مجلس مطلوب

مجلس مطلوب چه ویژگی هایی دارد پاسخ این پرسش را فارغ از وضعیت حقوقی و قانونی موجود در جایگاه و انتخابات مجلس کشور می نویسیم و اگر درباره این ویژگی ها اشتراک نظر یافتیم, آنگاه می توانیم بگوییم که با قوانین موجود چگونه می توان حداکثر ممکن از این ویژگی ها را محقق کرد

مجلس مطلوب چه ویژگی‌هایی دارد؟ پاسخ این پرسش را فارغ از وضعیت حقوقی و قانونی موجود در جایگاه و انتخابات مجلس کشور می‌نویسیم و اگر درباره این ویژگی‌ها اشتراک‌نظر یافتیم، آنگاه می‌توانیم بگوییم که با قوانین موجود چگونه می‌توان حداکثر ممکن از این ویژگی‌ها را محقق کرد.

برای پاسخ ابتدا باید بدانیم که ماهیت مجلس در نظام‌های جدید چیست؟ دو رکن اصلی وظایف مجلس، قانونگذاری و نظارت است. اما مسأله مهم‌تر این است که منشا این نظارت کامل و قانونگذاری از سوی مجلس چیست؟ تفویض این دو وظیفه از جانب چه مرجعی و بر چه واسطه‌ای است؟ مجلس در نظام‌های مدرن نماد عینی حاکمیت مردم بر سرنوشت خود است و به واسطه همین است که دو وظیفه اصلی در تحقق این هدف که قانونگذاری و نظارت کامل بر اجرای آن را این نماد برعهده دارد و هر دوی این وظایف را بی‌قید و شرط از جانب مردم اعمال می‌کند و اگر قیدی هم هست، در قانون اساسی است که آن نیز به‌واسطه پذیرش و تأیید مردم، سندیت لا‌زم را برای قید گذاشتن بر رفتار مجلس یافته است.

بنابراین مجلس پیش و بیش از هر چیز باید آیینه تمام‌نمای مردم باشد و مردم هم در ادبیات سیاسی امروز معنای روشنی دارد؛ یعنی افرادی که تابعیت و شهروندی یک جامعه سیاسی معینی را دارا هستند. این ویژگی وقتی محقق می‌شود که:

الف) حتی‌المقدور و متناسب با شرایط، انتخابات سهمی باشد و نه با اکثریت نسبی. انتخابات موجود در ایران، به گونه‌ای است که اگر از تمام جهات هم مطلوب باشد، ولی در شهری مثل تهران یک گروه که ۵۰ درصد به‌علا‌وه یک رأی داشته باشد، می‌تواند هر ۳۰ کرسی نمایندگی را تصرف کند و گروه دیگری که ۵۰ درصد منهای یک رأی را داشته باشد، حتی یک صندلی هم نخواهد داشت و این خلا‌ف عدالت است و موجب تضعیف جایگاه مجلس می‌شود. اما اگر رأی به گرایش‌ها داده شود و هر گرایشی متناسب درصد آرای خود از ابتدای لیست آنها نامزدهایش وارد مجلس شوند، در این صورت همه احزاب و گرایش‌ها، به تناسب از شهری چون تهران نماینده خواهند داشت. البته در این موارد معمولا‌ً از درصد معینی کمتر (مثلا‌ً ۵ درصد) به احزاب سهمیه‌ای تعلق نمی‌گیرد. اینگونه انتخابات در دانشگاه‌ها پس از انقلا‌ب رایج بود.

ب) تحقق ویژگی اول، مستلزم وجود انتخابات حزبی است. به عبارت دیگر مردم به احزاب و آرای آنان رأی می‌دهند، در عین حال که نامزدهای حزبی را نیز به ترتیب اولویت ورود به مجلس در فهرست نامزدهای انتخاباتی در دسترس دارند. بنابراین مجلس حزبی بسیار مطلوب‌تر از مجلسی است که افراد در آن به صفت فردی انتخاب می‌شوند. منافع دیگر این ویژگی را در ادامه توضیح می‌دهم. البته در جوامعی چون ایران که نظام حزبی هنوز پای نگرفته، می‌توان از شیوه‌ای ترکیبی (حزبی و فردی) استفاده کرد که مجال بحث آن اینجا نیست.

ج) نمایندگان تا وقتی که حزبی نباشند، نسبت به اقدامات و فعالیت‌های خود در برابر مردم پاسخگو نیستند، چون به‌راحتی در هر مورد خواهند گفت که من یک نفر هستم و طرح‌هایم پذیرفته نمی‌شود. نماینده به صفت فردی خود قادر به ارائه برنامه برای بهبود امور نیست و اگر هم قادر باشد، به این دلیل که فرد و فاقد همراهان حزبی است، اعتباری برای اجرای آن برنامه‌ها وجود ندارد و چون در واقع به‌تنهایی هم نمی‌تواند کاری را پیش ببرد، لذا در معامله و سوءاستفاده شخصی از قدرت وارد عمل می‌شود و کسی هم در مجلس مانع او نخواهد بود. ضمن اینکه همه آنها به یکدیگر نان قرض خواهند داد و جلوی افشای خطاهای یکدیگر را می‌گیرند. در این شرایط خطای هر نماینده در صورت افشا پای خودش نوشته می‌شود و چون منافع کلا‌نی کسب کرده از پرداخت هزینه احتمالی جزئی چندان نگران نمی‌شود. اما در مجلس حزبی چنین نیست. نماینده به شخصه در برابر مردم مسوولیت چندانی ندارد، بلکه حزب (مجموعه نمایندگان فراکسیون حزبی) مسوول است و باید پاسخگوی برنامه‌های حزبی و موفقیت یا شکست آن و نیز تخلفات نماینده باشد.

د) مجلس حزبی منضبط‌تر، منطقی‌تر و کامل‌تر از مجلسی است که افراد به صفت فردی در آن حضور دارند. در مجالس حزبی، مذاکرات در فراکسیون‌های حزبی صورت می‌گیرد و نتیجه آن در صحن علنی مجلس به رأی گذاشته می‌شود. اما در مجالس فردی جلسه علنی با ۳۰۰ نفر نماینده، چیزی شبیه به کمیسیون بی در‌و‌پیکری است که هر فردی از هر سویی (باتخصص یا بی‌تخصص) اظهارنظر می‌کند و تعدادی افراد هستند که در تمام امور عالم و آدم و قانون‌نویسی نیز نظر دارند و وقت مجلس را می‌گیرند و اتفاقاً یکی از علل کیفیت پایین قوانین در ایران محصول همین بی‌برنامگی در تصویب قوانین است.

نکته دیگر این مجالس وجود لیدرهای فراوان است و هر کس می‌کوشد که مصاحبه و اظهارنظر کرده و به نوعی خود را مطرح کند، بدون اینکه فایده‌ای از این کار برای جامعه حاصل شود.

ه‌) چنین مجلسی جز با مشارکت همه گرایش‌های موجود در جامعه (همه به معنای عام) و نیز انتخاباتی آزاد، رقابتی، قانون‌مند و سالم شکل نمی‌گیرد و به هر نسبتی که یکی از این ویژگی‌ها کم‌رنگ باشد، مجلس شکل‌گرفته نیز از ویژگی یک مجلس مطلوب تهی می‌شود. بنابراین بر رقابتی و آزاد و قانون‌مند و سالم بودن انتخابات مجلس باید تأکید ویژه داشت. ‌

و) به میزانی که مجلس از آیینه بودن خواست عمومی مردم و گرایش‌های آن دور شود، قانونگذاری آن ناقص خواهد بود. قانونگذاری احتمالا‌ً غیرمنطبق با واقعیت‌های جامعه و غیرمفید و بی‌تأثیر به حال مردم خواهد بود. همچنین نظارت چنین مجلسی اولا‌ً ناقص خواهد بود، ثانیاً غیرمؤثر و شکلی می‌باشد.

چنین مجالسی بیش از آنکه برای ایفای دو نقش قانونگذاری و نظارتی مفید و مؤثر باشد، محلی برای تقسیم امتیازات و رانت‌ها خواهد بود و بیشتر به درد نمایش دموکراسی می‌خورند تا واقعیت آن. ‌

ز) مجالس فقط یکی از نهادهای سیاسی جوامع هستند و سلا‌مت نهادهای دیگر، به‌ویژه دادگستری‌ها، در کارآیی و مؤثر بودن نهاد مجلس بسیار تأثیرگذارند. هر جامعه‌ای که استقلا‌ل قاضی و دادگستری آن رعایت شود و دادگستری قدرتمند و مستقلی داشته باشد، قطعاً در بهبود کارایی نهادهای دیگر از جمله مجالس قانونگذاری مؤثر است و برعکس. همچنان که نهادهای غیردولتی دیگر، چون مطبوعات آزاد، انجمن‌های صنفی ، سندیکاها و... نیز در بهبود این کارایی نقش مهمی دارند. بنابراین مجلس مطلوب در ذیل وجود مجموعه‌ای دیگر از نهادهای مطلوب معنا دارد و از همین رو باید شکل‌گیری چنین نهادهایی را در فرآیندی مستمر و منطقی جست‌وجو کرد.

عباس عبدی