خرس قهوه ای در گرداب بقا

تازه ترین مقالات منتشر شده در خبرنامه تخصصی خرس International Bear News اتحادیه جهانی حفاظت IUCN نشان می دهد که شکار غیر مجاز, استفاده دارویی از اعضای بدن خرس, کمبود مواد غذایی بویژه در فصل پاییز در برخی زیستگاه ها و تخریب زیستگاه, چهار عامل اصلی تهدید خرس قهوه ای در زاگرس مرکزی است

تازه‌ترین مقالات منتشر شده در خبرنامه تخصصی خرس (International Bear News) اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) نشان می‌دهد که شکار غیر‌مجاز، استفاده دارویی از اعضای بدن خرس، کمبود مواد غذایی بویژه در فصل پاییز در برخی زیستگاه‌ها و تخریب زیستگاه، چهار عامل اصلی تهدید خرس قهوه‌ای در زاگرس مرکزی است.

منطقه زاگرس مرکزی بین چهار استان فارس، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان و چهارمحال و بختیاری قرار دارد این منطقه ۵‌/‌۱ درصد خاک ایران را شامل می‌شود و ۲۳۷۲ گونه گیاهی در آن شناسایی شده است که ۳۰ درصد گونه‌های گیاهی ایران را در برمی‌گیرد. زاگرس دارای فرهنگ عشایری و روستایی است. بزرگ‌ترین عشایر ایران، بختیاری و قشقایی هستند که هر دو در زاگرس مرکزی جمعیت زیادی دارند. شکار و چوپانی مهم‌ترین بخش‌های زندگی عشایری در این ناحیه است. بنابراین، کشتن خرس‌ها برای محافظت از دارایی‌ها نظیر دام‌های اهلی، کندوهای عسل، محصولات کشاورزی و درختان میوه عادی است؛ اما می‌توان از نوآوری‌هایی استفاده کرد که خسارت وارده به مردم کم شود و خرس‌ها نیز کمتر کشته شوند.

● غذای خرس قهوه‌ای

نوع غذای خرس در منطقه از تحلیل سرگین‌های آن به دست آمد. این تحقیقات نشان داد خرس قهوه‌ای در زاگرس مرکزی بیشتر از میوه‌های باغی و علف‌ها تغذیه می‌کند. فراوان‌ترین مواد غذایی در سرگین‌های فصل تابستان علف‌ها (۴۲ درصد)، سیب باغی (۲۷ درصد) و انگور باغی (۲۷ درصد) است. بیشترین فراوانی مواد غذایی در فصل پاییز مربوط به سیب باغی (۴۹ درصد)، انگور باغی (۳۰ درصد)، انگور وحشی (۲۷ درصد) و علف‌ها (۲۵ درصد) است. مورچه‌ها (۱۲ـ۱۱ درصد) و سوسک‌ها (۱۶ـ۱۲ درصد) در هر دو فصل رقم میزان قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. در نهایت، فراوانی میوه‌های باغی ۵۴ درصد در تابستان و ۷۸ درصد در پاییز رژیم غذایی خرس قهوه‌ای را شامل می‌شود.

● برای حفاظت از خرس‌ها چه کنیم؟

خرس قهوه‌ای بزرگ‌ترین گوشتخوار خاورمیانه است و به عنوان گونه سنگ سرطاق، گونه چتر و گونه پرچم مطرح است و کاهش و مدیریت تعارض و حفاظت از چنین گونه‌ای از روش‌های زیر ممکن است:

● روش‌های انسان محور برای حل تعارض انسان و خرس (HBC)

۱. اطلاع‌رسانی و آموزش: تغییر رفتار انسان، اغلب یکی از اجزای مهم راهکار کاهش HBC است. تغییر رفتار به زما ن طولانی و همکاری جمعی نیاز دارد که نیازمند شناخت موانع برای ترویج ایده‌های جدید است. برای تغییر رفتار انسان باید دیدگاه‌های حفاظتی را جایگزین دیدگاه‌های ناپایدار کرد.

عوامل اصلی تهدید خرس قهوه‌ای: شکار غیر‌مجاز، استفاده دارویی از اعضای بدن خرس، کمبود مواد غذایی بویژه در فصل پاییز در برخی زیستگاه‌ها و تخریب زیستگاه

۲. جلوگیری از رویارویی ناخواسته: روبه‌روشدن با خرس‌ها که باعث زخمی یا کشته شدن انسان یا خرس می‌شود، اغلب با درک رفتار و بوم‌شناسی خرس‌ها و احتیاط کردن انسان در زیستگاه خرس می‌تواند اتفاق نیفتد.

۳. رفع جذابیت‌ها برای خرس: ساده‌ترین راه‌حل تعارض‌ بین انسان و خرس تغییر یا جابه‌جایی در شرایط کاربری‌های جذاب‌(مانند دامداری و زنبورداری) برای خرس‌ها یا مدیریت مواد زاید و زباله‌ها در منطقه دارای تعارض است. به عنوان مثال، متمرکز کردن دامداری و قرار دادن کندوهای عسل روی سطحی بالاتر از زمین‌(مانند سقف انبارها یا خانه‌ها) راهکارهایی موفق هستند.

۴. ساماندهی افراد محلی: شکل دادن و ساماندهی افراد محلی در قالب گروه‌های ویژه برای بررسی و کاهش تعارض در هر منطقه یا روستا می‌تواند بسیار کارآمد باشد و هزینه‌های سازمان محیط زیست را کاهش دهد.

۵. جبران مستقیم: جبران مستقیم خساراتی که خرس‌ها به بار می‌آورند به صورت پرداخت نقدی یا معادل آن، یکی دیگر از راه‌های مدیریت HBC است. به نظر می‌رسد در مناطق دارای تعارض کشور، بیمه کردن محصولات بویژه کندوهای عسل در برابر آسیب خرس‌ها راهکار قابل قبولی باشد. در واقع، بار مالی HBC باید بین مردم و دولت تقسیم شود. زمانی که فشار مالی HBC فقط برعهده دولت باشد، خود مردم برای کاهش HBC کمتر تلاش می‌کنند.

۶. جبران غیرمستقیم: ارزش افزوده خرس‌ها ممکن است تحمل مردم را نسبت به تعارض بالا ببرد و غیرمستقیم باعث رفاه و حفاظت خرس شود. ارزش افزوده تماشای خرس‌ها (Bear-watching) همانند پرنده‌نگری (Bird-watching) می‌تواند به عنوان بخشی از طبیعت‌گردی مورد بحث باشد که درآمد پایداری برای مردم محلی در پی‌دارد. این مسأله می‌تواند بسیار مهم باشد و نقش عمده‌ای در آگاهی مردم بومی نسبت به خرس‌ها بازی کند.

● روش‌های «خرس محور» برای کاهش HBC

۱. موانع فیزیکی: موانع فیزیکی مانند حصارهای الکتریکی برای زمین‌های کشاورزی و آغل دام‌های اهلی، سطوح مرتفع برای کندوهای عسل و محفظه‌های ضدخرس برای زباله‌ها به نوعی حمایت از خرس‌ها محسوب می‌شود.

۲. بازدارنده‌های خرس: برخی خرس‌ها به وسیله برخی ابزارها نظیر چراغ‌های چشمک‌زن یا پروژکتورها، سر و صدای زیاد، مواد شیمیایی یا سگ‌های گله از منابع مورد علاقه خود دور می‌شوند.

۳. مدیریت جمعیت خرس: برآورد ظرفیت برد منطقه برای حمایت حداکثر جمعیت خرس، یکی از مهم‌ترین داده‌ها برای مدیریت HBC است. زمانی که جمعیت خرس‌ها به بیش از ظرفیت برد محیط برسد، کارشناسان باید اقدامی برای کاهش جمعیت خرس‌ها انجام دهند. بهترین روش کاهش جمعیت خرس‌ها زنده‌گیری آنها و انتقال خرس‌ها به مناطقی است که از تراکم کمتر برخوردار است.

۴. مدیریت زیستگاه: خرس‌ها به منابع غذایی انسان جذب می‌شوند، بهسازی و بالا بردن کیفیت زیستگاه خرس‌ها بویژه مکان‌های تغذیه (Feeding sites) ممکن است جذابیت منابع غذایی انسانی را کاهش دهد. به‌عنوان مثال می‌توان به بهبود وضع میوه‌های وحشی و کاهش و کنترل آفات آنها، بهسازی پوشش گیاهی خوراکی، کاهش هدر رفتن بذرها و تغذیه مصنوعی (دستی) اشاره کرد.