روابط اجتماعی در فضاهای شهری

قوام و دوام جامعه به روابط اجتماعی و كمیت و كیفیت آن بستگی دارد از همین رو برخی از صاحبنظران, جامعه شناسی را «علم روابط اجتماعی» نامیده اند روابط اجتماعی اشكال متنوعی به خود می گیرد كه در قالب دو الگوی كلان روابط مبتنی بر «تفاهم» و روابط مبتنی بر «تضاد» قابل دسته بندی است

قوام و دوام جامعه به روابط اجتماعی و كمیت و كیفیت آن بستگی دارد. از همین رو برخی از صاحبنظران، جامعه شناسی را «علم روابط اجتماعی» نامیده اند. روابط اجتماعی اشكال متنوعی به خود می گیرد كه در قالب دو الگوی كلان روابط مبتنی بر «تفاهم» و روابط مبتنی بر «تضاد» قابل دسته بندی است. عوامل متعددی بر هر یك از الگو ها، روابط اجتماعی و كیفیت آن موثر است. در این میان فضاهای شهری به ویژه در دنیای جدید آثار متفاوتی را بر كیفیت و كمیت روابط اجتماعی بر جای گذاشته است. این موضوع را در گفت وگویی با سركارخانم دكتر نوین تولایی مورد بررسی قرار داده ایم.

خانم تولایی دارای دكترای شهرسازی از دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است و هم اكنون استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی است.

از دكتر تولایی كتاب ها ،آثار و مقالات بسیاری در زمینه مسائل اجتماعی و شهری به چاپ رسیده كه از آن جمله می توان به مشكلات اجتماعی و نظریه جامعه شناختی، زیستگاه اشتراكی آرمانی در برنامه ریزی شهری، شكل شهر منسجم (در حال انتشار)، وندالیسم و نقش سازمان های غیردولتی، بوم شناسی شهری، فضای شهری و روابط اجتماعی و... اشاره كرد. متن كامل گفت وگو با دكتر تولایی را در ادامه می خوانید.

●منظور از روابط اجتماعی چیست؟

- روابط اجتماعی ارتباط بین دو نفر و بیشتر یا بین چند گروه را بیان می كند. این روابط می تواند صورت همكاری، تفاهم و دوستی داشته باشد و می تواند به صورت تضاد و تنش و كشمكش و گاه بی تفاوتی و همزیستی باشد. به بیان دیگر، روابط اجتماعی ارتباط و وابستگی متقابل انسان ها و جهت گیری رفتاری آنهاست كه می تواند در جهت دوستی یا دشمنی باشد.

● روابط در شهرهای بزرگ چگونه است؟

- روابط اجتماعی به عنوان یك فرایند در شهرهای بزرگ با وجود كثرت جمعیت و افزایش مداوم آن و همچنین با گسترش گروه های اجتماعی و سازمان های گوناگون پیچیده تر می شود. گاه گسترش این رویدادها به پیامدهایی منجر می شود كه بالقوه برای تمامی جامعه شهری مخرب است.

در این شهرها تعاملات انسان ها بسیار زیاد است و به همان نسبت كه جمعیت افزایش می یابد، ناهمگنی نیز زیادتر می شود. برخی از صاحبنظران به ابعاد مثبت این خصیصه اشاره می كنند كه بر طبق آن شهر «زمینه ای مساعد برای گونه های جدید زیستی و فرهنگی» ایجاد كرده و مردم «نه به دلیل همفكر و همگن بودن، بلكه به دلیل تفاوتشان از یكدیگر به حال هم مفید واقع می شوند» . سودمندی و كارایی در روابط بین افراد شهر به پیشرفته ترین شكل خود در قالب حرفه ها و مشاغل تخصصی متعدد قابل مشاهده است. تخصصی شدن بر پایه وجود بازاری گسترده، صورت می گیرد كه به نوبه خود بر تقسیم كار متكی است.

● روابط اجتماعی صمیمانه چگونه تحت تأثیر این ناهمگنی قرار می گیرد؟

- گفتیم كه شهر دربردارنده مردم مختلف با ویژگی های مشخص فرهنگی و عقیدتی متفاوت است. در شهر به علت افزایش تعاملات انسانی و اجتماعی، نوع جدیدی از قشربندی اجتماعی حاكم می شود كه وجه مشخصه آن تحرك بسیار بالاست. ناهمگنی باعث تحرك شدید ناشی از تغییرات پایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد می شود. همین عامل باعث تغییر دائمی محل سكونت، محل كار و شرایط آن و درآمد و منافع افراد می شود، حفظ و اشاعه روابط صمیمانه و پایدار میان افراد كاری دشوار می شود، به همین جهت پایبندی شخص به سنت ها و عواطف كاهش می یابد.

از یك سو انسان شهرنشین با ایجاد روابط اجتماعی گسترده با افراد ناهمگن در قالب سازمان های گوناگون این امكان را به دست می آورد كه ابعاد مختلف شخصیت خود را بپرورد و پایگاه اجتماعی به دست آورد و از سوی دیگر به دلیل این ناهمگنی، قیدهای خویشاوندی و همسایگی و احساسات ناشی از زندگی با یكدیگر تضعیف می شود یا از بین می رود. در شهرها تماس های ثانوی بر تماس های اولیه غلبه می یابد و به همین علت خصلت غیرشخصی، سطحی، ناپایداری و جزئی بودن روابط اجتماعی علاوه بر فرهیختگی و عقلانیت به انسان شهری نسبت داده می شود. تضعیف قید و بندهای خانوادگی و عاطفی می تواند خودكشی، جنایت، بزهكاری، فساد و اغتشاش را برای شهرنشینان به همراه داشته باشد.

● برای بازگرداندن روابط اجتماعی صمیمانه چه راه حلی را پیشنهاد می كنید؟

- گرچه پاسخ به این سئوال ابعاد گوناگونی دارد، اما آنچه كه در حوزه تخصصی بنده جای می گیرد ایجاد فضاهای شهری برای برقراری روابط اجتماعی- فرهنگی یا حفاظت از فضاهایی است كه این خاصیت یا ویژگی را دارند. در طول تاریخ، انسان ها همواره با ایجاد فضاهایی در شهر، نیاز ذاتی خود به برقراری روابط اجتماعی را برآورده كرده اند. ساختارهایی كه از نظر اجتماعی فعال بوده و امكان ارتباط چهره به چهره انسانی در درون جامعه شهری و در كالبدی سازمان یافته را فراهم آورده اند. در دنیای امروز فضاهای عمومی برای عبور و مرور وسایل نقلیه بر فضاهایی برای تماس ها و ارتباطات اجتماعی- فرهنگی غلبه كرده است. حتی جایگزینی فضاهایی برای آمد و شد، به بهای از دست رفتن بسیاری از فضاهای شهری سنتی با عملكرد مهم اجتماعی- فرهنگی منجر شده است، اما شهرها نیازمند فضاهایی هستند كه به روابط اجتماعی- فرهنگی مردم پاسخ گفته و عملكرد مناسبی داشته باشند.

●چه عواملی باعث شده اند كه در شكل گیری فضاهای شهرهای معاصر به ابعاد اجتماعی و فرهنگی كمتر توجه شود؟

- به طور كلی برخی از عواملی كه در شكل گیری فضاهای شهری معاصر ذكر كرده اند عبارتند از:

۱- وابستگی روزافزون به خودرو: در نتیجه استفاده روزافزون از خودرو، بزرگراه ها، معابر و پاركینگ ها به عنوان فضاهای عمومی بر شهر مسلط شده و «معنای فرهنگی» و «هدف انسانی» فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار داده اند. مفهوم اجتماعی خیابان كمرنگ شده و به جای افراد پیاده، وسایل نقلیه در این فضا جای گرفته اند. طراحی بزرگراه ها، فضای وسیع و بدون شكل ایجاد كرده كه نتیجه آن ایجاد سطح وسیعی از فضاهای خالی و ملال آور همراه با آسیب های اجتماعی است. استفاده از راه های شبكه شطرنجی، ضمن جداسازی فعالیت ها و مكان ها باعث تسهیل و تسریع حركت سواره شده و اولویت سود و سرعت بر ابعاد انسانی را آشكار ساخته است.

۲- سیاست های منطقه بندی و كاربری زمین در طرح های نوسازی شهری: طرح های نوسازی به روابط اجتماعی بی توجه بوده و فضاهای شهری قدیمی و باارزش را از بین برده اند. منطقه بندی به عنوان ابزاری برای جدایی عملكردها، مانع از ساخت فضاهای شهری با عملكردهای متنوع است. این سیاست نظم عملكردها را جایگزین نظم فضایی ساخته و اهمیت نظم فضایی در عملكرد اجتماعی را نادیده گرفته است.

۳- عدم هماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی در طراحی محیط های شهری عمومی: در شهر مدرن فضاهای جمعی جای خود را به عناصر خصوصی داده اند. در گذشته، فضاهای عمومی در ارتباط با ساختمان های خصوصی طراحی می شد، اما اكنون نهادهای دولتی و خصوصی بی ارتباط با هم، به این امر اشتغال دارند. سرمایه گذاری در مورد حفظ فضای عمومی كاهش یافته كه راه حل آن آشتی میان منافع عمومی و خصوصی است.

۴- گرایش معماران و برنامه ریزان شهری نوگرا به فضاهای باز: برنامه ریزان شهری معاصر تحت تأثیر نوگرایی، ابعاد انسانی و اصول فضاهای شهری سنتی را كنار گذاشته اند. فضاهای میان ساختمان ها به ندرت طراحی می شوند و ساختمان های مرتفع در فضایی وسیع و بدون شكل رها شده اند. گرایش افراد به استفاده از فضاهای شهری تغییر كرده، در حالی كه آنها می توانستند در فضاهای شهری، زیست اجتماعی داشته باشند. آرمان نوگرایان در مورد شكل های معماری عمودی یا برج ها كه سطح افقی كمی را می پوشاند، نشان می دهد كه منظر، فضای باز و استفاده از نور خورشید بیش از حیات اجتماعی اهمیت داشته است.

---