سیاستهای تولید محصول سالم مدیریت تلفیقی علف های هرز بخش پایانی

به کارگیری روش های غیرشیمیایی

● علف‌های هرز و کنترل غیرشیمیایی آنها

با توجه به افزایش مصرف علف‌کش‌ها از دهه‌ی ۱۹۴۰ به بعد، مصرف این موادشیمیایی منجر به پیدایی مشکلات زیست محیطی، زیستی، اثرات مضر بر موجودات

غیرهدف، افزایش مقاومت برخی از علف‌های هرز و باقی ماندن بقایای این سموم در محصولات و در نتیجه توجه بیشتر به روش‌های مبارزه‌ی غیرشیمیایی در سراسر جهان شده است.

گفتنی‌ست مدیریت تلفیقی به‌عنوان یکی از راهکارهای مناسب درنظر گرفته می‌شود، بنابراین توجه به روش‌های کنترل غیرشیمیایی و استفاده از آن با درنظر گرفتن اثرات درپیش گفته شده درحال گسترش در تمام نقاط دنیاست.

لازم به توضیح است علف‌های هرز دارای مزایایی نیز هستند و تنها با در نظر گرفتن مشکلات ایجاد شده توسط این نوع از گیاهان و تمرکز تک بعدی بر روی معایب آنها نمی‌توان مدیریت مناسبی را برای کنترل علف‌های هرز اعمال کرد؛ بنابراین در کنترل آنها باید به این نکته توجه داشت که این گیاهان به‌عنوان موجوداتی زنده باید از حق حیات بهره‌من باشند و متاسفانه در روش‌های کنترل شیمیایی به این موضوع مهم توجه چندانی نمی‌شود.

● مزایای علف‌های هرز

▪ جلوگیری از فرسایش:

علف‌های هرز همانند سایر گیاهان به‌عنوان پوششی سطح خاک را که در واقع بستر اکثر گیاهان است در برابر فرسایش بادی و آبی حفظ می‌کنند. خالی بودن زمین از گیاه آن را در معرض فرسایش و جابه‌جایی بخش حاصل‌خیز آن به نقاط دیگر توسط باد و آب قرار می‌دهد؛ این‌ درحالی‌ست که اگر زمین توسط گیاهی پوشیده شود خاک کمتر در معرض فرسایش قرار می گیرد. بنابراین پوشش زمین توسط علف‌های هرز نوعی سپر در مقابل فرسایش است.

▪ افزایش تنوع زیستی و ایجاد زیستگاه برای دشمنان طبیعی:

هر سیستمی که تنوع آن زیاد باشد پایداری آن بیشتر است که به‌عنوان قانونی در اکولوژی بیان شده است. در حقیقت علف‌های هرز می‌توانند تنوع را در اکوسیستم بالابرده و پایداری آن‌را افزایش دهند. از سوی دیگر وجود علف‌های هرز می تواند به‌عنوان زیستگاه طبیعی برای اکثر موجودات مفید که در طبیعت باعث کنترل آفات و بیماری‌ها می‌شوند موثر واقع شوند.

▪ استفاده به‌عنوان علوفه برای دام:

از علف‌های هرز به دلیل آن‌که همانند سایر گیاهان دارای مواد غذایی هستند می‌توان برای تغذیه دام استفاده کرد؛ گفتنی‌ست این روش می‌تواند به‌عنوان راهکاری مفید برای کنترل علف های هرز درنظر گرفته شود.

▪ افزایش ماده‌ی آلی خاک:

ماده آلی خاک منبعی با ارزش و مهم در تامین موادغذایی و حاصل‌خیزی خاک است؛ وجود ماده‌ی آلی بالا در خاک موجب افزایش عملکرد محصول می‌شود؛ از سوی دیگر وجود مواد آلی در خاک خصوصیات شیمیایی و فیزیکی آن را بهبود می بخشند؛ در این‌باره می‌توان به مواردی همانند افزایش نفوذ پذیری خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب، بهبود تهویه آن، افزایش و بهبود میکرو فلور (گیاهان کوچک) خاک و...اشاره کرد.

▪ انتقال ژن از علف‌های هرز به گیاهان حساس توسط مهندسی ژنتیک:

در سال‌های اخیر مهندسی ژنتیک گسترش قابل توجهی در علم کشاورزی داشته است، بنابراین به‌منظور اصلاح ژن گیاهان از علف‌های هرز مقاوم به برخی تنش‌ها یا بیماری‌ها استفاده کرد. به بیان دیگر توسط روش‌های گوناگون، ژن‌های مقاومت از علف‌های هرز به گیاهان حساس انتقال داده می‌شود، پس از آن گیاهانی که در آنها اصلاح ژن انجام گرفته است مورد بررسی و ارزیابی در شرایط آزمایشگاهی و مزرعه‌ای قرار می‌گیرند؛ در صورتی که انتقال ژن مقاومت به گیاهان موفقیت آمیز باشد این گیاهان به‌عنوان گیاهان مقاوم به تنش یا بیماری مورد نظر معرفی می‌شوند.

● معایب و خسارات علف‌های هرز

▪ روش‌های کنترل غیرشیمیایی علف‌های هرز

۱)تناوب زراعی:

تناوب زراعی قلب سامانه‌های کشاورزی است. استفاده از گیاهان به‌صورت متناوب باعث شکستن چرخه‌ی زندگی علف‌های هرز مستقر در مزرعه می‌شود.

قرار گرفتن گیاه مقاوم در تناوب با گیاهی که میزبان علف هرز است باعث کنترل علف هرز خواهد شد؛ از سوی دیگر با استفاده از تناوب در حقیقت نیچ(آشیانه‌ی اکولوژیکی) را برای عدم استقرار علف هرز پر می‌کنیم و در نتیجه علاوه بر استفاده‌ی اقتصادی، می‌توان علف‌های هرز محصولهایی که میزبان هستند را کنترل کرد و هم‌چنین با تنوع گیاهی موجبات پایداری اکوسیستم را فراهم کرد.

۲)تغییر رژیم رطوبتی خاک:

اولین محیطی که گیاه وعلف هرز با آن در ارتباط هستند خاک است، ما می توانیم تغییراتی را در خاک اعمال کنیم که منجر به کنترل علف هرز شود. یکی از این عوامل رژیم رطوبتی خاک است.

مدیریت آب در کنترل علف‌های هرز نقش زیادی دارد، به‌طور معمول علف‌های هرز را در خاک‌هایی که دارای بافت سنگین هستند بهتر می‌توان کنترل کرد، گفتنی‌ست کنترل علف‌های هرز می‌تواند به دو صورت انتخابی یا غیر انتخابی باشد؛ به‌عبارت دیگر اگر درحضور محصول مورد نظر علف هرز را کنترل کنیم انتخابی، و اگر در غیاب محصول کنترل صورت گیرد غیر انتخابی نامیده می شود.

برای نمونه غرقاب یکی از این روش‌های کنترلی‌ست که علاوه بر ایجاد شرایط غیر هوازی، ترکیبات سمی که برای حیات بذر علف‌های هرز مضر هستند را تولید می‌کند.

۳)تغییر روش آبیاری:

در روش‌های مدیریت یکی از عوامل قابل تغییر در راستای کنترل علف هرز تغییر روش آبیاری می باشد که مستلزم داشتن اطلاعات کافی در مورد چرخه زندگی علف هرز و محصول می باشد. دراین روش می توانیم بااستفاده از انواع مختلف آبیاری مثل غرقابی، بارانی یا قطره ای و انتخاب بهترین نوع آن که بتواند در سیستم مدیریت علف هرز به صورت کارا عمل کند می توانیم درصد خسارت علفهای هرز را کاهش دهیم.

۴) تغییر زمان کوددهی، نوع کود و مقدار کود:

در بیشتر موارد میزان کود پذیری علف‌های هرز بیشتر از گیاه زراعی است، بنابراین کنترل علف هرز باید نسبت به مدیریت حاصلخیزی خاک در الویت قرار گیرد؛ به عبارت دیگر پس از کنترل علف‌های هرز می‌توان مدیریت مناسبی برای حاصل‌خیزی خاک اعمال کرد. روش کوددهی نواری و قرار دادن آن زیر بذر گیاه زراعی بهتر از پخش کود در کنار بذر گیاهان می‌باشد.

هم‌چنین زمان مصرف کود بسیارمهم است به‌ شیوه‌ای که اگر سرعت رشد علف هرز بیشتر از گیاه زراعی باشد کوددهی زود هنگام باعث رشد سریعتر علف هرز شده و بر گیاه زراعی غلبه می کند(نمودار ۱ در پیوست).

این‌درحالی‌ست که اگر سرعت رشد گیاه زراعی بیش از علف هرز باشد کوددهی زود هنگام باعث رشد بیشتر گیاه زراعی شده و توانایی غلبه و درنهایت کنترل علف‌های هرز را خواهد داشت(نمودار ۲ در پیوست).

۵) استفاده از مالچ(خاکپوش):

مالچ‌ها به دو صورت آلی (گیاهان و بقایای آنها) و غیر آلی (مالچ‌های پلاستیکی و نفتی) هستند. شایان ذکر است مالچ‌های گیاهی در زمین‌های تحت آیش، مخلوط با محصولات دیگر و یا به‌عنوان کشت جایگزین برای محصولات اصلی در طول دوره فصل رویش کشت می‌شوند.

از مالچ بیشتر به‌هنگام آیش یا میان دو کشت استفاده می‌کنند تا از لحاظ میزان مصرف آب مقرون به صرفه باشد؛ گفتنی‌ست کشت متراکم مالچ منجر به پر شدن فضاهای خالی می‌شود که علف‌های هرز به‌راحتی می‌توانند در آن رشد کنند بنابراین گیاهانی که به منظور مالچ کشت می‌شوند علاوه بر آن‌که به‌عنوان محصول فرعی استفاده می‌شوند، با پر کردن فضاهای خالی از رشد و استقرار علف‌های هرز در مزرعه جلوگیری می‌کند.

۶)استفاده ازارقام دارای قدرت رقابتی بالا:

بسیاری از مطالعات بیان‌گر تفاوت در توانایی گونه‌های گوناگون گیاهان زراعی است؛ البته باید به این نکته توجه داشت که تنوع در توانایی رقابتی گیاهان زراعی گوناگون، بستگی به عواملی همانند ویژگی‌های مورفولوژیکی(ظاهری) و یا فیزیولوژیکی(ساختاری) ارقام گوناگون گیاهی دارد؛ بنابراین می‌توان با جایگزینی گیاهانی با توان رقابتی بالا با گیاهان ضعیف‌تر باعث کاهش هزینه‌های بیش از حد مربوط به کنترل علف‌های هرز شد.

۷)استفاده از دام:

دام‌ها در۲۰ درصد مناطق تحت مدیریت و ۳۰ درصد مراتع چرا می کنند، حساسیت علف‌های هرز به چرای دام‌ها بستگی به عادت رشد گیاه، چرخه‌ی زندگی، شرایط رشد در زمان چرا و میزان خوش خوراکی آن برای گونه‌های حیوانات علف‌خوار دارد؛ به‌عبارت دیگر سلیقه‌ی غذایی و رفتاری دام‌ها و هم‌چنین میزان حساسیت آنها به ترکیبات شیمیایی موجود در علف‌های هرز و شدت لگدکوبی خاک توسط دام متفاوت است؛ برای نمونه خوک از اندام‌های ذخیره‌ای گیاهان؛ گاو، گاومیش و اسب از باریک برگ‌ها و بز نیز از پهن برگ‌ها و گیاهان بوته‌ای بیشتر استفاده می‌کنند.

۸)کشت مخلوط:

در کشت مخلوط می‌توان با پرکردن فضاهای خالی مانع از استقرار علف هرز در منطقه شد؛ مدیریت کشت مخلوط دارای مزایای بی‌شماری است که درصورت مدیریت مناسب می‌تواند با افزایش منابع اقتصادی، تنوع و پایداری مزرعه، حاصل‌خیزی خاک به‌دلیل افزایش ماده‌ی آلی خاک و استفاده از گیاهان تثبیت کننده ازت در کشت مخلوط، به‌طور موثرعلف‌های مزرعه را مدیریت و کنترل کند.

۹)استفاده از ترکیبات دگرآسیب (اللوپاتی):

از بخش‌های گوناگون برخی از گیاهان همانند اندام‌های هوایی و زیرزمینی به‌خصوص ریشه‌ی موادی ترشح می‌شود که می‌تواند در رشد و نمو گیاهان اختلال ایجاد کند، این نوع از مواد مترشحه اللوپاتی یا دگر آسیبی نام دارد. در دهه‌های گذشته استفاده از ترکیبات دگر آسیب به‌طورقابل ملاحظه‌ای افزایش و از این ترکیبات برای مدیریت علف‌های هرز استفاده وسیعی شده است. اللوپاتی پدیده‌ای است که در آن ترکیبات بیوشیمیایی توسط برخی از ارقام گیاه زراعی تولید شده و سبب محدود کردن رشد گیاه هرز می شود. این ترکیبات می‌تواند توسط ریشه و یا اندام‌های هوایی گیاه زراعی تولید شود.

در سال‌های اخیر وجود خاصیت اللوپاتی در برخی از محصولات همانند گندم و برنج اثبات شده است.

▪ تغییر رژیم رطوبتی خاک

ـ کنترل علف هرز سوروف (crus-galli Echinocola)

علف هرز سوروف که در مزارع برنج, ذرت و گوجه فرنگی وجود دارد به هنگام رطوبت پائین خاک حالت تهاجمی پیدا می‌کند. اگر در مراحل اولیه‌ی رشد سوروف رطوبت ۹۰درصد رطوبت اشباع باشد حداکثر جوانه زنی را دارد. اگر ۱ سانتی متر آب را روی خاک نگه داریم جوانه زنی ۵۰ درصد می‌شود. هنگامی‌که عمق آب ۵ سانتی متر باشد جوانه زنی به ۲۰درصد کاهش می یابد و اگر عمق آب ۱۵ سانتی متر باشد جوانه زنی ۱درصد می شود؛ بنابراین با افزایش میزان رطوبت می‌توان به‌طور موثر این علف هرز را در مزارع برنج به راحتی و بدون استفاده از مواد شیمیایی کنترل کرد.

▪ تغییر روش آبیاری

ـ کنترل گل جالیز

علف هرز گل جالیز خسارت عمده‌ی آن بر روی محصولات جالیزی است. گفتنی‌ست گل جالیز در مزارعی که از سیستم آبیاری قطره ای استفاده می‌کنند شایع است؛ باتوجه به آن‌که این گیاه برای رشد نیاز به ترشحات ریشه‌ی میزبان دارد با استفاده از روش آبیاری غرقابی غلظت این مواد محرک و در نهایت خسارت علف هرز گل جالیز نیز کاهش می‌یابد .

▪ تغییرنوع کود

در مزرعه‌ی گندم که ترجیح کودی زیاد در عملکرد تاثیرگذار نبود وقتی سولفات آمونیوم می‌دهیم علف هرز گندمک افزایش می یابد این درحالی‌ست هنگامی‌که از نیترات آمونیوم استفاده می‌کنیم تراکم علف هرز گندمک کاهش می‌یابد.

▪ استفاده از مالچ

گیاهانی که به‌عنوان مالچ در مدیریت علف‌های هرز استفاده می‌شوند باید دارای خصوصیات زیر باشند:

۱) داشتن خاصیت دگرآسیبی

۲) رشد بیشتر و پوشش دادن زمین

۳) در آینده به‌عنوان علف هرز مطرح نشوند

۴) سازگار با منطقه باشند

استفاده از گیاهان چاودار و ماشک به‌دلیل داشتن ترکیبات دگرآسیب همانند بوتریک اسید و دی بوتریک اسید (BOA&DIBOA ) که در جوانه زنی بذر علف‌های هرز تاثیرگذارند و هم‌چنین به دلیل داشتن برخی ویژگی‌ها همانند آن‌چه در ادامه مطرح می‌شود دارای اهمیت می‌باشند:

ریشه‌ی این دو گیاه در زمان حیات و هم‌چنین بقایای آنها پس از حیات توانایی ترشح ترکیبات دگرآسیب را دارند

چاودار و ماشک دارای رشد مناسبی بوده بنابراین علف‌های هرز بسیاری را کنترل می کنند

ترکیبات مترشحه از این نوع گیاهان با طبیعت هم‌خوانی دارند، سریع در خاک تجزیه می شوند و اثرات زیست محیطی سموم را ندارند

ازتی که بقایا آزاد می‌کنند آمونیوم است که این مواد برخلاف نیترات باعث شکستن خواب بذر علف هرز و تحریک جوانه زنی آن نمی‌شود و هنگامی به نیترات تبدیل می شود که در آن زمان گیاه زراعی رشد کرده و مشکل تحریک بذر علف هرز را نداریم.

▪ استفاده از ارقام دارای قدرت رقابتی بالا

برخی از ارقام گیاهان به‌دلیل دارا بودن برخی خصوصیات توانایی رقابت بالایی را با علف‌های هرز دارند در تحقیقات مشخص شده است، هیبریدهایی از ذرت که دارای ارتفاع و شاخص سطح برگ بیشتر و کانوپی(الگوی فضایی) متراکم‌تر بودند تحمل بیشتری نسبت به علف هرز گاوپنبه داشتند(Lindquist ۱۹۹۸). هم‌چنین مشخص شد که این هیبریدها ماده‌ی خشک بیشتری را در مراحل اولیه‌ی رشد به برگ‌ها اختصاص دادند.

▪ استفاده از ترکیبات دگرآسیب

فای و دوک(۱۹۹۷)دریافتند که وجود اسکوپلتین درچند رقم یولاف باعث شد که گیاهچه‌های خردل وحشی (Brassica kaber) به حالت کوتاه و رنگ پریده درآیند. که می‌توان از این ویژگی گیاه خردل در کنترل علف هرز یولاف بدون استفاده از علف کش‌ها در مدیریت علف‌های هرز استفاده کرد.

تدوین: مهندس حامد منصوری

دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهشکده‌ی علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی

خبرنگار مهندسی کشاورزی- اکولوژی خبرگزاری دانشجویان ایران