روایتی نه چندان جدی و جدید از تاریخ ایران

نگاهی کوتاه به کتاب «ایرانیان, دوران باستان تا دوران معاصر»

کتاب «ایرانیان، دوران باستان تا دوره معاصر» نوشته «دکتر همایون کاتوزیان» را نشر مرکز با ترجمه حسین‌ شهیدی چاپ و منتشر کرده است. این کتاب علاوه بر پیشگفتار و مقدمه و پیوست، شامل ۱۲ فصل است. فصل‌های اول تا ششم کتاب در‌بردارنده تاریخ ایران باستان تا قرن نوزدهم میلادی است. فصل‌های هفتم تا دوازدهم نیز درباره تحولات تاریخ ایران از قرن نوزدهم تا انقلاب بهمن ۱۳۵۷ به نگارش درآمده است. آن‌گونه که نویسنده کتاب در پیشگفتار خود آورده است: «موضوع این کتاب هم چیستی تاریخ ایران و هم چگونگی و چرایی آن است.»

«افسانه‌ها، اسطوره‌ها، تاریخ باستان»؛ «یونانیان، پارتیان، پارسیان»؛ «اعراب، اسلام و ایرانیان»؛ «ترکان و مغولان»؛ «بار دیگر امپراتوری ایران»؛ «فروپاشی و وحدت دوباره»؛ «معمای اصلاح و تجدد»؛ «انقلاب برای قانون»؛ «حکومت استبدادی نوین»؛ «اشغال، ملی شدن نفت و دیکتاتوری»؛ «انقلاب سفید» و «انقلاب بهمن ۱۳۵۷»، به ترتیب فصول دوازده‌گانه کتاب را تشکیل داده‌اند. کاتوزیان همان‌گونه که در مقدمه این کتاب نیز تصریح کرده است، بر آن است تا به اثبات فرضیه جامعه کوتاه‌مدت در تحصیل تاریخ ایران بپردازد.

مطابق این فرضیه، حکومت و نیز جامعه ایرانی باوجود تاریخ بلند، آن قادر به اتخاذ تصمیمی بر پایه ملاحظات بلند نبوده است: «تاریخ ایران اگرچه بلند و پرماجراست، در بلند‌مدت از تداوم برخوردار نبوده بلکه مجموعه‌ای از دوره‌های کوتاه و به هم‌ پیوسته را در برگرفته است.» کاتوزیان با تاکید بر همه‌جانبه‌بودن ماهیت و کارکردهای کوتاه‌مدت جامعه در عرصه‌های مختلف سیاست، اقتصاد و فرهنگ ایرانی که تا حدود زیادی نیز درست به نظر می‌رسد، معتقد است: «ماهیت کوتاه‌مدت جامعه، هم علت و هم معلول غیاب اشرافیت بلندمدت در ایران بود.» وی چشمگیر بودن «غیاب طبقات و نهادهای بلند‌مدت در تاریخ ایران» را شاه‌کلید فهم و تبیین ماهیت کوتاه‌مدت بودن جامعه ایران و مانع مهم پیش روی توسعه و پیشرفت همه‌جانبه، عمیق و فراگیر و پایدار ایران معرفی می‌کند.این کتاب بدون تردید اطلاعات ارزشمندی درباره زوایایی از تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از دوران باستان تا دوران معاصر را به خواننده خود ارایه می‌دهد. توصیف و تحلیل کاتوزیان از هویت ایرانی و ایدئولوژی ناسیونالیسم نوین و نیز ایرانی‌گری و نظریه توطئه و شخص‌گرایی و تفاوت‌های آن با مفهوم فردگرایی غربی نیز حتی اگر از پاره‌ای کاستی و ناراستی دور نمانده باشد، بسیار سودمند و روشنگرانه است.

اما با وجود پاره‌ای دستاوردهای ارزشمند کاتوزیان در این کتاب، مبالغه در آن خالی از ساده‌انگاری نیست. ادعای نویسنده در پیشگفتار کتاب در دلالت بر اینکه «موضوع این کتاب، هم چیستی تاریخ ایران و هم چگونگی و چرایی آن است»، این توقع معقول و منطقی را بر می‌انگیزد که باید با کتابی کاملا جدی روبه‌رو باشیم، در حالی‌که توصیف نارسا و کاستی‌های بسیار در این کتاب از یک‌سو و غیبت بسیاری از چراها و پاسخگویی به آنها از سوی دیگر، درستی ادعای نویسنده را با تردیدی جدی روبه‌رو ساخته است. برخلاف ادعای نویسنده کتاب در پیشگفتار خود که «مخاطب این کتاب هم خوانندگان عام‌اند و هم کارشناسان»، کتاب را می‌توان و باید به طور عمده برای مخاطبان عام توصیه کرد و نه به متخصصان تاریخ ایران.

نگاهی به منابع استفاده‌شده نویسنده کتاب در فصول شش‌گانه اولیه کتاب، چه به لحاظ کمیت و کیفیت آن، به خوبی از این واقعیت خبر می‌دهد که نویسنده نه به الزامات تحقیق علمی پایبند بوده و نه متخصص تاریخ ادوار تاریخی ایران باستان تا پایان عصر زندیه است. فصول شش‌گانه اولیه کتاب یک رونویسی و مونتاژ کامل از چند کتاب است که نویسنده حتی از ارجاع دادن به آنها نیز خودداری کرده است. در این فصول که از صفحه ۲۵ تا ۱۷۰ کتاب را در برگرفته است، جز ۱۰ مورد پی‌نوشت در اشاره به توضیح جانبی، حتی از یک منبع نیز یاد نشده است.

ارجاع ندادن و مستند نبودن نیمی از فصول کتاب حتی به یک منبع، روش تحقیق و اعتبار علمی کتاب را به شدت مورد تردید و در معرض آسیب قرار داده است.افزون بر آن، فصول شش‌گانه اولیه کتاب به طور عمده محدود به اشاراتی روایی و توصیفی است که آن روایت‌ها و توصیف‌ها در حالی بر حجم کتاب افزوده است که در‌بردارنده هیچ دستاورد جدیدی نیست. به عبارت دقیق‌تر، کاتوزیان در شش فصل اولیه کتاب هیچ سخن جدی و جدیدی را به خواننده ارایه نداده است. این فصول چیزی بیشتر از کمترین حد از اطلاعات توصیفی و روایی درباره موضوعاتی که توصیف‌های دقیق‌تر و کامل‌تر آنها در منابع متعدد وجود دارد، نیست.فصول هفتم تا دوازدهم کتاب، در مقایسه با فصول شش‌گانه اولیه کتاب جدی‌تر و سودمندتر است. تحلیل و دستاوردهای کاتوزیان به ویژه درباره مباحث اقتصاد سیاسی تاریخ معاصر ایران بسیار ارزنده و درخشان است.

در فصول هفتم تا دوازدهم گرچه کاستی‌ها و چراهای فراوانی دیده می‌شود، تلاش برای پاسخ به آنها نادیده گرفته شده است. کاتوزیان به ویژه درباره روال و زوال قدرت در تاریخ معاصر ایران روشنگری‌هایی را ارایه داده که در‌خور توجه است. اما پاره‌ای شتابزدگی‌ها و عدم انسجام فکری نویسنده در پرداختن به موضوعات طرح‌شده در کتاب و نیز کوتاه‌نویسی‌هایی را که گاه به عدم تبیین همه‌جانبه، فراگیر و عمیق برخی از رویدادها و تحولات تاریخ معاصر ایران انجامیده را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. تصویر کاتوزیان از چیستی، چگونگی و چرایی جنبش‌ها و نهضت‌هایی چون انقلاب مشروطه، نهضت میرزا کوچک‌خان جنگلی، شیخ محمد خیابانی و کلنل محمد تقی‌خان پسیان، کودتای ۱۲۹۹، زمینه‌های داخلی و خارجی به قدرت رسیدن رضاشاه و نقش مجلس و احزاب سیاسی و نیز نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران و انقلاب سفید و انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در ایران، یک تصویر توأم با کاستی‌ها و پاره‌ای ناراستی‌ها و بی‌دقتی علمی است. داوری کاتوزیان درباره شیخ فضل‌الله نوری و مواضعش درباره مشروطیت و آزادی و تقلیل آن به این آموزه که «نوری و هوادارانش آزادی را چیزی در حد بی‌بند‌وباری می‌دانستند»، نمونه‌ای از بدخوانی‌ها و بدفهمی‌های تاریخی کاتوزیان از سرشت علل مخالفت شیخ فضل‌الله نوری با مشروطیت و مواضع او درباره مفاهیمی چون آزادی است. بیشتر اوراق این کتاب در فصل هشتم با عنوان «انقلاب برای قانون» که به انقلاب مشروطیت در ایران پرداخته است، داستان‌سرایی است. در فصل نهم، کاتوزیان هر‌چند به اجمال اما به درستی و روشنگرانه، ملاحظاتی ارزشمند را درباره حکومت استبدادی، سکولارسازی و تجدد ارایه داده است. ملاحظات کاتوزیان در همان فصل درباره توسعه اقتصادی و سیاست‌های اقتصادی و سیاست داخلی و خارجی رضاشاه نیز هر‌چند از پاره‌ای بی‌توجهی‌های نویسنده درباره عملکرد رضاشاه خالی نیست، در خور‌توجه و روشنگرانه است. بدون آنکه بتوان در سودمند بودن پاره‌ای از مباحث کتاب تردیدی کرد، اما در اینکه این کتاب را بتوان یک اثر تحقیقی دارای سرمایه‌های درخشان علمی در تبیین تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران تلقی و معرفی کرد، تردید جدی وجود دارد.

دیگر کتاب‌های نشر مرکز

نمود خود در زندگی روزمره

اروینگ گافمن / ترجمه: مسعود کیانپور / ناشر: مرکز / نوبت چاپ: ۱۳۹۱ / قیمت: ۱۱۹۰۰ تومان

فرهنگ اصطلاحات فلسفه سیاسی

جان پایک / ترجمه: سید‌محمد‌علی تقوی، محمد‌جواد رنجکش / ناشر: مرکز / نوبت چاپ: ۱۳۹۱

لطف‌الله آجدانی

مورخ و مدرس دانشگاه