کشاورزی در ایران قاجاری

مقاله حاضر کتاب «کشاورزی در ایران قاجاری» نوشته ویلم فلور را معرفی می کند

هر فرآیندی علاوه بر چگونگی و کیفیت رخداد در طول زمان و بالطبع چیستی آثار و نتایج آن، از جهت توصیف گذشته‌اش نیز قابل اعتنا و در خور توجه است؛ چرا که دیدگاهی ژرف‌تر را در رابطه با ماهیت واقعی آن ایجاد می‌کند. اساساً هر تحلیلی بدون آگاهی از سابقه سوژه مورد تحلیل دچار نقص است؛ بنابراین، در اثر عدم وجود شواهد تاریخی و تفسیرهای برآمده از آنها، اساس تحلیل‌هایی که ریشه‌های تاریخی دارند دچار عدم قطعیت خواهند بود.

متن حاضر سعی دارد تا با معرفی کتاب کشاورزی در ایران قاجاری (Agriculture in Qajar Iran) اثر ویلم فلور (Willem Floor) در زمینه تاریخ کشاورزی در ایران گشایشی هر چند ناچیز ایجاد کند. کتاب یادشده بی‌شک نمونه‌ای عالی از زمینه‌ای مطالعاتی است که سرگذشت کشت و زرع را در محدوده‌های سرزمینی ایران روایت می‌کند. کتاب فلور به ما می‌گوید امروزه وارث چه چیزهایی از یک دوره تاریخی معین هستیم. و ما می‌توانیم با کمک این کتاب بررسی کنیم که از پس آن عصر، و در مقام مقایسه، در کجا ایستاده‌ایم...

ویلم فلور کیست؟

فلور دانشمندی هلندی است که در رشته‌های «اقتصاد توسعه» (development economics)، جامعه‌شناسی غیرغربی (مانند جامعه‌شناسی ایران)، عربی، و اسلام‌شناسی در سال‌های ۶۷-۱۹۶۳م در دانشگاه اوترخت (Utrecht) تحصیل کرده و مدرک دکترایش را در سال ۱۹۷۱م و از دانشگاه لیدن (Leyden) اخذ کرده است، و در میانه سال‌های ۱۹۸۳م تا ۲۰۰۲م به عنوان متخصص انرژی در بانک جهانی استخدام شد. از میان کتاب‌های او می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱. کشاورزی در ایران قاجاری.

۲. اصناف، بازرگانان، و علما در ایران قرن نوزدهم (Guilds, Merchants, and Ulama in Nineteenth-century Iran).

۳. سلامت عمومی در ایران قاجاری (Public Health in Qajar Iran).

۴. تاریخ تئاتر در ایران (The History of Theater in Iran).

۵. نقاشی‌های دیواری و دیگر هنرهای فیگوراتیو دیواری در ایران قاجاری (Wall Paintings And Other Figurative Mural Art in Qajar Iran).

۶. خلیج فارس: تاریخ سیاسی و اقتصادی پنج شهر بندری از ۱۵۰۰م تا ۱۷۳۰م (The Persian Gulf: A Political and Economic History of Five Port Cities ۱۵۰۰-۱۷۳۰).

کشاورزی در ایران قاجاری

با اینکه کشاورزی بخش اصلی اقتصاد ایران در قرن نوزدهم میلادی بوده است، ولی هنوز آگاهی اندکی درباره آن وجود دارد. مورخان در هنگام قلم‌فرسایی درباره تاریخ اقتصادی و یا اجتماعی عصر قاجار به ندرت به اهمیت واقعی مقوله کشاورزی توجه کرده‌اند و تا کنون مطالعات جامعی در باب تاریخ کشاورزی در ایران به انجام نرسیده است. اما در کتاب کشاورزی در ایران قاجاری، ویلم فلور تحلیل‌های جامعی از کشاورزی قرن نوزدهمی ایران را به کمک تحقیقات گسترده‌ای بر اساس مدارک منتشر نشده ایرانی و اروپایی به عمل آورده است. پژوهش فلور روش‌های مختلف کشاورزی را در زمینه‌هایی همچون آبیاری و بذرافشانی، پرورش حیوانات اهلی، و طیف محصولات زراعی گوناگون از گندم و جو و برنج گرفته تا محصولات تجاری‌تری مانند تنباکو و تریاک پوشش می‌دهد. فلور همچنین درباره روش‌های ماهیگیری و جنگلبانی، یعنی مقولاتی که تا کنون کمتر به آنها پرداخته شده است، تحقیق کرده است.

کتاب کشاورزی در ایران قاجاری تجاری شدن زراعت در ایران را دنبال می‌کند و چگونگی دگرگونی ساختار اقتصادی ایران را به تبع این فرآیند توضیح می‌دهد. دگرگونی‌هایی که شامل قیام تنباکو، افزایش اشتغال کشاورزان به فعایت‌هایی خارج از حوزه زراعت، رشد دستمزد کارگران، افزایش کشت محصولات زراعی تجاری (مانند تریاک و تنباکو)، و تأثیر فزاینده اقتصاد بازار بر روستاها هستند. علاوه بر این، فلور اهمیت تجارت را در این سامانه در حال رشد نشان داده و تأثیر تجاری کردن کشاورزی را بر «پایگاه اقتصادی-اجتماعی» (socioeconomic status) جمعیت‌های روستایی مورد سنجش قرار می‌دهد.

کشاورزی در ایران قاجاری گزارشی است از چگونگی معیشت دهقانی، نقل‌های روشنی از نحوه تغذیه و چگونگی پوشش آنها، و این که آیا نظم جدید کشاورزی باعث ترقی سطح زندگی آنها شده بود یا تنزل آن. کتاب از عکس‌ها و طرح‌هایی از آن برهه زمانی غنی است که موجب روح‌بخشی هر چه بیشتر موضوعات مختلف آن است.

به دلیل اثر کلان بخش کشاورزی بر رفاه آحاد مردم، اعم از فقیر و غنی، و اثر آن بر معیشت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور، کتاب فلور برای علاقمندان به تاریخ ایران در زمینه‌های جامعه‌شناسی روستایی و تجارت خارجی، و «اقتصاد توسعه» (development economics) جذابیت خواهد داشت.

فهرست فصول کتاب

مقدمه

تجاری‌سازی بخش کشاورزی

فصل اول: اقتصاد قاجاری راکد بود یا در حال رشد؟

فصل دوم: دگرگونی‌های ساختاری در بخش کشاورزی

وضعیت سرزمین

فصل سوم: جغرافیا، خاک، اقلیم

فصل چهارم: پیوستگی‌های شهری-روستایی

ماهیت جامعه و اقتصاد

فصل پنجم: الگو و تغییرات در زمینداری: ملاکی، مساقات، اجاره، بیگاری

فصل ششم: سازمان روستایی و صاحب‌منصبان آن: کدخدا، پاکار، میراب، مباشر

فصل هفتم: موقعیت رعایا: اجاره‌‌داری زمین، رعیت، خوش‌نشین، اجاره‌داری، صنعتگران روستایی، کولی‌ها، غلامان (رنجبران)، جنسیت، قشربندی عشایر، آزادی برای مهاجرت، بدهکاری

فصل هشتم: جمعیت روستایی مهاجر

شرایط زندگی

فصل نهم: شرایط زندگی روستایی: مسکن، پوشاک، رژیم غذایی، فقر

عملیات کشاورزی

فصل دهم: کوددهی

فصل یازدهم: منابع آب و به کارگیری آن

فصل دوازدهم: روش‌های کشت و زرع: شخم‌زنی، کلوخ‌شکنی، بذرافشانی، وجین، برداشت محصول

فصل سیزدهم: اعمال پس از برداشت محصول: فرآوری محصولات، انبار، آفات محصول، طاعون (بیماری‌های واگیردار)، نگهداری محصول

محصولات اصلی

فصل چهاردهم: غلات: گندم، جو، دیگر غلات، برنج

فصل پانزدهم: میوه‌ها و فندق‌ها

فصل شانزدهم: سبزیجات و حبوبات

فصل هفدهم: الیاف: ابریشم، پشم، پنبه، کنف، کتان

فصل هجدهم: محصولات گیاهی اعتیادآور: تریاک، تنباکو، چای

فصل نوزدهم: صمغ‌ها

فصل بیستم: گیاهان رنگرزی

فصل بیست و یکم: دانه‌های روغنی

فصل بیست و دوم: ادویه‌جات

فصل بیست و سوم: گلاب

دام و علوفه

فصل بیست و چهارم: دام: گاو، گاومیش، گوسفند، بز، اسب، قاطر، ماکیان

فصل بیست و پنجم: علوفه و رستنی‌های مرتع

فصل بیست و ششم: لبنیات: شیر، کره، پنیر

مشغولیت‌های خارج از مزرعه

فصل بیست و هفتم: فعالیت‌های خارج از مزرعه: سفالگری، حصیربافی، مجراسازی برای آب، کفاشی، پارچه‌بافی، فرش‌بافی، رنگرزی، طناب‌بافی، عسل‌گیری، شربت‌سازی و شیرینی‌پزی، زغال‌سازی، شکار، جمع‌آوری پر، آماده‌سازی کارگر برای فعالیت‌های عام‌المنفعه، محافظان جاده‌ها، حمل و نقل

منابع جنگلبانی و شیلات و به کارگیری آنها

فصل بیست و هشتم: شیلات

فصل بیست و نهم: جنگلبانی

نتیجه‌گیری

اهمیت کتاب کشاورزی در ایران قاجاری

اگر کتاب برای اروپایی تا حدی اهمیت دارد، برای ایرانی حیاتی است. تاریخ هر سوژه ورای تمامی دیدگاه‌های سبک‌انگارانه ضرورتی بی‌چون و چرا است. فعالیت دکتر فلور جدای از صورت‌های توصیفی‌اش در نزد مخاطب راه قضاوت‌های شخصی و حرفه‌ای را بر اساس نگرش به عمق فایده‌مندی گزارش‌های تاریخ کشاورزی ایران باز می‌گذارد.

کتاب امکان مقایسه ادواری را نیز مهیا می‌کند: زندگی برزگر قاجاری با برزگر ادوار بعد از خود در مقایسه چگونه بوده است؟ دستآوردها در گذر زمانه تا چه حد نسبت به هزینه‌ها فایده‌مند بوده‌اند؟ و...

کلیت نیازهای غذایی همیشه یکسان بوده است، اما باید دید کیفیت تأمین آن در مرزهای ایران چه صورت‌هایی را به خود می‌پذیرفته است و به تبع آن از تاثیرات هنگفت آنها بر معیشت ایرانیان آگاه‌تر شد. کتاب کشاورزی در ایران قاجاری یکی از راه‌های کسب این معرفت است.

رضا کلانی