پاسخ های قرآنی امام رضا ع

ائمه معصومین ع , داناترین افراد به قرآن کریم و تفاسیر این آیات الهی بوده اند, این بزرگان در طول زندگی خود در بسیاری از زمان ها و مکان ها با استناد به آیات نورانی قرآن , به بیان استدلال یا توضیح ابهامات می پرداختند, همانگونه که در موضوعات فقهی نیز به همین آیات اشاره می کردند, در سیره قرآنی امام رضا ع نیز نمونه های فراوانی از این استدلال ها و احتجاجات قرآن می توان یافت , روشن است که این استدلال برای تمامی مسلمانان پذیرفته است همانگونه که برای آنان کتاب آسمانی قرآن مورد پذیرش است

ائمه معصومین(ع)، داناترین افراد به قرآن کریم و تفاسیر این آیات الهی بوده اند، این بزرگان در طول زندگی خود در بسیاری از زمان‌ها و مکان‌ها با استناد به آیات نورانی قرآن ، به بیان استدلال یا توضیح ابهامات می‌پرداختند، همانگونه که در موضوعات فقهی نیز به همین آیات اشاره می‌کردند، در سیره قرآنی امام‌رضا(ع) نیز نمونه‌های فراوانی از این استدلال ها و احتجاجات قرآن می‌توان یافت ، روشن است که این استدلال برای تمامی مسلمانان پذیرفته است همانگونه که برای آنان کتاب آسمانی قرآن مورد پذیرش است.

● اتحاد میان دو نور!

نزدیکی میان قرآن و اهل بیت آن چنان است که به بیان رسول خدا (ص) امکان تفکیک پذیری آنان تا روز قیامت مجال است آن چنان که ایشان می فرمایند : «اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَیْن کِتابَ اللّه ِ وَعِتْرَتی وَلَنْ یَفْتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الْحَوْض» در زیارت جامعه نیز در شرح این ویژگی اهل‌بیت(ع) می‌خوانیم : «السَّلامُ عَلی مَحالِّ مَعْرِفَةِ اللّه ِ وَمَساکِنِ بَرَکَةِ اللّه ِ وَمَعادِنِ حِکْمَةِ اللّه ِ وَحَفَظَةِ سِرِّ اللّه ِ وحَمَلَةِ کِتابِ اللّه ِ؛ سلام بر آنانی که [دلهایشان] محل معرفت خداست و مسکن برکات حق و معدن حکمت پروردگار، آنانی که پاسداران رازهای الهی و حاملان کتاب خدا هستند.» ابونواس شاعر برجسته عصر رضوی نیز در قصیده‌ای که برای امام رضا(ع) سروده و در نزد ایشان می‌خواند با اشاره به این حقیقت می گوید: «فَاَنْتُمُ الْمَلاَءُ الاَْعْلی وَعِنْدَکُمُ عِلْمُ الْکِتابِ وَماجاءَتْ بِهِ السُّوَرُ شمایید آن ملأ اعلی و نزد شماست علم کتاب و آنچه از سوره‌ها آمده است.» و براساس همین اتحاد است که درک معنای قرآن بدون یاری گرفتن از اهل بیت(ع) ممکن نیست. حال اگر با این دیدگاه به بررسی پاسخ های قرآنی امام رضا(ع) نگریست می توان آن را تفسیری بر آیات قرآن دانست و بر همین اساس نیز می توان با بررسی جامع روایات نقل شده از امام رضا(ع)، تفسیر رضوی تدوین کرد ، آن چنان که در ادامه می آید تنها اشاره‌ای به برخی از روایات تفسیری است.

● سخنان تفسیری امام رضا (ع)

هدایت قرآنی:‌ ابراهیم بن عباس یکی از همراهان حضرت رضا علیه السلام در سفر به مرو می گوید : «وَکانَ کَلامُهُ کُلُّهُ وَجَوابُهُ وتَمَثُّلُهُ اِنْتِزاعاتٍ مِنْ الْقُرآنِ الْمَجید وَکانَ یَخْتِمُهُ فی کُلِّ ثَلاثٍ وَکانَ یَقُولُ لَوْ اَنّی اَرَدْتُ اَنْ اَخْتِمَهُ فی اَقْرَبَ مِنْ ثَلاثٍ لَخَتَمْتُ وَلکِنّی ما مَرَرْتُ بِآیَةٍ قَطُّ اِلاّ فَکَّرْتُ فیها فی اَیّ شَی ءٍ اُنْزِلَتْ؛ همه سخنان، پاسخها و مثالهای آن حضرت، برگرفته از قرآن مجید بود. هر سه روز یکبار قرآن را ختم می‌کرد و می فرمود: اگر بخواهم در کمتر از سه روز هم می‌توانم آن‌را ختم کنم. امّا هرگز آیه ای را تلاوت نمی‌کنم، مگر اینکه در آن می‌اندیشم که در باره چه چیزی نازل شده است.» ایشان درباره قرآن می فرمایند:«قرآن کلام و سخن خداست، از آن نگذرید و هدایت را در غیر آن نجویید که گمراه می شوید.»

● عترت پیامبر (ص) در قرآن

مأمون عباسی در جلسه ای با حضور برجستگان علمی از امام رضا(ع) پرسید : آیا خداوند متعال عترت را بر سایر مردم برتری داده است؟ امام با اشاره به آیاتی از قرآن، چنین فرمود: خداوند عزوجل فضیلت و برتری عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله را بر سایر مردم در کتاب محکم خویش، به طور واضح بیان کرده است. مأمون پرسید: این فضایل در کجای قرآن است؟ امام رضا صلی الله علیه و آله ضمن تلاوت آیات متعددی از قرآن و بیان دلالت صریح و روشن آن آیات بر برتری اهل بیت علیهم السلام و توضیحات لازم در آن موارد، این آیه را قرائت کرد: «اِنَّ اللّه ومَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبیِّ یا اَیُّها الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیماخداوند و فرشتگان او بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات می فرستند و شما هم ای اهل ایمان! بر او صلوات بفرستید و تسلیم فرمان او شوید.». آنگاه امام علیه السلام در توضیح سخن خود فرمود: مسلمانان بعد از شنیدن این آیه، به پیامبر(ص) گفتند: یا رسول اللّه ! ما معنی تسلیم را فهمیدیم که باید تسلیم فرمان شما باشیم، امّا چگونه صلوات بگوییم؟ پیامبر(ص) فرمود: می گویید: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مَحَمَّدٍ کَما صَلَّیْتَ عَلی اِبْراهیمَ وَآلِ اِبْراهیم اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ؛ بر این اساس، خداوند متعال آل محمد صلی الله علیه و آله را در کنار پیامبر قرار داده است.» حضرت بعد از بیان این سخن، از حاضرین جلسه سوال کرد که آیا در این سخن خلافی هست؟ گفتند: نه. در این هنگام مأمون گفت: این سخن اجماعی است و هیچ اختلافی در میان امت اسلام در این زمینه وجود ندارد. امّا از شما تقاضا می کنم در مورد برتری آل‌محمد(ص) سخنی صریح تر و شفاف تر از این، از کلام خداوند بفرمایید! پیشوای هشتم علیه السلام فرمود: به نظر شما در این آیه شریفه: «یس وَالْقُرانِ الْحَکیمِ اِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلین عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؛ یس! قسم به قرآن حکیم که تو قطعا از رسولان خداوند هستی و بر راهی مستقیم قرار داری» مقصود از یس چیست؟ علمای مجلس گفتند: معنی یس، محمد(ص) است و کسی در آن شک ندارد. امام رضا علیه السلام فرمود: در این آیه شریفه، خداوند متعال بر محمد و آل‌محمد فضیلتی عنایت کرده است که کسی نمی تواند حقیقت آن را ادراک کند، مگر از راه تعقّل و تفکر. چرا که خداوند در کتاب مقدس خویش، به غیر از انبیاء علیهم السلام بر هیچ‌کس سلام نفرستاده اما فرمود: «سَلامٌ عَلی آلِ یاسین» «یعنی آل‌محمد صلی‌الله علیه و آله .» مأمون با شنیدن این تفسیر دلنشین و ارتباط آیات با بیان عالی حضرت رضا علیه السلام، رو به حاضرین جلسه کرده و گفت: اکنون فهمیدم که شرح این آیات و بیان آنها در نزد معدن نبوت و اهل بیت عصمت علیهم السلام می باشد.

● تفسیرهای ناصحیح

ابو قرّه محدث از صفوان بن یحیی یار دیرین امام هشتم(ع) درخواست کرد تا جلسه گفت‌وگویی را با امام رضا علیه السلام ترتیب دهد. ابوقرّه محدث در آن نشست بعد از طرح پرسشهایی در مورد احکام دین و حلال و حرام، سخن را به موضوع توحید کشانیده و از صفات پروردگار سخن گفت؛ وی از امام رضا علیه السلام پرسید: برای ما روایت کرده‌اند که خداوند هم سخن بودن خود را به حضرت موسی علیه‌السلام؟ و دیدار خود را به حضرت محمد (ص) اختصاص داده! آیا چنین است؟ امام فرمود: ای ابو قرّه! به من بگو، این آیات را چه کسی بر جن و انس ابلاغ کرده است؟! «لا تُدْرِکُهُ الاَبْصار، دیده ها او را درک نمی کنند ، وَلایُحیطُونَ بِهِ عِلْما دانش مخلوقات به او احاطه نمی کند.، وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ ، چیزی مانند او نیست.» آیا به غیر از محمد(ص) کسی دیگر این آیات را به ما رسانده است؟ ابو قرّه گفت: این آیات را ایشان آورده است. امام فرمود: چگونه ممکن است فردی به سوی تمام مخلوق بیاید و به آنها اعلام کند که من از طرف خدا آمده ام و مردم را با فرمان خدا به سوی خدا بخواند و این آیات را بر آنان تلاوت کند، سپس همین مرد الهی برخلاف آیات وحیانی که از سوی خدا آنها را آورده است، بگوید: من به چشم خود خدا را دیدم و به او احاطه علمی پیدا کردم و او به شکل انسان است!! آیا شما خجالت نمی کشید؟! ابو قرّه در پاسخ گفت: خداوند خودش می فرماید: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً اُخْری و بار دیگر در فرود آمدن او را مشاهده کرد.»

امام علیه السلام در جواب فرمود: در همین سوره آیه دیگری است و آنچه را که پیامبر صلی الله علیه و آله دیده توضیح می دهد. خداوند در آنجا می فرماید: «ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأی دل آنچه را دید دروغ نشمرد.» یعنی دل محمد صلی الله علیه و آله آنچه را که چشمش دید دروغ ندانست. سپس در همین سوره، خداوند آنچه را که محمد صلی الله علیه و آله دیده است خبر می دهد و می فرماید: «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری؛ پیامبر صلی الله علیه و آله از آیات و نشانه های بسیار بزرگ پروردگارش دید.» دیدن آیات خداوند غیر از دیدن خود اوست و باز هم خداوند می فرماید: «مردم احاطه علمی به خدا پیدا نمی کنند.» در صورتی که اگر دیدگان او را ببینند علمشان به دریافت و شناخت او احاطه پیدا کرده است. ابو‌قره گفت: پس روایات را تکذیب می‌فرمایید؟ حضرت رضا علیه‌السلام فرمود: بلی! هرگاه روایات مخالف قرآن باشند، آنها را تکذیب می کنم و آنچه مسلمانان به آن اتفاق دارند این است که احاطه علمی به خدا نمی‌توان یافت. چشمها از اداراک او عاجزند و چیزی مانند او نیست.

● استدلال بر عظمت امام علی (ع)

صدوق در عیون اخبار الرضا آورده که روزی مأمون عباسی به امام رضا گفت: مرا به بزرگ ترین فضیلت امیرمؤمنان که قرآن بر آن دلالت دارد، آگاه کن. امام(ع) فرمود: همانا آیه مباهله است. خدای جل جلاله فرمود: «فَمَنْ حَاجّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ...» پس رسول خدا(ص) امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را برای مباهله دعوت کرد که هر دوی آنها فرزندانش بودند و همچنین فاطمه را دعوت کرد که در آن هنگام وی جزو زنان مورد اشاره آیه بود، و نیز امیرمؤمنان را فرا خواند که به حکم آیه شریفه، نفس رسول خدا به شمار می رفت. پس ثابت شد که هیچ یک از بندگان خدا والاتر از رسول خدا وافضل از او نبوده اند و همچنین لازم آمده که احدی افضل از نفس رسول خدا که علی بود، به دلالت آیة شریفه وجود نداشته باشد. مأمون گفت: این استدلال درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و فاطمه( س )صحیح است، امّا درباره علی(ع) درست نیست؛ چون ممکن است رسول خدا شخص خود را در حقیقت گفته باشد، نه فرد دیگری را. پس آیه فضیلتی برای امیرمؤمنان نخواهد بود. امام رضا(ع) در پاسخ فرمود: این سخن صحیح نیست؛ چرا که شخص دعوت کننده همواره غیر از خود را دعوت می کند، نه خود را. همان طور که فرد دستور دهنده، همیشه به دیگری امر می کند نه به خود. پس این که حضرت فرمود: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا..»؛ به این معنی نیست که خودمان را دعوت کنیم و وقتی که رسول خدا فردی غیر از امیرمؤمنان را در مباهله فرانخواند، ثابت می شود که علی همان نفس پیامبر (ص) است که خداوند در قرآن به آن اشاره کرده است.

سیدعلی‌اصغر حسینی