کدام خیابان تهران اختصاصی دربار بود

جاده پهلوی دیروز, خیابان ولیعصر امروز

در دهه آغازین سال‌های ابتدایی ۱۳۰۰ شمسی، با روی کار آمدن رضاخان، آهنگ تغییرات و تحولات در زمینه شهرسازی به گونه‌های غیرمنتظره شتاب گرفت.

ساختار قدرت در دوره پهلوی اول بهره همه جانبه از اهرم‌های مناسب و جدیدی بود که توانست جامعه را بیشتر به شکل روانی، زیر اقتدار خود درآورد. این اقتدار در همه زمینه‌ها اتفاق افتاد که جامع‌ترین، موثرترین و قوی‌ترین آنها شکل جدید شهر بود. بخشی از این شکل جدید را خیابان‌کشی‌هایی به صورت نوین تشکیل می‌داد، البته تهران پیش از آن نیز دارای خیابان بود. نخستین بار کلمه «خیابان» در نقشه نجم‌الدوله (۱۳۰۹ قمری) ذکر شده است. این نقشه‌ مربوط به اواخر عهد ناصرالدین‌شاه است و در آن نام خیابان‌هایی نظیر: جلو قبرستان (مولوی)، باغ معیرالممالک (مولوی) و باغ قوام‌الدوله (شاهپور = وحدت اسلامی) و امیریه (ولی عصر (عج)) امیریه (سپه = امام خمینی (ره) و باغ جنت (ولی عصر (عج)) و ... ذکر شده است.

در این دوره (پهلوی اول) خیابان مکانی برای آمد و شد و داد و ستد، کسب و کار و نیز گردش تبدیل شد که هویت و موجودیت خود را در ایران به طور عمده در دوره ۲۰ ساله به دست آورد و در این زمان بود که معماری خیابان که متاثر از نوعی برون‌گرایی در معماری بود به شهرسازی تبدیل شد و بدنه خیابان‌ها شامل بناهایی با ردیف دکان‌ها و مغازه‌ها در کنار پیاده روها و در طبقات شکل گرفت و شروع به رشد کرد؛ به دستور رضاشاه چهره «لاله‌زار» دگرگون شد. طاق‌نماهای دو طرف خیابان تخریب و جای آن را ساختمان‌های دو طبقه گرفت و مالکان دو طرف خیابان موظف شدند که حداقل نمای دو طبقه را بسازند و مانند یک ساختمان کامل در آن درب و پنجره تعبیه کنند. در کنار تحولات یاد شده، اما خیابان‌های طویل نیز در همین زمان به هویت شهری تهران افزوده شدند. به عبارتی در این عصر خیابانی عریض در تهران به وجود آمد که هنوز هم همان رونق سابق را دارد. خیابان ولیعصر(عج) که هسته اولیه آن را خیابان‌ باغ جنت از پل امیر بهادر تا میدان منیریه فعلی، خیابان امیریه از میدان منیریه تا میدان سردرسنگی یا کاخ مرمر، خیابان باغ انگوری از کاخ مرمر تا جنوب چهار راه شاه (خیابان جمهوری)، خیابان منتهی به کافه بلدیه(تئاتر شهر امروزی)، به وجود آوردند و از به هم پیوستگی این خیابان‌ها، طولانی‌ترین، مهم‌ترین، پرجاذبه‌ترین و مشهورترین خیابان تهران و همچنین ایران متولد شد. خیابان ولیعصر (عج) امروزی در سال‌های اول حکومت پهلوی اول به شکل یکپارچه درآمد. عبداالله مستوفی تاریخ‌نگار عصر قاجار و این عصر و صاحب کتاب شرح زندگانی من، انگیزه ساخت این خیابان را تصمیم رضا خان برای متصل کردن کاخ سعدآباد به کاخ مرمر ذکر کرده است. احداث جاده مخصوص پهلوی یا همان خیابان پهلوی سابق (ولی‌عصر فعلی) از سال ۱۳۰۰ شمسی آغاز شد. سردار سپه در دوران وزارت جنگی خود (۱۳۰۲ - ۱۳۰۰) تصمیم به احداث این جاده گرفت. در این زمان وی تازه به خرید املاک و مستغلات روی آورده بود و باغی را در سعدآباد خریداری کرده بود.

همچنین درختکاری اطراف این خیابان، کشیدن نهر برای آبیاری درختان آن نیز از همان سال آغاز شد. در سال ۱۳۰۷ خیابان پهلوی بالا به وسیله بلدیه تهران سنگفرش شد و سپس با ورود آسفالت به صحنه خیابان‌سازی شهر‌ها، در سال ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی قانونی را برای احداث و توسعه خیابان‌های تهران تصویب کرد و پس از آن مراحل ساخت جاده مخصوص پهلوی آغاز و برای نخستین‌بار این خیابان قیرریزی شد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، خیابان پهلوی یا ولیعصر (عج) امروزی آسفالت شد.

این جاده تا سال ۱۳۲۰ اختصاصی بود و مردم از جاده قدیم شمیران به تجریش می‌رفتند. با ورود متفقین و پایان کار پهلوی اول، اوضاع متفاوت شد.

خودروهای متفقین و سپس مردم از این جاده عبور کردند، اما سال‌ها گذشت تا جاده پهلوی به صورت خیابان پهلوی درآمد، اما آنچه در این میان جلب نظر می‌کند منظره این خیابان است، چون در دوره پهلوی، منطقه شمیرانات بیشتر شکلی ییلاقی داشت، این مسیر نیز به شکل جاده‌ای بود که از میان تپه‌ها می‌گذشت و منظره زیبایی فرا روی مسافران قرار می‌داد. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، این خیابان به نام «خیایان پهلوی» نامیده می‌شد. پس از انقلاب اسلامی، در آغاز، خیابان پهلوی، به خیابان مصدق تغییر نام یافت و بعد از مدتی به خیابان ولیعصر (عج) تغییر داده شد.