نوشتن برای فرار از فراموشی

درباره هرتا مولر برنده نوبل ادبیات در سال ۲۰۰۹ و آثارش

امسال هم مثل هر سال از بین نام‌هایی که در آستانه اعطای جایزه نوبل سرزبان‌ها می‌افتند، جایزه ۴/۱ میلیون دلاری آکادمی‌سلطنتی سوئد به نویسنده‌ای رسید که کمتر از سایرین نامش سرزبان‌ها افتاده بود.

هرتا مولر به عنوان دوازدهمین نویسنده زن، این جایزه را کسب کرد. مولر نویسنده‌ای است که اگر چه در رومانی به دنیا آمده اما آلمانی می‌نویسد و سال‌های سال است که در آلمان زندگی می‌کند. او در زمان حکومت چائوشسکو از رومانی به آلمان رفت و ساکن این کشور شد. «زندگی در رومانی، صحبت کردن به زبان آلمانی» ‌این تناقضی بود که هرتا مولر از بدو تولد با آن انس گرفت و البته بعدها همین تناقض به کمکش آمد تا به زبان آلمانی با بهره‌گیری از روایت‌های فولکلور رومانیایی داستان‌های خواندنی را خلق کند.

مولر که اعلام نامش به عنوان برگزیده جایزه ادبی سال ۲۰۰۹ مخالفت‌های بسیاری را برانگیخته، یکی از نویسندگانی است که آثارش تا به حال به زبان‌های کمی‌ ترجمه شده‌اند. از بین مجموعه آثار او تنها ۴ کتابش به زبان انگلیسی ترجمه شده و به نوشته منتقد روزنامه نیویورک تایمز او برای مخاطبان انگلیسی‌زبان هم نویسنده‌ای نام آشنا نیست.

با همه این حرف‌ها اما هرتا مولر حالا برنده جایزه ادبی نوبل است و مثل بسیاری از برندگان این جایزه در ماه‌های آتی مخاطبان آثارش در همه کشورها بیشتر می‌‌شود.

او که حالا ۵۶ سال دارد، از سال ۱۹۸۷ به نیمه غربی آلمان رفت و در آنجا ساکن شد. هر چند او از بلوک شرق و زندگی تحت حاکمیت دیکتاتوری چون چائوشسکو گریخته بود، اما در تمام طول عمرش از زندگی در رومانی تحت حکومت چائوشسکو نوشت، و شاید به همین خاطر بود که در آستانه سالگرد فروپاشی دیوار برلین، جایزه ادبی نوبل به او تعلق گرفت تا برخی منتقدان انگیزه‌های سیاسی را در انتخاب او یادآور شوند.

● نوبل برای زنی که همیشه یک بیگانه بود

هرتا مولر نویسنده آلمانی متولد رومانی، که در مطالبش بسیار درباره ستم دیکتاتوری در سرزمین زادگاهش و زندگی مهارنشدنی در تبعید سیاسی نوشته است، به عنوان برنده جایزه ادبی نوبل ۲۰۰۹ انتخاب شد.

آکادمی ‌سوئد در استکهلم خانم مولر را به عنوان کسی که با تمرکز بر شعر و صراحت متون نثری‌اش، چشم انداز سلب مالکیت از انسان ها را توصیف کرده است، شایسته دریافت این جایزه نامید.

اهدای این جایزه با بیستمین سالگرد فروریختن دیوار برلین و همزمان با آن رژیم‌های کمونیستی در جهان هم بی‌ارتباط نبود.

او نخستین نویسنده زن آلمانی زبان است که این جایزه را دریافت می‌کند.

در کنفرانس مطبوعاتی استکهلم، پس از اعلام نامش به عنوان برنده جایزه نوبل، پیتر انگلاند، دبیر دائمی ‌آکادمی ‌سوئد گفت خانم مولر به دلیل «زبان منحصر به فرد بسیار بسیارصریح از یک سو و از سوی دیگر برای این که همواره داستانی جدید درباره زندگی در سرزمین دیکتاتوری و بزرگ شدن به عنوان یک بیگانه در خانواده خود داشته است» این جایزه را دریافت می‌کند.

خانم مولر متولد شهر آلمانی‌زبان «نیتسکی دورف» در رومانی است. او در یک قوم آلمانی ساکن رومانی به دنیا آمده و پدرش در جریان جنگ جهانی دوم در اس.اس که نیروی امنیتی نازی‌ها بود، خدمت می‌کرد. برای همین هم با پایان جنگ و روی کار آمدن کمونیست‌ها مادرش در سال ۱۹۴۵ به شوروی تبعید و در اردوگاه کار اجباری در سرزمینی زندانی شد که امروز اکراین نامیده می‌شود. هرتا مولر سپس به عنوان دانشجوی دانشگاه به تحصیل در رشته ادبیات آلمانی و رومانیایی پرداخت. وی همیشه مخالف با رژیم دیکتاتوری نیکولای چائوشسکو بود و به همین خاطر به گروهی پیوست که برای آزادی بیان نویسندگان مبارزه می‌کردند.

مولر نخستین اثرش را که یک مجموعه داستان کوتاه بود، در سال ۱۹۸۲ و در حالی نوشت که به عنوان مترجم در یک کارخانه ماشین‌سازی کار می‌کرد. این داستان‌ها به وسیله رژیم رومانی با سانسور روبه‌رو شد و خانم مولر نیز پس از نپذیرفتن همکاری با نیروهای امنیتی این کارخانه، از سوی پلیس امنیتی از کار برکنار شد. او سپس در یک مهدکودک به عنوان آموزگار مشغول کار شد و دستنوشته سانسور نشده «سرزمین‌های پست» را به زبان آلمانی در سال ۱۹۸۴ در آلمان غربی منتشر کرد. چاپ این کتاب با استقبال بسیاری روبه‌رو شد و مجله اشپیگل او را یک کشف خواند.

خانم مولر در سال ۱۹۸۵ همراه همسر نویسنده‌اش به آلمان سفر کرد و دو سال بعد وقتی روشن شد که پلیس مخفی رومانی قصد جان او را دارد، برای همیشه ساکن آلمان شد. دقیقا ۲ سال بعد دیوار برلین فرو ریخت و چائوشسکو و همسرش النا در یک دادگاه ویژه به مرگ محکوم شدند و در میدان شهر بخارست در برابر جوخه اعدام قرار گرفتند.

خانم مولر در سال‌هایی که پس از آن آمد، به صحبت علیه ستم و نکوهش همکاری با دشمن ادامه داد. در آلمان او آن دسته از نویسندگان آلمان شرقی را که با پلیس امنیتی کار می‌کردند، مورد شماتت قرار می‌داد و به همین دلیل چندی پیش از انجمن قلم آلمان جدا شد، آن هم به خاطر اعتراض به تصمیم این انجمن برای یکی شدن با شاخه آلمان شرقی.

«سرزمین‌های پست» و دیگر کارهای اولیه او با تمرکز بر زندگی در روستایی کوچک نوشته شده و به زندگی مردم محلی آنجا می‌پردازد. رمان‌های بعدی او شامل «سرزمین گوجه‌های سبز» و «قرار ملاقات» تا حدودی تصویری گرافیکی از رنج‌کشیدن خشونت‌بار مردم متوسط تحت حکومت‌های اقتدارگرا ارائه می‌کند.

اهدای این جایزه با بیستمین سالگرد فروریختن دیوار برلین و همزمان با آن رژیم‌های کمونیستی در جهان هم بی‌ارتباط نبود در بخش بررسی کتاب نیویورک تایمز، لری وولف سرزمین گوجه‌های سبز را در جستجوی آفریدن یک نوع شعر خارج از معنویت و احساس نفرت از زندگی در رومانی کمونیست توصیف می‌کند و در نگاه به «قرار ملاقات» در سال ۲۰۰۱ پیتر فیلکینز می‌نویسد که خانم مولر «شرارت‌های دولت را پس زمینه خشونت و خیانت آدم‌ها ‌نسبت به یکدیگر می‌داند که در زندگی‌ روزمره با هم در ارتباط هستند؛ همسر یکدیگرند، اعضای خانواده یا از دوستان نزدیک هم محسوب می‌شوند.»

او برای کتاب «گوجه‌های سبز» چند جایزه ادبی از جمله جایزه معتبر و ۱۰۰ هزار یورویی ایمپک را هم گرفته است. این کتاب داستان ۵‌رومانیایی جوان است که تحت فشار حکومت چائوشسکو زندگی می‌کنند. او گفته است که این کتاب را با یادآوری خاطرات دوستانش که در این حکومت کشته شدند، نوشته است.

جشنواره بین‌المللی ادبیات برلین آثار او را متمرکز بر زندگی رنج‌آور در واحدهای کوچک در حکومت دیکتاتوری توصیف کرده و افزوده که با توجه به این که دوران کودکی او در روستا و با خانواده سپری شده، این فضاها نیز در آثارش جایگاهی خاص دارد.

مولر ۵۶ ساله اکنون ساکن برلین است و آثارش در جهان غیرآلمانی زبان کمتر شناخته شده‌اند.

او در کتاب «سفر روی یک پا» از دشواری‌های آغاز یک زندگی جدید در محیطی بیگانه گفته است.

مولر در ستونی در روزنامه فرانکفورتر روندشاو در سال ۲۰۰۷ رومانی را دچار یک «نسیان دسته‌جمعی درباره پیشینه خود» نامید و چائوشسکو را بدترین دیکتاتور پس از استالین لقب داد.

اگر چه او ۲۰ سال پیش رومانی را ترک کرد، اما همواره ستم، تبعید و دیکتاتوری موضوع اصلی رمان‌ها و اشعارش است. «قرار ملاقات» هم درباره یک زن جوان است که در دوره چائوشسکو در یک کارخانه پوشاک کار می‌کند و لباس مردانه برای ایتالیایی‌ها می‌دوزد و در آرزوی ازدواج است. این رمان در سال ۲۰۰۱ به انگلیسی ترجمه شد.

کار دوم او «تانگوی غیرعادلانه» به تصویر تعصب و رشوه‌خواری در زندگی یک روستا و تفکر فاشیستی در اقلیت آلمانی می‌پردازد.

از مهم‌ترین آثار او رمان «روباه» است که سال ۱۹۸۶ در آلمان منتشر شد. این اثر در سال ۱۹۸۹ با عنوان «پاسپورت» به زبان انگلیسی انتشار یافت و داستان آسیابانی در یک دهکده آلمانی‌زبان در رومانی است که تلاش می‌کند به آلمان غربی مهاجرت کند.

آخرین رمان مولر با عنوان «هر چه را دارم با خودم حمل می‌کنم» ماه پیش در آلمان منتشر شد و حکایت پسری ۱۷ ساله است که به اردوگاه کار اجباری اکراین فرستاده می‌شود. هفته‌نامه آلگماینه آن را پدیده‌ای مهیج خواند.

او می‌گوید: «تاسف‌بارترین تجربه‌ام زندگی تحت حکومت دیکتاتوری رومانی بود. زندگی راحت در آلمان آن هم صدها کیلومتر دورتر مرا از گذشته جدا نکرده است. من وقتی آنجا را ترک کردم خاطراتم را نیز همراهم آوردم و باید به خاطر بیاوریم دیکتاتوری هنوز در آلمان هم رواج دارد.»

آقای انگلاند، دبیر دائمی آکادمی سوئد به رادیو سوئد گفت مولر همیشه داستانی برای گفتن دارد که فقط درباره زندگی روزمره در یک حکومت دیکتاتور نیست، بلکه درباره بیگانه بودن در یک جامعه هم هست. بیگانه بودن با زبان اکثریت جامعه، بیگانه بودن با تاریخ ، حتی بیگانه بودن با خانواده و بعد تعویض کشور و روشن شدن این که تغییر در هیچ چیز به وجود نمی‌آید. خود این، یک داستان بسیار بسیار قوی است.

برمبنای گزارش «متروپولیتن بوک» ناشر مولر که ترجمه انگلیسی دو کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز» و «قرار ملاقات» را در آمریکا منتشر کرده آثار او در آمریکا اگر چه با نقدهای خوب ادبی روبه‌رو شده‌اند، اما خوانندگان متوسطی دارند.

مولر دوازدهمین زنی است که از زمان اعطای جایزه نوبل در سال ۱۹۰۱ به دریافت این جایزه مفتخر می‌شود. در سال ۲۰۰۷ نیز دوریس لسینگ این جایزه را دریافت کرده بود.

مراسم اهدای جایزه ۱۰ دسامبر (۲۰ آذر) در استکهلم برگزار می‌شود و خانم مولر به عنوان برنده ۱۰ میلیون کرون سوئد (که حدود ۴/۱ میلیون دلار آمریکاست) را همراه مدال و لوح افتخار دریافت می‌کند.

آرزو پناهی