ترسیم دنیای فانتزی

نگاهی به نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی»نوشته ”کریستو دورنگ و تورالکساندرا والنزا” به کارگردانی هایده حائری

بی‌تردید عنوان هر نمایش و نمایشنامه‌ای نخستین نشانه برای شناسایی آن متن است که اصولا در همان نگاه و خوانش اول متن، مخاطب به راحتی می‌تواند به تشخیص نمایشنامه بپردازد و علاوه بر آن؛ عنوان نمایشنامه کارکردی چون اطلاع‌رسانی و حتی جلب توجه را هم در خود نهفته دارد که این تفاسیر در نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» جایگاهی ندارند و دست بالا صرفا می‌توان کارکرد جلب توجه را در آن شناسایی کرد.

آنچه که از عنوان نمایش بر می‌آید با توجه به خط‌ الرسم محاوره‌ای نمایش نمی‌تواند تصویری جدی از یک اثر را ارئه کند و بیشتر یک بازی نمایشی و یک اتود گروهی برای کسب تجربه‌ای جدید از یک گروه آماتور را تداعی می‌کند که با توجه به پیشینه و سابقه کارگردان نمی‌توان چنین تصوری را صحیح انگاشت.

در عین حال عنوان اثر جنبه اطلاع رسانی و آگاهی‌دهی را در خود مستتر دارد که البته پس از تماشای نمایش هم نمی‌توان استدلال و ارتباطی میان عنوان و محتوای نمایش پیدا کرد که این مسئله خود نوعی گنگی را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. شاید از همین‌رو و با علم به همین نکات است که حائری در بروشور نمایش مانیفستی از ذهنیتش را که نتوانسته در نمایش عینیت بخشد، به رشته تحریر درآورده است تا بلکه از این راه استدلالی برای انتخاب این عنوان و جهت‌دهی به ذهنیت مخاطب رقم زده باشد.

نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» از همان ابتدا و با توجه به مانیفست کارگردان در بروشور نمایش تلاش دارد تا دنیای جدیدی را برای روایت و اجرا رقم بزند و از همان ابتدا مخاطب را از دنیای واقعی خارج و به دنیای فانتزی و کاریکاتورگونه مد نظرش هدایت ‌کند تا بلکه با ترسیم این فضا و قرار گرفتن مخاطبان در این دنیای جدید بتواند بر تماشاگران تاثیراتی بگذارد که البته در طی این فرایند هم به دلیل ناتوانی در بیگانه‌سازی و آشنایی‌زدایی‌های که از ملزومات نمایش است، منتقل کردن مفاهیم به آن شکل که شایسته و بایسته نمایش است، صورت نمی‌گیرد تا روند ناکامی‌‌های اجرا و حائری در یک روند تسلسل‌وار قرار بگیرد.

نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» از ۴ اپیزود منفک و مستقل از هم تشکیل شده که به لحاظ روایی و منطقی، ارتباطی با هم ندارند و هر یک مستقل از یکدیگر دارای مولفه‌ها و شاخصه‌های نمایشی خاص خود هستند که البته این ۴ اپیزود حتی در پایان هم به یک وحدت نمی‌رسند و اپیزودها به لحاظ معنا و مفهوم استقلال خویش را حفظ می‌کنند.

حائری در این نمایش تلاش کرده تا با خلق یک فضای فانتزی و کاریکاتور‌گونه بخش‌هایی از مشکلات و معضلات اجتماعی را به تصویر بکشد و در حقیقت در این فضا برش‌هایی از زندگی اجتماعی را در فضای کمیک و فانتزی البته با رویکردی تاثیرگذارانه بر مخاطب ارائه کند و با نمایش این برش‌های واقعی بر ذهن تماشاگر، تاثیرگذار ظاهر شود که البته این رویکرد هم به دلیل غوطه‌ور شدن در بستر طنز و کمیک نمایش عقیم می‌ماند و در پایان تماشاگر صرفا با خنده بر وقایع و بدون هرگونه تفکر و اندیشه در باب وقوع این رویداد‌ها سالن را ترک می‌کند. از همین‌روست که نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» بیش از آنکه تاثیرگذار باشد، جنبه تفنن و سرگرمی همراه با چاشنی خنده و تفریح به‌خود گرفته است که البته این خنده و کمدی موجود در نمایش هم جز خلاقیت و توانایی بازیگران، پشتوانه‌ای ندارد.

در حیطه کارگردانی و اجرا هم حائری ساده‌انگارانه با صحنه برخورد کرده و در طراحی صحنه نمایش با کنار گذاشتن اصول و قواعد ابتدایی صحنه‌ای و اتکای صرف به خواسته‌هایی که صرفا جنبه‌های زیبایی‌‌شناسانه در آن نمود دارد، عرض صحنه را به دلیل چیدمان گل‌ها از یک سو و حضور گروه نوازندگان از سوی دیگر از دست داده و به همین خاطر است که تمام میزانسن‌‌های نمایش به لحاظ حرکتی در طول صحنه شکل می‌گیرد و از زاویه دید تماشاگران، بازیگران از ابتدا تا انتهای نمایش در رفت و آمد در طول صحنه به‌سر می‌برند و همواره نوعی آمد و شد از سوی بازیگران در صحنه حاکم است.

شاید فضای فانتزی و کاریکاتور گونه نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» که با اتکا به تلاش بازیگران و خلاقیت‌های آنان در صحنه شکل می‌گیرد را بتوان از نقاط قوت نمایش دانست؛ اما تلاش بیش از حد گروه برای خندان تماشاگران و غوطه‌ور شدن در این فضا سبب شده که نمایش شکل و شمایلی دیگر به‌خود بگیرد. از سوی دیگر هم از آنجا که خنداندن تماشاگر ایرانی کار دشواری است، به خصوص در اپیزود ابتدایی نمایش و به‌خصوص به دلیل فقدان بیگانه‌سازی و آشنای‌زدایی لازم در اثر تمام انرژی بازیگران به هدر می‌رود و در اپیزودهای بعدی است که این روند تا حدی تعدیل شده و تماشاگر به نوعی به حس همذات پنداری و همراهی با اثر دست پیدا می‌کند.

از سوی دیگر تکرار و اضافه‌گویی در صحنه آخر به کشدار شدن نمایش منجر شده که هم فضای فانتزی اثر را به سمت فضای واقعگرایانه سوق داده و هم نوعی حس آزردگی و خستگی را در تماشاگر بروز می‌دهد و حتی سبب می‌شود تماشاگر به لحاظ پیش‌بینی وقایع بعدی و حدس زدن رویدادها بیش از یک گام از نمایش و اجرا پیش بیفتد که همین مسئله بزرگترین آسیب وارد بر نمایش، آن‌هم در صحنه پایانی که تماشاگر بیش از هرچیز به فرجام می‌اندیشد؛ است.

در مجموع اگر انتخاب نمایشنامه را نخستین گام در کارگردانی بدانیم، باید اذعان داشت که حائری در این نخستین گام دچار اشتباه شده و تمام تلاش‌ها و زحمت‌هایش در اجرا هم قادر به رفع و رجوع آن نشده است. این در حالی است که توقعات و انتظارات از هایده حائری به عنوان استاد و مدرس پیشکسوت دانشگاه، بالاتر و فراتر از آن چیزی است که تماشاگر در نمایش «بپا از اتوبوس جا نمونی» از او بر صحنه شاهد و ناظر می‌شود.

مهرداد ابوالقاسمی