قلم تاویل گرا زیر چتر تجدد

نگاهی به مهمرین آثار نصر حامد ابوزید

«تأویل قرآن از دیدگاه ابن عربی» رساله دکترای «نصر حامد ابوزید»، پس از آن که در ۱۹۸۱م، مورد دفاع قرار گرفت، در ۱۹۸۲م، با عنوان «فلسفه تاویل» منتشر شد تا ابوزید با نخستین اثر خود، رویکردهای تاویلی خود را نشان دهد. با این وجود، این اثر نصر حامد که به تازگی به جمع اساتید دانشگاه قاهره پیوسته بود، چندان مورد توجه واقع نشد. اما درست زمانی که ابوزید، در ۱۹۹۲م، دو کتاب «نقد گفتمان دینی» و «امام شافعی و تاسیس ایدئولوژی میانه» خود را برای تقاضای ارتقاء از استادیاری به استادی به دانشگاه قاهره ارائه کرد، بحث ها درباره وی و اندیشه های او آغاز شد. این دو اثر بود که واکنش شدید علمای الازهر و برخی اساتید دانشگاه قاهره را برانگیخت و ابوزید را از سوی مخالفان به «انکار بدیهیات و ضروریات دین» متهم کرد. پس از آن در ۱۹۹۵م، نصر حامد، راهی غرب شد تا زیر چتر دنیای غربی، افکار تجددزده خود را منتشر کند که حاصل آن انتشار بیش از ۱۰ جلد کتاب و ده ها مقاله بود.

▪ نقد گفتمان دینی: این کتاب که در ۱۹۹۸م، و پس از مهاجرت ابوزید به هلند و به زبان عربی منتشر شد به نقد و بررسی جریان های راست و چپ اسلامی می پردازد. ابوزید در این اثر با تبیین مواضع خود درباره متن قرآن، مدعی می شود که رویکرد سکولار، علمی ترین، انسانی ترین و حقیقی ترین تاویل از متن است. وی با رویکرد هرمنوتیکی خود، گرفتار شدن در معنای دین و توجیه نمودن آن را نوعی گمراهی از مواد و فحوای دین می شمارد و نقطه عزیمت خویش را بر همین فحوا بنا می نهد که اساسا هدف گوینده متن است.(ketabname.com) این کتاب در ۱۳۸۱ش، توسط «حسن یوسفی اشکوری» به فارسی ترجمه و توسط نشر «یادآوران» منتشر شد.

▪ امام شافعی و تاسیس ایدئولوژی میانه: ابوزید این کتاب را نیر همچون کتاب پیشین در ۱۹۹۸م، به زبان عربی منتشر کرد. او در این کتاب با بررسی آراء امام شافعی، راه او را راه میانه در جهان اسلام می شمرد و همچنین بحث چالش برانگیز «عربی بودن قرآن» را مطرح می کند.

▪ رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن: این کتاب که پژوهشی در مسئله مجاز در قرآن از نظر معتزله است، در ۱۹۹۸م، و به زبان عربی منتشر شد. قسمت اعظم این کتاب پایان نامه کارشناسی ارشد ابوزید است و بیشتر به مباحث زبان شناسی می پردازد.(resalat-news.com). این اثر در ۱۳۸۷ش، بوسیله «احسان موسوی خلخالی» ترجمه و توسط نشر «نیلوفر» منتشر شد.

▪ معنای متن: از مهمترین کتاب های ابوزید است که مشاجرات زیادی را درباره اندیشه های قرآنی وی برانگیخت. این کتاب که به زبان عربی و در ۱۹۹۸م منتشر شد، در ۱۳۸۷ش، با ترجمه «مرتضی کریمی نیا» و ویراستاری «مصطفی ملکیان» توسط انتشارات «طرح نو» در ایران چاپ شد. ابوزید به زعم خود در این کتاب کوشیده است مباحث رایج علوم قرانی را از منظری تازه و با نگرش و ذهنیت امروزی ببیند. «معنای متن»، خواننده را به دقت و تامل و بازنگری در اندیشه پیشینیان فرا می خواند و رهیافت او در این کتاب اعتزالی نوین است که در فضای کشورهای اسلامی مهمترین راه شناخت وحی را بهره گیری دوباره از تفکر عقلانی در پرتوی دانش جدید بشری می داند.(resalat-news.com).

▪ چنین گفت ابن عربی: این کتاب که در ۲۰۰۲م و به زبان عربی نوشته شد، در شرح احوال و آراء «محیی الدین ابن عربی» است. این کتاب نخستین بار در ۱۳۸۵ش، توسط نشر «نیلوفر» با ترجمه «احسان موسوی خلخالی» وارد بازار کتاب ایران شد و برای بار دوم نشر «نی» در ۱۳۸۷ش، دست به ترجمه دیگری از آن، توسط «سید محمد راستگو» زد.

▪ صورت‌بندی دوباره اندیشه اسلامی: این کتاب در سال ۲۰۰۶م و به زبان انگلیسی منتشر شد. در این کتاب، ابوزید به تلاش‌های مسلمانان برای اصلاح و بازسازی اندیشه اسلامی از دوره پیش از استعمار تا امروز پرداخته است. در بخش واپسینِ فصلِ آخر کتاب، او درباره خود سخن می‌گوید.

▪ محمد و آیات الهی: این کتاب که به زبان آلمانی و در سال ۲۰۰۸م منتشر شد، با رویکردی هرمنوتیکی می‌کوشد تفسیری انتقادی − تاریخی از شخصیت پیامبر اسلام(ص) و آیه‌های قرآنی ارائه دهد. ابوزید در این کتاب بر این باور است که نگاه غرب به اسلام، از سده‌های میانه و بویژه از سده‌ی نوزدهم بدین سو‌، تصویری است از یک دین ستیزنده و جنگ‌طلب، زن‌ستیز و عقب‌‌مانده. حال این انگاره از اسلام از زمان ترورهای اسلامی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ بدین سو تشدید شده و دین اسلام به شدت مورد حملات همه‌جانبه قرار گرفته است. وی می‌افزاید که مسلمانان برای مقابله با این پیشداوری‌های غرب واکنشی غریزی از خود نشان می‌دهند. بدین گونه که می‌کوشند با استناد به متن قرآن از دین خود به دفاع برخیزند تا بدین سان ثابت کنند که تمامی این پیشداوری‌ها بی‌اساس است. ولی این رویکرد مسلمانان آن ها را به یک بن‌بست کشانده است، زیرا که دفاع واژه به واژه از قرآن به معنای فهم واقعی از متن نیست.

نصر حامد علاوه بر این آثار، کتاب هایی چون «نقد خطاب دینی» (۱۹۹۲)، «متن، سلطه، حقیقت‌: اندیشه دینی در بین اراده شناخت و سلطه» (۱۹۹۵)، «اندیشه در دوران تکفیر» (۱۹۹۵)، «خطاب و تأویل» (۲۰۰۰) و چندین کتاب دیگر را منتشر کرده است که تقریبا همگی از رویکردی واحد برخوردار هستند.

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۹ - شماره ۵۶ - تاریخ شمسی نشر ۰۰/۰۰/۱۳۸۹