روابط ایران و ترکیه فرصت ها و تهدیدها

ایران و ترکیه همسایگان تاریخی هستند که از دیرباز روابطی با فراز و فرود را پشت سر نهاده اند

ایران و ترکیه همسایگان تاریخی هستند که از دیرباز روابطی با فراز و فرود را پشت سر نهاده اند. در طول تاریخ تلاش این دو کشور درعرصه منطقه‌ای نیز ایفای نقش حداکثری بوده است که سبب بروز تلاقی منافع شده. اگر روابط دو کشور را به زمان عثمانی برگردانیم دوره‌ای از تنش‌ها را مشاهده می‌کنیم که این امر پس از فروپاشی عثمانی و به ظهور رسیدن ترکیه، این تنش‌ها به حداقل رسیده است. به‌وجود آمدن ترکیه فصل نوینی در روابط دو بازیگر ایجاد کرد. ظهور آتاتورک و به قدرت رسیدن همزمان رضاخان در ایران و نزدیکی مشرب فکری این دو پادشاه، نزدیکی روابط دو کشور را رقم زد. خاصه هنگامی که رضاخان طی سفری به ترکیه کوشید تا ایران را در بسیاری از عرصه‌ها همرنگ ترکیه سازد. انعقاد پیمان سعدآباد میان ایران، ترکیه و افغانستان از دیگر مواردی است که نزدیکی دو کشور را به تصویر می‌کشد.

طی دوران جنگ سرد نیز دو کشور در بلوک غرب به ایفای نقش پرداختند و عضویت هر دو کشور در پیمان بغداد (۱۹۵۵) و سنتو (۱۹۵۹) نزدیکی‌های سیاسی و امنیتی را بر دو کشور مترتب ساخت البته این نزدیکی‌ها بعضا به علت وجود برخی مسائل دستخوش ناملایمت هایی نیز گردیده است. حضور پژاک و همچنین فعالیت برخی از گروه‌های تجزیه‌طلب در مرز ایران از جمله این امور است که روابط دو کشور را بعضا تحت‌الشعاع قرار داده. به هر حال وجود دو ساخت متفاوت سیاسی در این دو کشور خود می‌تواند زمینه را برای اختلاف ایجاد کند.

سال ۱۳۶۴ و آمدن تورگوت اوزال به ایران فصل نوینی را در روابط ترکیه لائیک و ایران انقلابی به‌وجود آورد. اما با روی کار آمدن مجدد احزاب لائیک این رابطه باز به سردی گرائید البته در مقاطعی ایران نقش مهمی را در روابط ترکیه با دیگر بازیگران منطقه‌ای ایفا کرده است که می‌توان به نقش میانجیگری ایران در اختلاف میان سوریه و ترکیه بر سر تحویل سران پژاک اشاره کرد. پیروزی حزب اسلام‌گرای اعتدال و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در سال ۲۰۰۲ فضا را برای بهبود روابط دو کشور مهیا کرد.

● عناصر تاثیرگذار بر روابط دو کشور

آنچه سبب گردیده که بار دیگرترکیه رویکرد سیاست خارجی خود را تغییر دهد و نگاه به شرق را همزمان با استراتژی پیوستن به غرب پیش ببرد می‌توان در عدم پذیرش ترک‌ها توسط اتحادیه اروپا دانست. عمده این مواضع را می‌توان در دو مولفه مورد بررسی قرار داد. عدم تجانس فرهنگی و هویتی ترکیه با کشورهای اروپایی، اولین عامل در راه پیوستن ترک‌ها به اتحادیه اروپاست. اروپاییان همچنان از پذیرش یک کشور مسلمان که مستعد بروز گرایش‌های اسلامگرایان است امتناع می‌ورزد.

مولفه دوم ساخت متفاوت سیاسی ترکیه و کشورهای اروپایی است که دیری است صفت دموکراسی را با خود یدک می‌کشند. این امر سبب می‌شود که پذیرش رژیم اقتدارگرای ترکیه با گرایش‌های دولت‌سالارانه و همچنین فساد اداری گسترده، در اتحادیه اروپا جایگاهی نداشته باشد. علاوه براین می‌توان به نقض فاحش حقوق بشر در زمینه اکراد اشاره کرد که بارها مورد اعتراض مجمع جهانی و اتحادیه اروپا شده است. به دو نکته بالا می‌توان حجم بسیار بالای نیروی کار در ترکیه را نیز اضافه کرد که خود می‌تواند به مثابه یک تهدید برای اتحادیه اروپا تلقی شود. این موارد سبب شده که ترکیه بار دیگر نگاه به شرق نزدیک و بهبود رابطه با جهان اسلام را در دستور کار خود قرار دهد. در زیر مولفه‌های اقتصادی، سیاسی، منطقه‌ای و امنیتی در روابط دو کشور بررسی می‌شود. آنچه که در روابط اقتصادی دو کشور مشخص است، نقش عمده انرژی می‌باشد و به‌واقع دو کشور روابط اقتصادی خود را بر مبادلات نفت و گاز پایه‌گذاری کرده‌اند چرا که ترکیه دروازه اروپا محسوب می‌شود و نیاز روز افزون اروپا به انرژی امری است که سبب می‌شود نقش پررنگ‌تری را ایفا نماید.

در جریان سفر اردوغان به تهران، حضور وزیر اقتصاد ترکیه نیز مبین اهمیت کارکردهای اقتصادی است. مقر شده که یک شرکت ترکیه‌ای (TAPO) حدود ۳.۵ میلیارد دلار در پارس جنوبی سرمایه‌گذاری کند. مقامات دو کشور پیش‌بینی می‌کنند در صورت عملیاتی ‌شدن این توافقنامه، ترکیه در صدور نزدیک به ۲۰ میلیارد متر مکعب از گاز ایران به ترکیه و اروپا سهیم می‌شود.

روابط تجاری ایران و ترکیه که در سال ۲۰۰۱ به رقمی در حدود یک میلیارد و صد میلیون می‌رسید، در سال ۲۰۰۸ به رقمی بالغ بر پنج میلیارد دلار رسید. حجم مبادلات اقتصادی دو کشور اینک در حدود هشت میلیارد دلار است که پیش‌بینی شده در سال ۲۰۱۱ به ۲۰ میلیارد دلار برسد. علاوه بر این ایران می‌تواند از ترکیه به عنوان یک راه امن برای انتقال گاز به اروپا - که اینک سه کشور روسیه، الجزایر و نروژ انرژی‌اش را تامین می‌کند- بهره ببرد چرا که اروپاییان به شدت به دنبال ایجاد یک آلترناتیو در برابر روسیه هستند. اروپاییان به روس‌ها چندان اعتماد ندارند و روس‌ها نیز نشان داده‌اند که در صورت بروز مشکلات امنیتی به راحتی گاز مصرفی آنها را قطع می‌کنند.

عمده‌ترین مساله امنیتی میان دو کشور را می‌توان در فعالیت‌های پژاک مورد ملاحظه قرار داد که دو کشور در این مساله با هم همکاری‌هایی را نیز انجام داده‌اند. به‌واقع عدم داشتن پایگاه مشخص اپوزیسیون دو کشور در خاک دیگری سبب ارتقای همکاری‌های امنیتی دو کشور شده است. همچنین اتفاق نظر دو کشور در مساله اکراد ( همراه با سوریه) را نیز می‌توان در این چارچوب مورد توجه قرار داد. در بعد سیاسی و همکاری‌های منطقه‌ای ترکیه در چارچوب روابط جدید قدرت سعی کرده که بار دیگر راه شرق را در پیش گیرد. اتخاذ مواضع ضداسرائیلی (مانند اعتراض به شیمون پرز در داووس یا محکومیت کشتار مسلمانان در غزه) برای بازگشت وجهه ترکیه در جهان اسلام و همچنین تلاش برای ایفای نقش میانجیگری از جمله این مسائل است. ترکیه در سال‌های اخیر سعی کرده تا میان اسرائیل و سوریه نقش میانجی را ایفا کند و از این طریق منزلت خود را ارتقا دهد. علاوه بر این ترکیه تلاش کرد تا در جریان قطع گاز روسیه به اروپا نقش مناسبی را ایفا نماید و تلاش کرد تا از ایران بهره ببرد.

همچنین ترکیه در جریان دستگیری ملوانان انگلیسی کوشید تا با میانجی‌گری (البته دیرهنگام) هم اتحادیه اروپا را خشنود کند و هم نقش خود در رابطه با ایران را پر رنگ نماید. علاوه بر این ترکیه روابط سرد خود با ارمنستان را بازسازی کرده است و تلاش دارد تا گذشته را به تاریخ بسپارد. اینک این کشور در تازه‌ترین اقدام خود کوشیده تا در جریان مساله انرژی هسته‌ای ‍ ایران نقش میانجی را بازی نماید و میزان اورانیوم غنی‌سازی شده ایران را تحویل گیرد. در پایان باید گفت ترکیه می‌تواند پل ارتباطی ایران با جهان غرب باشد و در روابط دیپلماتیک همصدا با ایران باشد. این امر زمانی صورت می‌پذیرد که ایران بتواند از این کشور به‌درستی در مناسبات بین‌المللی بهره ببرد. خاصه آنکه دولت اردوغان دارای گرایش‌های اسلامی است که می‌تواند در اتخاذ مواضع با ایران همسو باشد.

منبع: تهران امروز

سیدمهدی مدنی