پژوهشکده رویان یکی از رویشهای انقلاب اسلامی

اکنون با گذشت نزدیک به دو دهه, پژوهشکده رویان توانسته است به یکی از معتبرترین مراکز ارائه خدمات تخصصی و فوق تخصصی در خاورمیانه تبدیل شود

پژوهشکده رویان به عنوان یکی از مراکز پیش رو در ارائه خدمات درمان ناباروری در سال ۱۳۶۹ با هدف ارائه خدمات درمان ناباروری و انجام پژوهش های بنیادی و کاربردی در زمینه علوم و فن آوری های کمک کننده باروری۱ تاسیس شده است.

اکنون با گذشت نزدیک به دو دهه،‌ پژوهشکده رویان توانسته است به یکی از معتبرترین مراکز ارائه خدمات تخصصی و فوق تخصصی در خاورمیانه تبدیل شود. به طوری که علاوه بر هزاران زوج ایرانی نابارور، به طور میانگین سالانه بیش از سیصد زوج دیگر نیز از کشورهای خاورمیانه، اروپا، آمریکا، افریقا و استرالیا به این مرکز برای درمان مراجعه می کنند.

به یقین می توان گفت روشی برای درمان ناباروری در دنیا شناخته و به کار گرفته نشده است مگر این که آن روش در پژوهشکده رویان به زوج های نابارور ارائه می شود.

آزمایش ها و اقدامات درمان نوین تخصصی ناباروری نظیر IVF ,IVM ,IUI‌، میکرواینجکشن، PGD‌، لیزر هچینگ،‌ سیتوژنتیک و اقدامات جراحی نظیر واریکوسلکتومی، لاپاراسکوپی، و ... با پیشرفته ترین تجهیزات، توسط تیم های تخصصی مجرب و ورزیده در پژوهشکده رویان قابل انجام است.‌

اولین کودک حاصل از روش ‌IVF‌ در ایران در این پژوهشکده در سال ۱۳۷۱، دومین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن در ایران در سال ۱۳۷۳ در پژوهشکده رویان و اولین کودک حاصل از روش ‌PGD‌ در ایران در سال ۱۳۸۳ در پژوهشکده رویان متولد شده اند.‌

پژوهشکده رویان در سال ۱۳۸۰ با تلاش های دکتر سعید کاظمی آشتیانی و همکارانش به عرصه تحقیقات سلول های بنیادی وارد شد که این تحقیقات در سال ۱۳۸۲ به نتیجه رسید.

پژوهشکده رویان با تولید رده سلول های بنیادی جنینی نام ایران را در بین ۱۰ کشور برتر دنیا که به این فناوری دست یافته اند، قرار داد.

توانمندی های پژوهشکده رویان در دستیابی به فناوری های جدید سلول های بنیادی، در کنار موفقیت های حاصل از استفاده بالینی سلول های بنیادی بزرگ سالان در بیماران مبتلا به سکته قلبی، زخم مزمن اندام تحتانی، بیماری نقص سلول بنیادی لیمبال، سیروز کبدی و ویتلیگو موجبات راه اندازی نخسین‌ ‌‌”‌‌ ‌مرکز سلول درمانی “ کشور را برای این پژوهشکده فراهم آورده است.‌

تولید اولین رده سلول های بنیادی جنینی در ایران در سال ۱۳۸۲، تولد اولین گوسفند شبیه سازی شده در ایران در سال ۱۳۸۵، بهره گیری از سلول های بنیادی در درمان بیماران با ضایعات قلبی و بیماران با سوختگی های قرنیه چشم در سال ۱۳۸۳ برای نخستین بار در کشور، و بسیاری از توفیقات دیگر بخشی از موفقیت های پژوهشکده رویان در طی دوران فعالیتش بوده است.۲

در ذیل به بررسی بیشتر دو حوزه درمانی و پژوهشی این پژوهشکده موفق می پردازیم:

۱) حوزه درمانی پژوهشکده رویان

‌ شروع فعالیت های پژوهشکده رویان همان طور که گفته شد در زمینه ی درمان ناباروری با روش های متکی بر فن آوری های پیچیده و به روز آن زمان بود. موفقیت های پی در پی اولیه از سویی شادی و سرور را به خانواده های نا امید از داشتن فرزند بازمی گرداند و از سویی دیگر موجب اقبال گسترده بیماران به خدمات این مرکز برای درمان ناباروری می شد به گونه ای که پاسخ گویی به تمامی آن ها عملا غیر ممکن بود. به رغم تاسیس بیش از پنجاه مرکز درمان ناباروری دیگر در کشور همچنان پژوهشکده ی رویان پذیرای آن دسته از بیمارانی بوده که درمان در مراکز دیگر با شکست مواجه شده است.

کسب موفقیت ۳۵ -۴۵ درصدی پژوهشکده ی رویان در درمان ناباروری در مقایسه با پیشرفته ترین مراکز درمانی اروپایی و آمریکایی، آمار بسیار خوبی محسوب می شود. این پژوهشکده خود را مشغول رقابت با دیگر مراکز درمان ناروری کشور نکرده و با پشتیبانی مراکز تازه تاسیس و آموزش بی دریغ نیروی انسانی و تیم های درمانی این مراکز، کمک های شایانی به آن ها کرده است.

آمار سالانه خدمات تخصصی درمان ناباروری دراین پژوهشکده به شرح زیر است:

▪ بیماران تحت درمان و دارای پرونده: بیش از ۶۸ هزار زوج

▪ انجام حدود چهارصد دوره ‌ATR‌ ، ‌ICSI‌ و IVF‌

▪ انجام حدود دویست دوره IUI‌

▪ انجام حدود یکصد و پنجاه مورد PGD‌

▪‌ انجام بیش از ۳۲ هزار سونوگرافی ( معمولی و داپلر)

▪ انجام بیش از یکصد مورد عمل جراحی واریکوسلکتومی

▪ انجام بیش از پانصد مورد هیستروسکوپی

▪ انجام بیش از یک هزار مورد عمل PSEA‌،TEST

‌ ارائه خدمات درمانی بر اساس آخرین پیشرفت های پزشکی در جهان نظیر تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی جنین ( ‌PGD‌ ) پژوهشکده رویان را در سطح جهان به عنوان یکی از مراکز پیشرو با توانایی عملی مناسب در درمان نازایی معرفی کرده است و این آ وازه جهانی، جذب بیماران خارجی را به دنبال داشته است.‌

‌ حضور بیماران از کشورهای دیگر برای دریافت خدمات درمانی علاوه بر رونق بخشیدن به صنعتی که امروزه از آن با عنوان “ مدیکال توریسم “ یاد می کنند، باعث افتخار جمهوری اسلامی ایران، بوده است.

پژوهشکده در این زمینه تنها به این حد کفایت نکرده بلکه با بر گزاری جشنواره بین المللی پژوهش های پزشکی تولید مثل و بیولوژی سلول های بنیادی - که با هدف کسب نتایج تحقیقات باروری و ناباوروری برگزار می شود - مراکز و انجمن های باروری و ناباروری ایران را با ابعاد مختلف فعالیت های محققان داخلی و خارجی آشنا می کند. نقش این جشنواره در درمان ناباروری های کشور انکارناپذیر است.۳

۲)‌ حوزه پژوهشی پژوهشکده رویان

امروزه هیچ سازمانی بدون تحقیق و پژوهش در حیطه فعالیت خود به رشد و پویایی نخواهد رسید. پژوهشکده رویان با درایت و تیزبینی زنده یاد مرحوم سعید کاظمی آشتیانی بر همین اساس از بدو تاسیس به رغم محدودیت فضای فیزیکی و منابع محدود، همگام با خدمات درمانی، به پژوهش نیز بها داده است و اینک تفکیک این که عوامل موفقیت پژوهشکده ناشی از درمان یا پژوهش است، ممکن نیست. ‌

از ویژگی های مثبت تحقیقات در این پژوهشکده می توان به ارتباط تنگاتنگ آن با درمان اشاره کرد. بسیاری از روش های درمان ناباروری پس از طی مراحل مختلف پژوهش، هم اکنون در خدمت بیماران قرار گرفته اند.

آمار مقالات و طرح های تحقیقاتی و حضور در کنگره های داخلی و بین المللی همگی حاکی از رشد سالانه آن هاست. به عنوان مثال تعداد مقالات منتشر شده از سوی پژوهشکده رویان از۱۲ مقاله در سال ۱۳۸۰ به ۷۳ مقاله در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته است و یا آمار طرح های تحقیقاتی از ۶۰ طرح در سال ۱۳۸۲ به ۱۲۰ طرح در سال ۱۳۸۶ افزایش یافته است.

امتیازات اخذ شده توسط پژوهشکده رویان، در ارزشیابی مراکز تحقیقاتی علوم پزشکی که توسط وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی هر ساله انجام می شود، از ۲۴۸ امتیاز در سال ۱۳۸۰ به ۲۲۱۲ امتیاز در سال۱۳۸۵ افزایش یافته است.‌

‌ این در حالی است که طرح های چند مرکزی که پیوند علوم پایه به علوم بالینی را محقق می کنند - و این پیوند علوم از ویژگی های مهم طرح های تحقیقاتی پژوهشکده رویان است - دراین سیستم ارزشیابی، جایگاه ویژه ای نداشته و علی رغم هزینه های فراوان، فاقد امتیاز مناسب است.

تعدادی از طرح های تحقیقاتی این پژوهشکده، که منجر به کسب فن آوری های مفیدی شده یا خواهد شد عبارت ند از :

۱) تولید شش رده سلول بنیادی جنینی انسانی و ثبت آن در انجمن بین المللی تحقیقات سلول های بنیادی.

۲) تولید هشت رده سلول بنیادی جنینی موشی( تولید سه رده با حمایت شبکه پزشکی مولکولی انجام شده است .)

۳) تعیین مشخصات سلول های بنیادی لیمبال چشم انسان کشت و پیوند آن ها به بیماران؛ با همکاری مرکز تحقیقات چشم پزشکی شهید بهشتی( بیمارستان لبافی نژاد)

۴) پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان به قلب بیمارانی با سکته قلبی؛ با همکاری مرکز قلب تهران به روش جراحی ( فاز اول )

۵) آغاز فاز دوم پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان به قلب به روش جراحی؛ با همکاری سه مرکز، قلب تهران، شهید رجایی و بقیه الله .‌

۶) پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان به قلب در بیماران مبتلا به سکته حاد به روش انتقال با “کاتتر” با همکاری مراکز یاد شده

۷) مهندسی بافتی سلول های بنیادی؛ با همکاری پژوهشگاه پلیمر

۸) پیوند سلول های بنیادی به حیوانات اهلی به منظور ترمیم ضایعات غضروفی و استخوانی؛ با همکاری دانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ودانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران

۹) پیوند سلول های بنیادی به موش ها و میمون های مدل ضایعه نخاعی

۱۰) همکاری با مرکز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران در زمینه تولید سلول های مولد انسولین از سلول های بنیادی جنینی موشی

۱۱) همکاری با مرکز تحقیقات کلیه و مجاری ادرار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و بیمارستان اکباتان همدان به منظور پیوند سلول های بنیادی در بیماران کاندیدای پیوند کلیه؛ به منظور کاهش دفع پیوند کلیه

۱۲) کسب دانش فنی جداسازی ، انجماد و نگهداری سلول های بنیادی خون بند ناف و ....

● دانش تولید سلول های بنیادین

سلول‌های بنیادی جنینی، سلول‌هایی با‌ ‌قابلیت تقسیم شدن نامحدودند که قادرند همه انواع سلول‌های بدن فرد را بسازند. به ‌طور‌‌ ‌معمول این سلول‌ها از مرحله جنینی و قبل از لانه ‌گزینی جنین در رحم تولید‌ ‌می‌شوند.‌

‌تمایز سلول‌های بنیادی جنینی، به سلول‌های عصبی،‌ ‌کبدی، مولد انسولین، استخوانی، خونی و سایر سلول‌ها نوید بخش آینده‌ای درخشان در‌ ‌استفاده از این سلول‌هاست مشروط بر آن که مشکل “ دفع پیوند “ رفع شود.‌‌

‌این مشکل‌ ‌متعاقب استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی یا مشتقات آن ها به‌دلیل غیرخودی بودن‌ ‌سلول‌ها پیش می‌آید و مانعی بزرگ در مسیر کاربردی کردن آن ها در مطالعات انسانی‌ ‌است.‌

‌با این حال امکان تولید سلول‌های بنیادی جنینی در آزمایشگاه، آن را به ‌عنوان‌‌ ‌یک گزینه مناسب در ترمیم بافت‌های آسیب دیده انسانی مطرح کرده است.‌

‌امروزه سلول‌های بنیادی جنینی انسانی متعددی با ژنتیک طبیعی در‌ ‌پژوهشکده رویان تولید می‌شوند که ابزار اولیه بسیاری از تحقیقات به ‌خصوص در زمینه تمایز‌‌ ‌سلول‌های بنیادی هستند۵.‌

● سلول های بنیادی پرتوان القائی

پژوهشگران پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی، برای نخستین بار در سطح خاورمیانه و به عنوان پنجمین کشور جهان توانسته اند، تنها در مدت نه ماه - با ارائه مقالات تولید سلول های پرتوان القایی۶ در مجلات معتبر دنیا - بعد از کشورهای آمریکا، ژاپن ، آلمان و چین به فناوری تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی از سلول ‌های پوست، دست یابند.

این فرآیند تولید سلول‌های‌ ‌بنیادی پرتوان القایی نامیده می‌شود که نوعی باز برنامه‌ریزی سلول است. در این عمل‌ ‌تخریب جنینی که از موضوعات بحث‌ انگیز در تولید سلول‌های بنیادی جنینی است، صورت‌ ‌نمی‌گیرد.‌

‌تولید سلول‌های پرتوان القایی، نه تنها می‌تواند بسیاری از مشکلات‌ ‌مربوط به کاربردی کردن سلول‌های بنیادی جنینی را مرتفع سازد، بلکه در بحث‌ ‌ژن ‌درمانی، توسعه داروسازی، ناهنجار شناسی جنین‌ها و مطالعه عملکرد ژن‌ها نیز موثر‌ ‌است‌‌.‌ علاوه بر این، تولید این نوع سلول ها دانشمندان را به رویای ترمیم اندام قطع شده و معیوب، بدون تخریب جنینی نزدیک کرده است‌‌.‌‌

پژوهشکده رویان با توجه به تجربه محققان پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی در تولید سلول های بنیادی جنینی و اهمیت بیماری های عصبی، خونی، دیابتی و کبد، در صدد است که بتوانند برای گروهی از بیماران مزبور سلول های بنیادی پرتوان القایی ایجاد کنند تا در آینده با کاربردی شدن این سلول ها برای درمان این بیماران اقدام شود۷ ‌‌.‌

● شبیه سازی

تلاش محققان پژوهشکده رویان در زمینه شبیه سازی درمانی، پیشرفتی چشم گیری در حیطه علمی می باشد.‌

در حال حاضر تحقیقاتی که در پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی در زمینه شبیه سازی یا همانند سازی صورت گرفته است تنها در بخش حیوانی بوده نه انسانی؛ و هر چند در بخش انسانی، شبیه سازی صورت نگرفته، اما در این بخش تحقیقات شبیه سازی درمانی، در حال انجام است.‌‌

‌شبیه سازی درمانی روشی برای درمان بیماری های انسان است و در واقع سعی بر این است تا در آینده از تکنولوژی همانند سازی برای درمان بیماری ها ی انسان استفاده شود.‌

‌ در شبیه سازی درمانی این تکنیک مورد استفاده قرار می گیرد، که به عنوان مثال، تخمک یک حیوان انتخاب می شود و سلول های بنیادی آن در زمان بلاستوسیست جداسازی می شود.‌

‌‌ پس از جداسازی این سلول ها به سلول های دیگری مانند سلول های عصبی، چشم، قلب و دیگر اعضای بدن تمایز داده می شوند و در واقع سلول هایی بدست می آید که از نظر ژنتیکی مشابه موجود زنده دهنده سلول ابتدایی است؛ و دوباره قابل پیوند به همان موجود زنده می باشد.‌

‌ محققان پژوهشکده رویان در حال تحقیقات اولیه در این زمینه و بهینه سازی شرایط برای انجام این شبیه سازی هستند. ‌

تولید حیوانات ترانس ژن یا تراریخته از اولویت های کاری در پژوهشکده رویان‌ ‌است و در این راه گام های مهمی برداشته شده که از آن جمله می توان به تولد بره حاصل‌‌ ‌از روش همزمان بلوغ آزمایشگاهی تخمک و لقاح خارجی رحمی (رویانی)، گوسفند شبیه سازی‌ ‌شده (رویانا)، بز شبیه سازی شده و گاو شبیه سازی شده IVM( ‌‌-IVF ‌بوانا) اشاره کرد. ‌

دست یافتن به نقشه پروتئینی سلول های بنیادی جنین انسان برای نخستین بار در جهان، تازه ترین دست آورد علمی محققان رویان است که بنام ایران ثبت شده است.

این نقشه در مراحل تمایز سلول های بنیادی جنینی به بافت های مختلف، به محققان در یافتن اصول علمی و راهکارهای این تمایز کمک بسیاری می کند. از دستاوردهای این تکنیک برای درمان بسیاری از بیماری ها استفاده می شود.‌

در ذیل مختصرا بز و گاو شبیه سازی شده را بررسی خواهیم کرد.

▪ بز شبیه سازی شده ‌

تولید بز تراریخته با توانایی تولید شیر حاوی پروتئین‌ ‌فاکتور انعقادی ۹ یکی دیگر از زمینه های تحقیقاتی این پژوهشکده است؛ که با دست یابی به توانایی تولید شیر حاوی پروتئین های خاص می توان به درمان‌ ‌برخی بیماری ها پرداخت.‌

در بز تراریخته پس از این که ژن فاکتور انعقادی ۹ در شیر‌ ‌حیوان یافت شد، این شیر خالص سازی می شود و پروتئین غنی شده آن برای استفاده‌ ‌در بیماران هموفیلی‌‌ B ‌ به کار می رود. هم اکنون بیماران‌ ‌هموفیلیB ‌ ‌که نادرتر از نوع هموفیلیA ‌ ‌است از داروی نوترکیبی، که بسیار گران قیمت‌‌ ‌بوده و در خارج از کشور تولید می شود، استفاده می کنند

با چنین تحقیقاتی راه برای تولید فراوان و ارزان قیمت داروهای پروتئینی خاص، از طریق فرآورده، شیر دام های تراریخته، باز می شود.‌‌

▪ گاو شبیه سازی شده

از موفقیت های دیگر ایران شبیه سازی گاوی است که شیر آن حاوی، ژن دارای پروتئین “TPA ‌‌ ‌‌” می باشد. این پروتئین بهترین دارو برای درمان و پیش گیری از سکته قلبی می باشد.

طرح تولید جنین های تراریخته حاوی این پروتئین یک پروژه ۱۰ ساله است که در حال حاضر محققان پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی توانستد با تلفیق فناوری های موجود در کشور، مراحل تولید و انتقال اولین جنین های تراریخته حاوی ژن دارای پروتئین “TPA ‌‌ ‌‌” ‌‌ ‌را با موفقیت انجام دهند که امید است که در آینده ای نزدیک شاهد تولید انبوه این پروتئین باشیم. ‌

این طرح طی ۶ مرحله از طریق فرآیندهای پیچیده مهندسی ژنتیک، طراحی و انتقال ژن TPA ‌‌ ‌به درون حامل مناسب برای تولید رده سلول های تراریخته حیوانی، خالص سازی چندین رده از سلول های حاوی ژنTPA ‌ ‌در گاو، تحقق روش نوین شبیه سازی برای تولید بهینه جنین های تراریخته و انتقال رده جنین های تراریخته حاوی ژنTPA ‌ ‌به دام های گیرنده، انجام پذیرفت.‌

تمام تلاش ها، به خاطر اهمیت خاص این دارو است که در صورت وقوع سکته قلبی و تزریق سریع این دارو، امید به بهبودی بیمار به میزان قابل توجهی افزایش می یابد؛ که علاوه بر بهبودی سریع بیماری، عوارض جانبی سکته مانند ناکار آمدی قلب - که از علل اصلی مرگ و میر به دنبال سکته است - برطرف می‌شود۸.‌

پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

امیر علی حسینی