکاری و محرومیت اجتماعی به واسطه انتشار سریع، توسط فنّاوریهای اطّلاعاتی و ارتباطاتی).
هاواس نتیجه میگیرد که سیاستگذاران در تلاش برای یافتن راه حل هایی برای این چالشها، نیازمند بهرهگیری از روشهای مشارکتی شفاف، که نگاه روبه جلو را در دستور کار خود قرار میدهد، خواهند بود. او معتقد است که: آیندهنگاری ابزار اثر بخشی در این زمینه است. او معتقد است که: کشورهای در حال توسعه علاوه بر مشکلات یاد شده مسایلی مانند از دست دادن بازارهای پیشین، قابلیت رقابت شکننده بینالمللی، کیفیت به نسبت پایین زندگی، فرار مغزها و.... روبه رو میباشند. بنابراین از آیندهنگاری میتوان به عنوان ابزاری مفید در این تلاشهای بهم مرتبط برای حل مشکلات بهره برد.
● نتیجه گیری
بشر از گذشته به دنبال این بوده است که بتواند آینده خود را گمانهزنی و پیشبینی کند. از نیمه دوم سده بیستم فعالیت پیشبینی به صورت منظمتر ودقیقتری انجام شد، تا این که در اوایل دهه ۹۰پیشبینی، در تلفیقی با دانشهای سیاستگذاری وآینده اندیشی به ایجاد آیندهنگاری انجامید. بشر به این نتیجه رسیده است که دنیای امروز بسیار پیچیده شده است و دانش نیز به طور گستردهای پخش شده است به گونهای که بشر چارهای جز این ندارد که برای تصمیمگیری موفقیت آمیز، در هر حوزهای، از دانش متخصصان و ذینفعان آن حوزه استفاده کند.آیندهنگاری در این دو دهه به دلایلی، مانند: افزایش رقابت، افزایش محدودیتها بر هزینههای دولتی، ایجاد اتحادیههای حمایتی، جهانی شدن، روبهرو شدن با چالشهای پیچیده و... با اقبال و علاقهمندی بسیاری روبه رو شده است.
امید است که انجام فعالیت آیندهنگاری در ایران نیز به طور منظم، در حوزههای مورد نیاز، انجام گیرد و به یک فرایند، و نه فعالیتی یک باره، تبدیل شود.
منابع:
۱. ناظمی، امیر. قدیری، روح الله: آیندهنگاری از مفهوم تا اجرا، وزارت صنایع و معادن، مرکز صنایع نوین، تهران، ۱۳۸۵.
۲. Cameron,hugh,Lveridge,denis."Technology Foresight:perspectives For Europpan and International Co- operation",Final Report.April ۱۹۹۶.
۳. FOREN, "A practical Guid To Regional Foresight", December ۲۰۰۱.
۴. Grun wald ,Armin,۰۳۹; Technology Foresight In Europe", Tech Monitor.jul-Aug ۲۰۰۳.
۵. Havas, Attila,"Identifying Challenges And Developing Vision", Budapest, September ۲۰۰۲.
۶. Havss, Attila,"Socio-economic And Developmental Needs: Focus Of Foresight Programmes". Ankara,December ۲۰۰۳.
۷. Keenan,Michael. Miles, Ian.."Hand Book Of Society Foresight".,۲۰۰۳.
۸. Klusacek, Karl," Foresight Methodologies" , Training module۲.
۹. Martin,R.Ben,"Technology Foresight In Rapidly Globalizing Economy", Science And Technology policy Research,Brighton, ۲۰۰۲
منبع : مقاله " فرآیندها، روشها و ابزارهای آیندهنگاری نوآوری
" برگرفته از هشتمین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
رئیس جمهور شهدای خدمت سقوط بالگرد رئیسی شهید جمهور ابراهیم رئیسی رئیسی سیدابراهیم رئیسی شهادت ایران سید ابراهیم رئیسی سقوط بالگرد بالگرد
هواشناسی پیام تسلیت امتحانات نهایی تهران کنکور شهرداری تهران هلال احمر سانحه بالگرد رئیسی بارش باران سیل قوه قضاییه پلیس
قیمت دلار خودرو قیمت خودرو قیمت طلا بورس بازار خودرو یارانه دلار یارانه نقدی حقوق بازنشستگان سایپا بازنشستگان
سینمای ایران سینما ژیلا صادقی تلویزیون جشنواره کن ازدواج آیت الله سید ابراهیم رئیسی هنرمندان شعر رسانه ملی لیلا حاتمی سریال
کنکور ۱۴۰۳ دانش بنیان
رژیم صهیونیستی روسیه اسرائیل غزه امیرعبداللهیان فلسطین ترکیه جنگ غزه آمریکا چین ولادیمیر پوتین اوکراین
فوتبال پرسپولیس استقلال رئال مادرید لیگ برتر والیبال لیگ برتر ایران باشگاه پرسپولیس فدراسیون فوتبال لیگ برتر انگلیس باشگاه استقلال منچسترسیتی
هوش مصنوعی اپل مایکروسافت گوگل سامسونگ ناسا تبلیغات موبایل آیفون
سلامت سرطان مغز کاهش وزن سلامت روان آلزایمر طول عمر افسردگی مغز انسان دیابت فشار خون