مدیریت تغذیه در سبزی های گلخانه ای

هدف از مدیریت برنامه کودی بایستی تأمین عناصر به مقدار کافی باشد نه اینکه یک عنصر را کم و عنصر دیگر را زیاد فراهم کنیم Hochmuth, ۲۰۰۱

● مقدمه

گیاهان برای رشد و نمو خود به ۱۶ عنصر نیاز دارند که سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن از هوا و آب تأمین می‌شود و ۱۳ عنصر معدنی باقیمانده از منابع مختلفی مثل محیط کشت، آب و کود تأمین می‌شود. بیشترین مقدار عناصر غذائی توسط کشاورزان با افزودن کود تأمین می‌شود. هدف از مدیریت برنامه کودی بایستی تأمین عناصر به مقدار کافی باشد نه اینکه یک عنصر را کم و عنصر دیگر را زیاد فراهم کنیم (Hochmuth, ۲۰۰۱).

● اما در بحث تغذیه چه نکاتی را باید مدنظر قرار داد؟

۱) نوع گیاه

بر هیچ‌کس پوشیده نیست که گیاهان مختلف نیازهای غذائی متفاوتی دارند و علاوه بر آن میزان تحمل آنها به کمبود یا زیادی عناصر با هم فرق می‌کنند. مشخص شده است که حتی در مورد زمان مصرف کودها با هم تفاوت نشان می‌دهند. همچنین کشت‌های مختلف (بهاره یا پائیزه) مقدار عناصر مورد نیازشان با هم یکسان نیست. (Snyder ۱۹۹۵).

در یک پژوهش مراحل رشدی گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای را به سه مرحله تقسیم‌بندی کرده و میزان دو عنصر N و K مورد نیاز با توجه به مرحله تفاوت نشان می‌دهد، در حالی‌که میزان فسفر مورد نیاز در هر سه مرحله یکسان بود و در مرحله سوم میزان پتاسیم مورد نیاز بسیار بالا بود (Miles, ۲۰۰۰).

۲) عوامل محیطی

یکی از مزیت‌های کشت گلخانه‌ای توان کشت کردن یک محصول یا چند محصول در طول یک سال است. بنابراین با توجه به اینکه در فوصل مختلف، دما، رطوبت و نور با هم متفاوت است و این امر روی میزان جذب عناصر تأثیر می‌گذارد، بنابراین برنامه‌ٔ کوددهی را باید به‌درستی تنظیم کنیم (Kinetand Peet, ۱۹۹۷).

البته ناگفته نماند که می‌توان در گلخانه، دما، رطوبت و نور را در همه فصول سال تنظیم کرد، منتها با توجه به شرایط حاکم در ایران ممکن است نتوانیم به این امر مهم دست پیدا کنیم. مشخص شده است که در دمای کم محیط کشت، جذب فسفر و آهن کاهش می‌یابد و دمای بستر کشت نباید در طول رشد و نمو گیاهان از ۵/۱۵ درجه سانتی‌گراد برای دوره‌های طولانی کمتر شود. در مورد کلسیم مشخص شده است که جذب و حرکت کلسیم به تبخیر و تعرق وابسته است و شرایطی که تبخیر و تعرق را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، حرکت کلسیم را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

به‌طوری که بالا بودن طولانی مدت رطوبت محیط، می‌تواند منجر به عدم رسیدن کلسیم به نوک برگ‌ها و سوختگی در این ناحیه را باعث می‌شود (Hochmuth, ۲۰۰۱). در گوجه‌فرنگی نیز شرایط رطوبت کم همراه با دما و نور زیاد باعث تبخیر و تعرق بیشتر می‌شود که سبب حرکت کلسیم بیشتر به سمت برگ‌ها شده، در نتیجه کلسیم کمی به میوه‌ها می‌رسد و پوسیدگی گلگاه ("Blossom End Rot "BER) را باعث می‌شود. علاوه بر آن رطوبت شبانه بالا باعث افزایش جذب کلسیم و کاهش پوسیدگی گلگاه می‌شود (Adams and Ho, ۱۹۹۳). در مورد تزریق CO۲ برای تأمین کربن و افزایش فتوسنتز پرورش‌دهندگان بایستی تنها زمانی‌که سیستم تهویه خاموش است، این کار را انجام دهند.

این‌کار فقط در زمستان مقدور است (Boodley, ۱۹۹۸). مشخص شده است که برای محصولات گلخانه‌ای فرم -NO۳، فرم ارجح است منتها به‌نظر می‌رسد که در دماهای کم (کمتر از ۷/۱۲ درجه سانتی‌گراد) +NH۴ نسبت به -NO۳ راحت‌تر جذب می‌شود و باید کودهی تأمین‌کننده نیتروژن در این مواقع حاوی +NH۴ بیشتری باشد (Prasad and Kumar, ۲۰۰۱).

۳) کیفیت آب آبیاری

در سیستم کشت ان اف تی ("Nutrition film technique"NFT)، آب محیط پرورش‌ گیاهان است و در دیگر سیستم‌های کشت هیدروبونیک، آب سهم زیادی از محیط رشد گیاه را دارد. بنابراین منطقی به‌نظر می‌ِسد که کیفیت محیط کشت یعنی آب شناخته شده باشد و این مشابه آزمون خاک برای فراهم‌آوری عناصر در مزرعه است.

کیفیت آب یا مقدار مواد مخصوص (شن، سنگ آهک، مواد آلی و غیره)، میزان مواد حل شده (مواد شیمیائی تغذیه‌ای و غیرتغذیه‌ای) و PH آب تعیین می‌شود. علاوه بر آن بایستی به EC و TSS آب نیز توجه کرد. EC آب آبیاری بایستی کمتر از ۷۵% میلی موس بر سانتی‌متر و میزان جذب سدیم ("Sodium Absorption Rate"SAR) کمتر از ۵، PH در حد خنثی، غلظت بر کمتر از ۱ppm، کلر بین ۶/۰ ppm - ۰/۱ و فلور حدود ۱ppm باشد. سختی آب بیشتر مربوط به کلسیم و منیزیم در آب است و تعیین مقدار این دو عنصر در آب به محاسبه میزان کلسیم و منیزیم مورد نیاز کمک خواهد کرد (Prasad and Kumar, ۲۰۰۱)، آب با EC بیش از ۵/۱ دسی‌زیمنس بر متر به‌عنوان یک آب با کیفیت ضعیف برای اغلب محصولات گلخانه‌ای به حساب می‌آید. نمک‌های خاصی که در آب با کیفیت کم وجود دارد می‌تواند در محیط رشد گیاه تجمع کنند و باعث کاهش رشد محصولات شود.

غلظت بالای نمک‌های محلول، رشد را کاهش می‌دهد، زیرا یون‌هائی که EC را بالا می‌برند با عناصر غذائی برای جذب رقابت می‌کنند. همچنین در شرایط EC بالا، جذب آب توسط گیاه کاهش می‌یابد. کلسیم، منیزیم و بی‌کربنات زیاد در آب باعث رسوب کربنات کلسیم و منیزیم شده و نازل‌های سیستم آبیاری بسته خواهد شد. در صورت وجود آهن بیش از ۵/۰ ppm در آب نیز این مشکل پیش خواهد آمد (Hochmuth, ۲۰۰۱).

PH محلول غذائی و آب نیز اهمیت خاصی دارد، زیرا حلالیت عناصر غذائی به شدت تابع PH است. اغلب عناصر در محدوده ۵/۶ - ۵/۵ بهترین جذب را توسط گیاه دارند. PH بیش از ۷ در محیط منجر به کاهش حلالیت فسفر و عناصر کم مصرف (به‌جز مولیبدن) می‌شود. PH خیلی اسیدی می‌تواند منجر به سمیت عناصر کم مصرف مخصوصاً در محیط‌های خاکی که منگنز و آلومینیوم دارند، شود. PH محیط با جذب عناصر پرمصرف خاص در طول زمان می‌تواند تغییر کند. برای مثال جذب نیترات می‌تواند منجر به افزایش PH محیط کشت شود.

علت این است که گیاهان سعی دارند تا تعادل بار الکتریکی را در دو سمت غشاء حفظ کنند، بنابراین یون هیدروکسیل را به دنبال جذب نیترات، از خود به محیط ترشح می‌کنند. جذب یون پتاسیم دارای اثر متقابلی است و در نتیجه آن یون +H از گیاه خارج و PH را اسیدی می‌کند. این تغییرات سریع در محیط‌های کشت هیدرویونیک به‌دلیل عدم ظرفیت بافری در آنها زیاد رخ می‌دهد. بنابراین محلول‌های غذائی هر چند وقت بایستی عوض شوند و برحسب نیاز مقداری اسید یا باز به محلول اضافه تا PH را متعادل کنند. میزان یون بی‌کربنات در اکثر آنها بالا است و این باعث افزایش PH، رسوب کربنات کلسیم و منیزیم می‌شود. به همین دلیل در اینگونه آب‌ها توصیه می‌شود که با افزودن مقداری اسید مثل اسید فسفریک، اسید نیتریک و اسید سولفوریک، PH آن را به ۶-۶/۵ برسانیم. البته اسید سولفوریک ارزانتر است.

ولی دو اسید دیگر منبع عناصر فسفر و نیتروژن است و از این نظر اهمیت دارد. برخی کشاورزان برای باز شدن گرفتگی‌های سیستم آبیاری از اسید استفاده می‌کنند که در این موقع PH را به ۵/۴ می‌رسانند. این کار حتماً بایستی زمانی صورت گیرد که گیاهی در حال رشد داخل گلخانه نباشد (Snyder, ۱۹۹۵).

۴) وضعیت شیمیائی خاک

امروزه در اکثر گلخانه‌های تجاری سیستم‌های کشت بدون خاک استفاده می‌کنند، منتها این پیشرفت در ایران زیاد قابل توجه نیست و در برخی مناطق مثل جیرفت مبادرت به کشت در خاک می‌کنند (مشاهدات شخصی). در اینگونه موارد علاوه بر مبحث کیفیت آب، بحث شرایط خاک پیش می‌آید چون ایران کشوری متنوع است و خاک‌‌های آن در برخی مناطق مثل جنوب شور و میزان برخی عناصر در آنها بالا و در برخی مناطق مثل شمال PH اسیدی نیز دیده می‌شود. در برخی خاک‌ها مقدار یک عنصر عامل محدودکننده است زیرا به‌دلیل بالا بودن مقدار آن عنصر، تعادل عناصر به‌هم خورده و از جذب برخی عناصر جلوگیری می‌شود و در برخی موارد مستقیماً ضررهائی را به گیاهان وارد می‌کنند مثل مسمومیت‌های آلومینیومی و منگنزی در خاک‌های اسیدی، بنابراین در کشت‌های خاکی علاوه بر آب، خاک نیز باید تجزیه شوند و برحسب تجزیه این دو برنامه‌ریزی شوند. مثلاً در صورتی‌که خاک PH اسیدی دارد بایستی از گیاهان مقاوم یا متحمل به آلومینیوم و منگنز استفاده شود و یا از گیاهانی که برای آنها آلومینیوم مفید است (هورتنسیا ـ Hydrangea spp) استفاده کنند یا به هر نحوی PH خاک را متعادل کنند.

۵) توجه به عناصر غذائی کم‌مصرف

با پیدایش کولتیوارهای پرتوقع و استفاده مکرر از خاک، نیاز به عناصری که قبلاً مطرح نبود، بالا می‌رود. امروزه اکثر پرورش‌دهندگان برنامه کودی خود را بر مبنای عناصر پرمصرف (مثل نیتروژن، فسفر و پتاسیم) و کم‌مصرف خاص برنامه‌ریزی می‌کنند، در حالی‌که از عناصری مثل سلیسیوم باعث استحکام بافت‌ها شده و از بروز برخی بیماری‌ها جلوگیری می‌کنند.

۶) تأثیر عناصر غذائی در بیماری‌های فیزیولوژیک

بسیاری از محصولات تویلد شده به دلایلی قابل عرضه به بازار نیستند. ناهنجاری‌های فیزیولوژیک یکی از دلایلی است که باعث تولید محصول غیرقابل فروش می‌شود. عوامل مختلفی نظیر عدم شرایط مناسب رطوبتی، نور، تغذیه و ژنتیکی سبب ناهنجاری‌های فیزیولوژیک می‌شوند. در کشور ما اکثر خاک‌ها از نظر کلسیم غنی است (ملکوتی و همائی، ۱۳۸۲)، اما جذب و حرکت کلسیم به کندی صورت گرفته و ناهنجاری‌هائی مثل پوسیدگی گلگاه در گوجه فرنگی (Kinet and Peet, ۱۹۹۷)و فلفل (Bosland and Votava, ۲۰۰۰) و ترک‌خوردگی کوتیکولی (Dorais et.al, ۲۰۰۴ ـ Cuticul Cracking) را به‌وجود می‌آورد.

---