معیارهای اسلامی پوشش زنان و الگوی مصرف آن

اسلام در باب «حجاب» كه از ضروریات آن است دستوراتی درباره الگوی پوشش و حدود آن صادر كرده برای مثال, فرد مسلمان از پوشیدن لباس های شهرت و تفاخر نهی شده و در مقابل استفاده از مقنعه های بزرگ و روسری سفارش شده است علاوه بر باورهای دینی عوامل دیگری همچون شرایط جغرافیایی و موقعیت اجتماعی اقتصادی افراد در نوع پوشش آنها مؤثر می باشد

مقوله «پوشش» و «استتار بدن» به عنوان جزء جدایی ناپذیر حیات انسانی، امری كاملا مشهود و بی نیاز از تعدیل است. برای «پوشش» و «لباس» كاركردهایی در دو حوزه «فردی» و «اجتماعی» قابل تصور است: الف: كاركردهای فردی؛ همچون پاسخگویی به نیاز فطری «خود استتاری» و تأمین امنیت در برابر گرما و سرما. ب: كاركردهای اجتماعی؛ از جمله كاركردهای اجتماعی «پوشش» و «لباس» هویت بخشی آن است، چراكه نوع پوشش نشان دهنده سنت ها، ارزش ها و باورهای یك جامعه است.

اسلام در باب «حجاب» كه از ضروریات آن است دستوراتی درباره الگوی پوشش و حدود آن صادر كرده؛ برای مثال، فرد مسلمان از پوشیدن لباس های شهرت و تفاخر نهی شده و در مقابل استفاده از مقنعه های بزرگ و روسری سفارش شده است. علاوه بر باورهای دینی عوامل دیگری همچون شرایط جغرافیایی و موقعیت اجتماعی - اقتصادی افراد در نوع پوشش آنها مؤثر می باشد.در پایان این مقاله به انواع الگوهای رایج پوشش زنان در بازار مصرف پرداخته شده است.

مقولهٔ پوشش و لباس از جملهٔ مسائلی است كه همواره انسان در زندگی با آن در ارتباط بوده و بعنوان یك نیاز ضروری و جزء جدائی ناپذیر حیات خود، به آن نگریسته است. این تعلق و نیاز به پوشش و استتار بدن، در طول تاریخ بشری و در میان ملل و اقوام مختلف وجود داشته و امری كاملاً مشهود و بی نیاز از تعریف است.(۱) مسئلهٔ دیگر اینكه مقوله پوشش ولباس او ویژگیهای منحصر بفرد انسان است، لذا این امر در میان سایر موجودات و از جمله حیوانات وجود ندارد و حیوانات با استفاده از قابلیتهای فیزیكی اندام بدن خود از جمله پوست بدن، مو و پشم یا پر در پرندگان از خود در شرایط متنوع جوی و محیطی محافظت می كنند.

لباس در زندگی امروزهٔ انسانها كاركردهای گسترده و متنوعی دارد. از جمله كاركردهای فردی این مقوله، پاسخگوئی به نیاز فطری خود استتاری است. براساس این نیاز، انسان در هر شرایطی حتی در محیطی كه كسی نباشد، تمایل درونی به برخورداری از حداقل میزان پوشش دارد و از برهنگی می پرهیزد.(۲) همچنین تأمین امنیت فردی از جهت محافظت بدن از گرما و سرما و شرایط متنوع جوی (آفتاب شدید، باد و باران)، گزند حشرات موذی و جلوگیری از تحریك هوسبازان برای هرگونه اقدام احتمالی، عامل مهمی برای رعایت پوشش در محیط خارج از خانه محسوب می شود.

پوشش و بهره گیری از لباس به نیاز طبیعی خودآرائی و زیبائی دوستی انسان نیز پاسخ می دهد.(۳) تنوع الگوهای پوششی در میان افراد و نیز زیبائیها و جذابیتهای بكار رفته در لباسها مؤید این مسئله، می باشد. افراد با توجه به سلایق، انگیزه ها و فرهنگ حاكم بر محیط، در انتخاب شكل، رنگ و جنس لباس مورد علاقه خود اعمال نظر می كنند و با جلوه گری از طریق آن به حس خودآرائی و زیبائی دوستی درونشان پاسخ می دهند. متأسفانه امروزه با زیاده روی در پرداختن به این امر، جنبه های منفی پوشش در قالب تجمل گرائی، مدپرستی و خودنمائی نمود بیشتری یافته است كه می توان گفت علت اصلی آن غفلت از خودآرائی درونی و تهذیب نفس است. در سورهٔ اعراف به این مهم اشاره شده است: «یا بنی آدم قد انزلنا الیكم لباسایواری سواتكم و ریشا و لباس التقوی ذلك خیر...» ای فرزندان آدم ما لباسی كه ستر عورات شما كند و جامه های زیبا و نرم برای شما فرستادیم و بر شما باد به لباس تقوا كه این تقوا كه این نیكوترین جامه شماست.(۴)

از سوی دیگر كاركردهای اجتماعی لباس را نمی توان نادیده گرفت. امروزه لباس هویت خاصی را به افراد و حتی جوامع بخشیده است.(۵) الگوهای مختلف پوشش ضمن ایجاد شخصیت و منزلت فردی می توانند بیانگر سنتها، ارزشها و نوع فرهنگ حاكم بر جوامع باشند.(۶) مهمتر از همه، لباس امروزه نماد فرهنگی جوامع و جزئی از پیكرهٔ آن محسوب می شود تا جائیكه با هنجارها و ارزشهای حاكم بر جوامع گره خورده و بعنوان یكی از ابزار مهم در جهت شناسائی فرهنگهای مختلف و حتی تحول در ساختار فرهنگی یك جامعه بكار گرفته می شود. از این رو بسیاری از قدرتهای استعماری، از این حربه برای نفوذ فرهنگی در ملتها و در نهایت سلطهٔ همه جانبه بر آنها استفاده می كنند. واقعهٔ كشف حجاب در دوران رضا خان پهلوی و تلاش اروپائیان برای ترویج فرهنگ ابتذال در ایران از طریق ارائه الگوهای ضداخلاقی پوشش غربی در پیش از انقلاب گواه بر این مدعاست.

پس از این توضیح باید گفت، تمام ادیان الهی بویژه دین مبین اسلام، به مسئلهٔ پوشش بعنوان یك نیاز طبیعی و ارزش، توجه خاصی نموده و ابعاد معنوی آن را نیز مطرح كرده اند كه دیدگاه اسلام در این رابطه منحصر بفرد است. دین اسلام با توجه به امتیاز انسان نسبت به سایر موجودات در همهٔ احكام و تعالیم خود نیازهای مادی و معنوی و ویژگیهای متعالی او را در نظر گرفته است. بر این اساس احكام اسلام در پرهیز از اختلاط نامشروع میان زن و مرد و رعایت حدود شرعی در این رابطه مطابق با مصالحی است كه در زندگی فردی و اجتماعی انسان وجود دارد و می تواند منجر به سعادت و تكامل مادی و معنوی او شود.

مسئلهٔ پوشش زنان در احكام و تعالیم دین اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است كه در كنار مباجث و موضوعات مربوط به روابط میان زنان و مردان و مسائل شرعی آن مطرح می شود. بطور كلی معیارهای مطلوب پوشش زن مسلمان در اسلام را می توان در كلمه «حجاب» خلاصه كرد. امروزه به زنی كه در انجام وظایف شرعی خود كوتاهی كرده و پوشش اسلامی را رعایت نكند، بد حجاب یا بی حجاب گویند. كلمه حجاب، در لغت به معنای پرده افكندن و حائل قراردادن میان دو چیز است و امروزه به پوشش ظاهری زنان اطلاق می شود.(۷)

البته در آیات و روایات به معنای نخست اشاره شده و كلمه حجاب در معنای دوم بكار نرفته است. در داستان حضرت سلیمان، غروب خورشید اینگونه توصیف می شود:« حتی توارث بالحجاب» یعنی تا آن وقتی كه خورشید در پشت پرده مخفی شد.(۸) همچنین در سورهٔ احزاب آمده است: « ... و اذا سالتموهن متاعا فسئلوهن من وراء الحجاب ...» اگر از آنها متاع و كالای مورد نیاز مطالبه كنید از پشت پرده از آنها بخواهید.(۹)

البته لازم بذكر است علاوه بر معنای لغوی و اصطلاحی كلمه «حجاب» تعابیر مختلفی نسبت به آن ذكر شده است كه به اختصار به برخی از آنها اشاره می كنیم:

الف – عفاف ذهن: نپروراندن ذهنیت گناه و معصیت در ذهن و پرهیز از فكر و خیالات باطل از توصیه های اسلام است. چرا كه مقدمه و زمینه ساز سقوط انسان در ورطهٔ گناه و ارتباط نامشروع، ذهنیت سازی آن است. همان طور كه در احادیث آمده است، برخی افراد بدون آنكه مرتكب عمل زشت زنا شوند، در خود ذهنیت زنا را می پرورانند و در فضای روحی زنا بسر می برند.

ب- عفاف نگاه: از دستورات مؤكد اسلام رعایت نگاه و پرهیز از نظر كردن به نامحرم است. چرا كه بیشترین تأثیر منفی را بر دل می گذارد. با توجه به اهمیت مسأله، خداوند در سورهٔ نور می فرماید: «و قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلك ازكی لهم ان الله خبیر بما یصنعون» به مؤمنان بگو چشمهای خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند و دامان خود را حفظ كنند، این كار برای آنها پاكیزه تر است خداوند از آنچه انجام می دهند آگاه است.(۱۰) همچنین در حدیثی پیامبر فرمود: «النظره سهم مسموم من سهام ابلیس» نگاه به نامحرم همچون تیری است كه شیطان به قلب انسان می زند.(۱۱)

ج – عفاف گفتار: فقهای اسلامی تأكید د ارند كه برای زن جایز نیست صدای خود را بگونه ای خوش آهنگ، نازك و ملایم جلوه دهد كه موجب تحریك نامحرم شود. علاوه بر این در برخورد با نامجرم از بیان كلمات و الفاظ احساسی و تحریك كننده بپرهیزد و در گفتار جدیت نشان دهد تا افراد ضعیف الایمان و بیماردلان سوءاستفاده نكنند. با توجه به اهمیت مسئله، قرآن كریم خطاب به همسران پیامبر فرمود: «فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا» با صدای نرم، بگونه هوس انگیز سخن نگوئید كه بیماردلان در شما طمع نكنند بلكه به خوبی و شایسته سخن بگوئید.(۱۲)

د – عفاف در تعاملات رفتاری (در برخورد حسی): اسلام هر گونه ارتباط و برخورد حسی میان زن و مرد اجنبی را حرام كرده است. لذا مرد نمی تواند با هیچ عضوی از اعضاء خود با عضوی از اندام بدن زن نامحرم تماس حاصل نماید. از این رو مصافحه (دست دادن)، بوسیدن و لمس كردن اعضاء بدن زن نامحرم حرام است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «ما من احد الا و یصیب خطا من الزنا، زنا العینین النظر و زنا الفم القبله و زنا الیدین اللمس» هیچكس نیست مگر اینكه دچار بهره ای از گناه زنا می شود. زنای چشمها نگاه به نامحرم است و زنای دهان بوسیدن نامشروع و زنای دستها تماس دستها با بدن نامحرم است.(۱۳)

هـ‌- عفاف در رفتار و معاشرت: زن مسلمان علاوه بر پوشش ظاهری باید در نوع حركات، برخوردها و حتی راه رفتن نیز زمینهٔ سوءاستفاده افراد اجنبی و هوسباز را از میان ببرد. برخوردهای سنگین توأم با متانت، شرم و حیا، تواضع و وقار، كم گوئی و پرهیز از گشاده روئی مفرط، برخوردهای جلف، معاشرت دوستانه و اختلاط با مرد بیگانه بر یك زن مسلمان لازم است. در سورهٔ نور آمده است: «و لا یضربن أرجلهن لیعلم ما یخضعن من زینتهن»‌نباید زنان هنگام راه رفتن پای خود را بر زمین بكوبند تا زینت پنهانشان دانسته شود.(۱۴)

و – عفاف در زینت: زن مسلمان باید علاوه بر پوشش اعضاء و اندام خود، هر نوع زیور و زینت را از معرض دید نامحرمان پنهان سازد و از هرگونه آرایش و خودنمائی در بابر افراد بیگانه و اجنبی بپرهیزد تا زمینه جلب توجه و تحریك آنان فراهم نشود. با توجه به اهمیت مسئله در سوره نور خداوند می فرماید: «و قل للمؤمنات یغضفن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها...» (ای رسول ما) زنان مؤمنه را بگو تا چشمها و فروج و اندامشان را محفوظ دارند و زینت و آرایش خود را جز آنچه قهراً ظاهر می‌شود، در برابر بیگانه آشكار نسازند. (۱۵)

ی – عفاف در پوشش: حكم وجوب حجاب زن در برابر نامحرم یكی از احكام مسلم اسلام است كه در بارهٔ آن تردیدی نیست . در قرآن كریم روایات و احكام فقهی به این مسئله و كیفیت آن اشاره شده است. لذا علاوه بر تعابیر ذكر شده در مقوله حجاب، زن مسلمان مهم تر از همه باید حدود شرعی را در پوشش ظاهری خود رعایت كند واندام بدن را از معرض دید دیگران پنهان سازد.

بطور كلی تمامی مباحث مطرح شده در باب حجاب و پوشش اسلامی زنان به دو محور اساسی باز می گردد: نخست رعیات حد پوشش به معنای حفظ عورت ودیگری پرهزی از خودآرائی نامشروع است.

اسلام از زنان خواسه است كه حدود پوشش اسلامی را به منظور حفظ عورت خود رعایت كنند با توجه به روایات و تفاسیر آیات قرآن كریم، عورت زن، تمامی اعضاء بدن او بجز قرص صورت و دو كف دست می باشد و لذا الگوی پوششی مورداستفاده زنان باید بگونه ای باشد كه بتواند این حدود را تأمین كند. در سورهٔ نور آمده است: «و قل للمومنات یعضفن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها...»‌به زنان مؤمنه بگو چشمهای خود را فروبندند و عورتهای خود را پوشیده نگاه دارند و زینتهای خود را جز آن مقداری كه ظاهر است آشكار ننمایند. (۱۶)

در تفسیر استثناء آیه «الا ما ظهر منها» یعنی آن مقداری كه زنان در پوشش خود می توانند آشكارنمایند، به احادیث متعددی استناد شده است. از آن جمله در حدیثی پیامبر در برخورد با اسماء دختر ابوبكر می فرماید: «یا اسماء! ان المراه اذا بلغت الحیض لم تصلح ان یری منها الا هذا وهذا و أشار الی كفه و وجهه» ای اسماء همین كه زن به حد بلوغ رسید سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود مگر این و این و اشاره فرمود به چهره و قسمت مچ به پایین دستش.(۱۷)

۱ - حداد عادل، غلامعلی، فرهنگ برهنگی و رهنگی فرهنگی، ص ۶۴

۲ – مجموعه مقالات پوشش زن و عفاف، سازمان تبلیغات اسلامی

۳ – ماهنامه صنعت نساجی، ص ۱۲۲

۴ – سوره نور، آیه ۲۶

۵ – كمپ، استورات، روانشاسی اجتماعی، سال ۱۳۶۹

۶ – مجموعه مقالات پوشش و عفاف، سازمان تبلیغات اسلامی

۷ – مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، ص ۶۳

۸ – سوره ص، آیه ۳۲

۹ – سوره احزاب، آیه ۵۴

۱۰ – سوره نور، آیه ۳۰

۱۱ – بحار الانوار، ج ۴، ص ۳۱۱

۱۲ – سوره احزاب، آیه ۳۲

۱۳- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۳۸

۱۴ – سوره نور، آیه ۳۱

۱۵ – همان

۱۶ – همان

۱۷ – سنن ابی داود، ج۲، ص ۳۸۳

۱۸ – سوره نور، آیه ۳۱

۱۹ – سوره احزاب، آیه ۳۲

۲۰ – نهج الفصاحه، ص ۳۶

۲۱ – اما خمینی (ره)، توضیح المسائل ، ص ۳۶۵

۲۲ – سوره نور، آیه ۳۰

۲۳ – التحقیق فی الكلمات القرآن، ج ۳، ص ۱۲۹

۲۴ – سوره احزاب، آیه ۵۹

۲۵ – مصباح المنیر و لسان العرب، ج ۲، ص ۳۱۷

۲۶ – میزان الحكمه، ج۲، ص ۲۵

۲۷ – همان

۲۸ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۲۵

۲۹ – همان، باب ۲۹، حدیث ۱

۳۰ – سوره نور، آیه ۳۰

۳۱ – وسائل الشیعه، ج ۱۴، ابواب مقدمات نكاح، باب ۴۸، حدیث ۱

۳۲ – عروه الوثقی، كتاب النكاح، مسئله ۳۵، ص ۳۲۹

۳۳ – وسائل الشیعه، ج ۳، احكام الملابس، باب ۱۲، حدیث ۲

۳۴ – همان، ص ۳۵۶

۳۵ – میزان الحكمه، ج ۵، ص ۱۸

۳۶ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۶۸

---