گریه بر سالار شهیدان هنجار یا نابهنجار

آیا ترغیب به گریه برای امام حسین علیه السلام ترغیب به غمگینی که حالتی منفی و نابهنجار می باشد نیست

آیا ترغیب به گریه برای امام حسین علیه‌السلام ترغیب به غمگینی - که حالتی منفی و نابهنجار می‏باشد - نیست؟ ترغیب به حالات نابهنجار و منفی، از جانب یک دین مدعی کمال، چه توجیهی دارد؟

در فرهنگ اسلامی و روایات معصومان‌علیه‌السلام، ترغیب فراوانی به گریه شده و برای آن، ثواب‏ها و پاداش‏های زیادی بیان شده است.۱

در این باره، به دو نکتة زیر توجه کنید:

۱) هر گریه‏ای، نشان از غم و اندوه ندارد و گریه، اقسام متعددی دارد که باید بر اساس نوع آنها قضاوت شود.

۲) هر گریه غم‌گسارانه‏ای، منفی و نابهنجار نیست.

نخست با تکیه بر محور دوم و این که گریه بر امام حسین علیه‌السلام یک نوع ماتم‌سرایی و شکلی از حزن و غمگینی است، به پاسخ سؤال می‏پردازیم.

گریه کردن غیر از غم نابهنجار و غمگین بودن بیمارگونه است که شما ازآن به حالتی منفی، تعبیر می‏کنید. تعریف و حدود معنای ماتم و حالات غمگین همراه با آن، در زبان علمی، چندان مشخص و صریح بیان نشده است و ماتم، غم، داغ‌دیدگی و عزاداری، هریک به جای دیگری به کار می‏روند و فاقد حوزة کاربردی متمایز هستند. با این توصیف، می‏توان هریک از حالات مذکور را این گونه تعریف کرد:

ماتم، نشان بالینی است که پاسخ‏های فیزیولوژیک، روان‌شناختی، رفتاری و... در برابر داغ‌دیدگی را مشخص می‏کند و ممکن است تظاهرات حاد و مزمنی پیدا کند.

داغ‌دیدگی، به علت فقدان ناشی از مرگ اطرافیان یا موضوع (خاص) دیگری است که نسبت به آن دل‌بستگی‏های عاطفی وجود دارد. «عزاداری» نیز جلوة اجتماعی رفتار و اعمال، پس از داغ‌دیدگی است و این معنا با مفهوم روان‌کاوانه عزاداری - که به عنوان روندی درون درمانی است - تفاوت دارد.

غم، وضعیت و حالتی عاطفی است که در نتیجة از دست دادن یک شی‏ء مهم، پیدا می‏شود. غمگینی می‏تواند واکنشی نسبت به یک رویداد رنج‌آور باشد و معادل افسردگی نیست؛ اما بی‌تردید، افسردگی، شامل حالت غمگینی می‏شود که بر فعالیت‌های شخص در زندگی کنش‏های ابتدایی او (مانند خواب و خوراک) اثر می‏گذارد.

حال باید بررسی کرد که آیا هر نوع غم و اندوهی - به تعبیر شما - منفی و به بیان دیگر، نابهنجار و مرض تلقی می‏شود؟

از دیدگاه علمی - به ویژه بر اساس رویکرد روان‌شناختی - هر نوع غمگینی و غمگین بودنی، مرض، بیماری و نابهنجاری، تلقی نمی‏شود. غمگینی، هنگامی مرض محسوب می‏شود که از لحاظ شدت و طول مدت، با در نظر گرفتن اهمیت این رویداد (رنج‌آور)، جنبة افراطی پیدا کند؛ به ویژه وقتی که بدون علت ظاهری آشکار شود. ماتم و غمگینی نابهنجار، هنگامی ایجاد می‏شود که شدت ماتم به اندازه‏ای باشد که فرد را تحت فشار قرار دهد؛ به طوری که به رفتارهای غیر تطابقی، پناه برد و یا این که شخص، مدتی طولانی، اسیر ماتم باشد؛ بدون این که با گذشت زمان، ماتم، پایان پذیرد و به بیان دیگر، اگر غمگین بودن و عزاداری، با علائم زیر همراه باشد، باید آن را یک غم بیمارگونه و بیماری تلقی کرد:

۱) افول سلامتی.

۲) کناره‏گیری اجتماعی.

۳) احساس بی‌ارزشی.

۴) احساس گناه.

۵) قصد خودکشی.

۶) بیش فعالی بدون هدف.

۷) طولانی بودن نشانگان غم.

۸) بروز و ظهور نشانگان به طور ناگهانی.

حال می‏توان قضاوت کرد که آیا غمگین بودن شیعیان در عزای سرور شهیدان، با علائم جسمی و روحی فوق، همراه است یا نه؟ تجربة شخصی شما چیست؟ آیا عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام با از دست دادن سلامتی و افت سطح سلامت، انزواطلبی، گوشه‏گیری، احساس بی‌ارزشی و عدم کفایت، قصد خودکشی و احساس گناه، همراه است؟ شما با چه احساسی به عزاداری می‏پردازید و به هنگام عزاداری برای سالار آزادگان، چه احساسی دارید؟

از دیدگاه علمی، سوگواری برای سیدالشهدا علیه‌السلام، کاملاً از شرایط یک عزاداری و غمگینی طبیعی، برخوردار است و با رفتارهای اجتماعی مبتنی بر شناخت، انجام می‏شود. از این رو، بدون تکیه و اصرار بر قالب رفتاری خاص و بر اساس فرهنگ دینی و اجتماعی مردم، برگزار می‏شود و بر شناخت و آگاهی، استوار است و تنها یک رفتار نمادین و عزاداری بی روح و خشک نمی‏باشد. عزاداری مسلمانان بر اساس شناختی که عزاداران از حسین بن علی‌علیهما‌السلام و اهداف عالی آن حضرت و حرکت منتهی به شهادت او دارند، انجام می‏پذیرد. به همین دلیل در حین مرثیه‌سرایی، سوگواری روشن‌گرانه دارند؛ نه شیون بی‌هدف. بلکه آنان با عزاداری، به تمام زندگی خود، هدف می‏بخشند و حیات خود را حسینی می‏سازند و کسب نشاط می‏کنند و از مرگ ذلّت آفرین، فرار می‌کنند و به سوی زندگی با عزت و شرافت، گام برمی‌دارند.

بنابراین، اشک ریختن و عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام، غمگینی و ماتم نابهنجار و بیمارگونه نیست؛ بلکه عین هنجارهای دینی و اجتماعی و مساوی با سلامت روح و روان است. اگر اشکی که ما برای امام حسین علیه‌السلام می‏ریزیم، در مسیر هماهنگی روح ما باشد، پرواز کوچکی است که روح ما با روح حسینی، همراه می‏کند.

از دیدگاه علمی و روان‏شناسی، شاید بتوان گفت که اگر این نوع واکنش‏های عاطفی از یک مسلمان بروز نکند، نشان بیماری و مرض باشد؛ همان‏گونه که فقدان علائم غمگینی وعدم ظهور رفتارهای عزاداری و ماتم‌سرایی، نشان بیماری تلقی شده است. شاید تصور شود که برخورداری از این روحیه، قابل ستایش است که افرادی – با وجود داغ‌دیدگی و رابطة نزدیک با چیزی یا فردی از دست رفته - هیچ یک از علائم ماتم و غمگینی را نشان نمی‏دهند و در یک نگاه سطحی، ممکن است روحیة این افراد، قابل تحسین به نظر آید؛ اما در حقیقت و در ژرفای این برخورد سطحی، آنان دچار استفاده بیش از حد از مکانیزم‏های دفاعی و انکار غم شده‌اند.

این مکانیزم شاید در کوتاه مدت، به شخص کمک کند؛ اما همین افکار و مقاومت، اگر بیش از دو هفته به طول انجامد، نقشی مخرب خواهد داشت و نه تنها فقدان رفتارهای عزادارانه، بلکه تأخیر در ظهور آنها، خود علامت بیماری است.

همان گونه که وجود هشت علامت یاد شده، به هنگام بروز ماتم و عزا، موجب می‏شود که آن عزا و ماتم را نابهنجار و نوعی بیماری تلقی کنیم، افرادی که فقدان نشانگان عزا یا منع از بروز نشانگان و یا تأخیر در بروز نشانگان عزاداری را نشان دهند نیز بیمار شمرده می‏شوند. بنابراین، از دیدگاه روان‌شناختی، هر که نشانگان عزا و ماتم را بروز ندهد، باید بیمار شمرده شود.

شاید بگویید که لازمة این سخن، آن است که هر شخصی که در عزای امام حسین علیه‌السلام سوگواری نکند، بیمار است و باید چنین فردی را بیمار نامید. نه، هرگز چنین نمی‏گوییم که هر شخصی که علائم سوگواری را در حق امام حسین علیه‌السلام بروز نمی‏دهد و برای آن حضرت گریه و زاری نمی‏کند و ماتم‌سرای وی نیست، از نظر روان‏شناسی علمی، بیمار شمرده می‌شود؛ بلکه شاید او به سیدالشهدا علیه‌السلام دل‌بستگی ندارد تا از فقدان و شهادت آن حضرت و مصایب وارده بر اهل بیت‌علیهم‌السلام، احساس غم نماید و چون وی به امام حسین علیه‌السلام دل‌بستگی ندارد و از آن حضرت، جداست، نمی‏تواند احساس رنج و غم کند و همان‏گونه که در تعریف غم و ماتم گذشت، باید بین آن شخص و یا شی‏ء از دست رفته و شخص مورد نظر، یک دل‌بستگی و تعلّق خاطر باشد؛ تا موجب بروز حالت غم و اندوه گردد و چنین شخصی اصلاً به امام حسین علیه‌السلام، دلبستگی ندارد، تا از شهادت آن حضرت و محرومیت از فیض وجودش، دردناک شود. اگر این شخص به اباعبدالله‌علیه‌السلام دل‌بستگی داشته باشد - حداقل مسلمان باشد - ولی با این وجود، فاقد نشانگان غم باشد و یا منعی از بروز نشانگان در وی وجود داشته باشد و یا در بروز نشانگان عزا و سوگواری، دچار تأخیر گردد، این شیوة رفتاری او، نابهنجار تلقی می‏شود.

اگر وجود این علائم سه گانه، به واسطه عدم دل‌بستگی به امام حسین علیه‌السلام باشد، از نظر روان‏شناسی، فرد، سالم و رفتارش، بهنجار شمرده می‏شود؛ ولی از نظر دینداری و تعلق به دین و اولیای دین، باید در خود تأمل کند! او چگونه مسلمانی است که ذره‏ای دل‌بستگی و تعلق خاطر به امام و مقتدای خود ندارد و از انبوه مصایب او، اندکی احساس رنج و اندوه نمی‏کند؟

این افراد در دایره وصف امام صادق علیه‌السلام نمی‏گنجند که می‏فرماید: «شیعیان ما، از سرشت ما خلق شده‏اند و به نور ولایت ما، آمیخته‏اند و به امامت ما، دل‌خوش دارند و ما نیز به پیروی و دوستی آنان، راضی هستیم. مصیبت‏های ما، به آنان سرایت می‏کند و رنج و گرفتاری ما، آنان را می‏گریاند و اندوه ما، آنان را اندوهگین می‏سازد و شادمانی ما، آنان را شادمان می‏کند. ما نیز از حال آنان، با خبر و با آنها هستیم و رنج و پریشانی آنان، ما را رنجیده خاطر می‏سازد و آنان از ما جدا نمی‏شوند و ما نیز از آنان جدا نمی‏شویم».۲

پس غمگین بودن برای امام حسین علیه‌السلام، نشان سلامت است؛ نه بیماری و حالتی منفی و نابهنجار نیست و چه بسا غمگین نبودن و سوگواری نکردن برای یک فرد مسلمان، نشان بیماری و یا رفتاری نابهنجار تلقی شود و افزون بر این، سوگواری، نشانة سلامت و تأمین کنندة سلامت است؛ زیرا گریستن، برای شخص مصیبت زده و غم دیده، اثر شفا بخشی دارد.

گریستن، موجب رهایی از فشارهای هیجانی می‏شود؛ در حالی که فشارهای روحی و روانی ناشی از داغ‌دیدگی، موجب به هم خوردن تعادل شیمیایی بدن می‏شوند و گریستن، این تعادل شیمیایی را به او باز می‏گرداند. برخی معتقدند که گریستن، موجب خروج مواد سمی از بدن می‏شود و تعادل حیاتی را برقرار می‏کند.

نگاه ما به حادثة کربلا، تنها یک نگاه علمی، از دریچة یافته‏های روان‏شناسی نیست؛ تا برای این حادثة الهی، توجیه زمینی و بشری مستند به علم، ارائه کنیم و مثلاً برای گریستن و سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام، توجیه روان‌شناختی داشته باشیم! نگاه صرفا بشری و تحلیل طبیعی و زمینی از یک حادثة الهی و آسمانی و ماورای فکر انسانی، بی‌تردید بی‌ثمر و ناصحیح است؛ بلکه مقصود آن است که بگوییم شکل سوگواری و غم‏گساری برای امام حسین علیه‌السلام، با نظریه‏های دقیق روان‌شناختی در مورد غم و ماتم و داغ‌دیدگی نیز کاملاً مطابقت دارد و موجب از بین رفتن تمام پیامدهای منفی غم و اندوه می‌شود.

از این رو، مشاهده می‏کنیم که تمام اشکال سوگواری و ماتم‌سرایی، در عزای سرور شهیدان، بر پایه‏های صحیح روان‏شناسی داغ‌دیدگی و مصیبت زدگی استوار است که در این جا به چند شکل صحیح علمی و مذهبی اشاره می‏کنیم:

۱) اگر در سوگواری برای سرور آزادگان، به ذکر حادثة جانگداز کربلا می‏پردازیم و خاطرة کشته شدن امام شهیدان علیه‌السلام و اسارت خاندان عصمت و طهارت‌علیهم‌السلام را مرور می‏کنیم، از این روست که مرور خاطرات، یکی از راه‏های کاهش آلام و تسکین درد جانکاه شهادت و اسارت اهل بیت‌علیهم‌السلام است. آن گونه که صحبت کردن دربارة شخص مورد علاقه و بیان ویژگی‏های خوب او در تسکین داغ‌دیدگی، بسیار مؤثر است.

البته زنده نگه داشتن حادثة کربلا در اندیشة دینی، تنها به‏ این سبب نیست؛ بلکه دمیدن لحظه به لحظه فرهنگ حسینی در شریان‏های زندگی و ابلاغ دین و استمرار خط رسالت است. محفل سوگواری اباعبدالله علیه‌السلام، مکتب اوست و دراین مکتب، درس دین‌داری، آزادگی و جوانمردی، تعلیم داده می‌شود و تنها مرهم نهادن بر دل داغ‌دیدگان نیست. از این رو، هم «شعر» است و هم «شعور»؛ هم «احساس» است و هم «ادراک».

۲) عزاداری و سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام از دو منبع «سنت‏های الهی و آیین‏های مذهبی» و «آداب و رسوم بومی و ملی»، شکل می‏گیرد؛ یعنی هم دینی و الهی است و هم مطابق سیلقة مردم و ابتکارات مشروع قومی و محله‏ای است. این نوع ابزار سوگواری و عزاداری، خود راهی دیگر جهت تسکین دل ماتم‏زده و غم‏دیده است؛ آن گونه که برگزاری مراسم مذهبی و آیین دینی، خود راهی برای درمان داغ‌دیدگی و کاهش آلام داغ‌دیدگان معرفی می‏شود.

مرثیه سرایی واعظان و روضه خوانی به سبکی که ائمه علیهم‌‌السلام آن را تعلیم داده‌اند و اکنون مرسوم است، از بهترین و دقیق‏ترین آیین‏های مذهبی و دینی در عزاداری و سوگواری شمرده می‏شود. این آیین از تمام رفتارهای بی هدف و کنش‏های افراطی شیون‌گونه، به دور است و خود یکی از راه‏های التیام بر دل‏های شکسته از غم امام حسین علیه‌السلام می‏باشد.

۳) در محفل سوگواران اباعبدالله حسین علیه‌السلام نشستن و احساس اندوه و غم نمودن و دل محزون را در فضای غم‌آلود وارد کردن، خود راه دیگری برای کاهش درد داغ‌دیدگی است. شخصی که غم دیده است، از حضور در محفل اهل غم، احساس آرامش می‏کند؛ اما حضور در جمع انسان‏های شاد و یا افرادی که با احساسات وی بیگانه و نسبت به غم او بی تفاوتند، نه تنها به او آرامش نمی‌بخشد، بلکه غم او را افزایش می‌دهد. از این رو، باید احساس غم و اندوه کند و دل غم دیده را از راه‌‏های احساسی، با غم درونی، همسو کند؛ تا آرامش یابد.

آن که از غم سالار شهیدان، دل پر التهاب دارد و اسیر مصایب شهیدان و اسیران اهل بیت علیهم‌‌السلام است، حتی با تباکی و خود را به گریه زدن، بهتر می‏تواند خود را آرام سازد؛ مگر این که دلش از این شور و شیون حسینی، تهی باشد که خود مسئلة دیگری است و باید برای آن دل، راهی جست‌وجو کرد (چون آن دل، از بی‌دردی، بیمار است).

بنابراین، نه تنها عزاداری و سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام، حالتی منفی نیست، بلکه بی‌غم بودن، بیماری است و راه تسکین دل اسیر غم امام حسین علیه‌السلام، شرکت در محافل عزاداری و ماتم‌سرایی و انجام دادن آیین دینی سوگواری و یا حداقل تباکی کردن و خود را به گریه زدن است. علاوه بر این، عزاداری برای آن حضرت، موجب ثواب اخروی و دارای فواید دنیوی - مانند نشاط و حرکت پر انرژی در مسیر نهضت حسینی و زنده نمودن روحیة ایثارگری، شهادت‏طلبی، شهامت، حق‏طلبی و حقیقت جویی - می‏باشد.

۴) گروه درمانی و شرکت در مجالس و محافل، یکی از راه‏های کاهش فشارهای ناشی از داغ‌دیدگی و غم است. عوامل مؤثر در کاهش درد و فشار روانی ناشی از داغ‌دیدگی و ...- که در پرتو گروه، مؤثر واقع می‏شوند - عبارتند از: ایجاد امید، انتقال اطلاعات، عمومیت دادن به مشکل (هر گاه مشکل عمومیت یابد، تحمل آن سهل‏تر می‏گردد)، بروز رفتارهای تقلیدی، یادگیری هم‏نشینانه، تخلیة روانی، نوع دوستی و ... . این عوامل در تأثیر و عمل، جدا از هم نیستند و در مجموع، دست به دست هم داده، کاهش فشار و غم را در پی دارند.

حال در مجلس عزای حسینی - که گروهی از شیعیان ماتم زدة اهل‌بیت‌علیهم‌السلام شرکت می‏کنند - تمام عوامل یاد شده، در یک مشارکت گروهی، به خدمت گرفته می‏شوند تا فراق و رنج ناشی از دل‌بستگی به امام حسین‌علیه‌السلام را بیان کنند و شخص مؤمن مبتلا به اندوه اهل‌بیت‌علیهم‌السلام را آرام سازند.

پی‌نوشت‌:

۱. مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۲۹۱.

۲. بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۱.

منابع

۱. غلام حسین، معتمدی، انسان و مرگ، نشر مرکز، ۱۳۷۲، ص ۲۱۹.

۲. زهره، خسروی، روان درمانی داغدیدگی، انتشارات نقش هستی، ۱۳۷۴، ص۳۱-۴۳.

۳. مرتضی، مطهری، حماسه حسینی، انتشارات صدرا، ۱۳۶۷، ص ۹۴.

۴. محمود، رمضان زاده، هیجان‌ها، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱، ص ۱۵۵.

۵. پریرخ، دادستان، روان‏شناسی مرضی، انتشارات سمت، ۱۳۷۶، ص ۲۷.