تکنیک جدید صرفا وسیله یی در اختیار ما نیست

تاملی در اخلاق مهندسی همچون پادزهر بلای خودبینی و غرور

در سال‌های جنگ دوم جهانی فیزیکدانان در امریکا و اروپا در اندیشه ساختن بمب‌ اتمی بودند در آن سوی اقیانوس اطلس دانشمندانی به روزولت نامه نوشتند و خبر امکان تهیه سلاحی را به او دادند که با آن می‌توان تکلیف جنگ را یکسره کرد، اما به قول هایزنبرگ اگر اینشتین نظریه نسبیت را کشف نکرده بود شاید شخص دیگری و احتمالا پوانکاره یا لورنتس دیر یا زود آن را کشف می‌کردند

اخلاق چیست؟ اخلاق به مجموعه‌یی از قواعد عمل اطلاق می‌شود که رعایت آنها الزام قانونی ندارد اما حسن شمرده می‌شود. رعایت ‌نکردنش هم گرچه مستوجب بازخواست و مجازات نیست سرزنش و شاید پشیمانی و شرمساری در پی دارد. به عبارت دیگر اخلاق در جایی پدید می‌آید که شر و گناه وجود دارد و باید میان خیر و شر یکی را برگزید. با توجه به این معنی اخلاق مقام آزادی فردی و شخصی است و در طرح آن اختیار و آزادی به عنوان اصل پذیرفته شده است. تعریف یا وصف اخلاق را به اعتبار دیگر می‌توان مجموعه قواعد و دستورالعمل‌هایی دانست که هم راهنمای عمل است و هم ملاک حکم درباره آن. بی‌آنکه این حکم رسمیت و ضمانت اجرا داشته باشد.

در جهان قدیم در مورد حرفه‌ها و مشاغل جز در پزشکی دستورالعمل اخلاقی سراغ نداریم و اگر دستورالعملی بوده رعایت آنها غالبا الزام قانونی داشته است. فی‌المثل کم‌فروشی و استفاده از مواد و مصالح بد در تولید و صنعت و عرضه‌کردن کالا و خدمت بد و بیجا به ‌جای خوب و مناسب، خلاف اخلاق است اما مجازاتش صرف عذاب وجدان نیست، بلکه از جهت دینی و قانونی نیز گناه و خلاف و گاهی جرم مستوجب مجازات‌های بزرگ تلقی می‌شود.

حتی علم و شغل پزشکی هم که از قدیم قواعد اخلاق داشته است اکنون بسیاری از قواعدش در زمره قوانین حقوقی و جزایی درآمده است و اگر پزشک از آنها تخلف کند مورد مواخذه نظام پزشکی یا تعقیب قضایی قرار می‌گیرد. در کار مهندسی هم مثل دیگر کارها و مشاغل دستورالعمل‌هایی هست که اگر به درستی اجرا نشود کارفرما کوتاهی‌کننده را بازخواست می‌کند و اگر کارفرما و مهندس هر دو با هم قصور یا تقصیر کرده باشند (و این تبانی تخلف دوم از دستور اخلاق است) مرجع دیگری هست که اگر از این تخلف و تبانی خبردار شود بازخواست می‌کند. پس مهندس یا درست و دقیق کار می‌کند که وظیفه شغلی و علمی خود را انجام داده است یا مسامحه‌کار است که در این صورت مورد بازخواست قرار می‌گیرد. تا اینجا دستورالعمل‌های اخلاق مهندسی غالبا قواعد حقوقی است. گویی در دنیای علم تکنولوژیک و مهندسی، اخلاق و حقوق به هم می‌رسند یا چندان به هم نزدیکند که مرز آنها را به آسانی نمی‌توان تشخیص داد. ولی باید پرسید پس چرا در زمان ما اندیشه اخلاق مهندسی پیش آمده است. آیا اخلاق مهندسی برای این طرح شده است که مهندسان تکلیف اخلاقی خود را نمی‌دانند و ادا نمی‌کنند.

مگر در کار مهندسی بی‌اخلاقی رواج و شیوع پیدا کرده است که به اخلاق مهندسی باید متوسل شد. عصر ما عصر بی‌اخلاقی است. اما این بی‌اخلاقی اختصاص به قلمرو مهندسی ندارد الا اینکه چون عصر بی‌اخلاقی و عصر مهندسی یکی شده است در کار مهندسی هم که با دقت ریاضی صورت می‌گیرد و بی‌اخلاقی در آن گران‌تر تمام می‌شود، قهرا کسانی نگران بی‌اخلاقی شده‌اند. ولی این بی‌اخلاقی بی‌اخلاقی مهندسان نیست بلکه بی‌اخلاقی منتشر در هوای جهان و شاید بی‌اخلاقی نظمی است که مهندسان در درون آن و به پیروی از آن کار می‌کنند و متاسفانه هوای بی‌اخلاقی در جهان توسعه‌نیافته سنگین‌تر است. این نظم را با وعظ و اندرز و درس اخلاق نمی‌توان اخلاقی کرد.

هرچند که شاید میل به اخلاقی‌کردن کار جهان و دعوت مردمان و از جمله مهندسان به اخلاق و رعایت قواعد اخلاقی نشانه زنده‌بودن نیروی اخلاق و امید به آینده اخلاقی باشد و کسی که در جست‌وجو و تحقیق است که بداند اخلاق مهندسی چیست به این آموزگاران اخلاق احترام می‌گذارد و اگر اهل فلسفه‌ باشد، سعی می‌کند که از اخلاق مهندسی چیزی دریابد و یاد بگیرد. مشکل این است که آیا تکنیک جدید وسیله و ابزاری است که در هر زمان می‌توانسته است پدید‌ آید و همه همیشه می‌توانسته‌اند و می‌توانند آن را هرطور که بخواهند برای رسیدن به هر مقصودی به کار برند. مفید و موثر بودن تکنولوژی در زندگی جای چون و چرا ندارد. در این هم که تکنیک‌های قدیم ابزاری برای رسیدن به مقاصد معین بوده‌اند و تکنولوژی جدید نیز کاربرد دارد چون و چرا نمی‌کنیم. اما تکنیک جدید صرفا وسیله‌یی در اختیار ما نیست بلکه زندگی ما به آن بسته شده و با آن نظم یافته است. خور و خواب و نشست و برخاست و کار و تفریح و مدرسه و اداره و دانشگاه و بازار و معاملات و مناسبات زمان ما با تکنیک میزان می‌شود و ما تا زمانی که جهان‌مان دگرگون نشود نه می‌خواهیم و نه می‌توانیم این بستگی را تغییر دهیم. این گفته که تکنیک وسیله است و نباید در راه ویرانی و تباهی به کار رود و از آن باید برای خیر و صلاح دیگران استفاده کرد سخن خوب آرامبخشی است اما به سخن آرامبخش دل نباید خوش کرد زیرا وقتی بیماری ناشناخته باشد پناه بردن به داروی آرامبخش شاید خطرناک باشد زیرا خطر را می‌پوشاند.

به نظر می‌رسد که ما گاهی نه صرفا در سیاست بلکه در نظر نیز مسائل بزرگ و کوچک را با هم خلط می‌کنیم و بزرگ را کوچک و کوچک را بزرگ می‌انگاریم. در همه کار و به طریق اولی در کار دانش و تکنیک اصل باید این باشد که مسائل در جای خود قرار گیرد و معلوم باشد که در هر زمان چه کارهایی مقدم است. نخستین درس اخلاق در قلمرو علم و تکنولوژی و سیاست باید این باشد که اصحاب علم و فناوری ناتوانی‌ها و توانایی‌های خود را بشناسند و با امکان‌های زمان و جهانی که در آن به سر می‌برند، آشنا باشند. مشکل را سهل نینگارند و محال و ممکن را با هم اشتباه نکنند. اختیار و آزادی آدمی نیز بستگی به این آگاهی‌ها و خودآگاهی‌ها دارد. کسانی که به اخلاق مهندسی می‌اندیشند قاعدتا باید به خودآگاهی در جهان تکنیک رسیده باشند و نسبت خود و مردم زمان خود را با تکنیک بدانند. طرح اخلاق مهندسی با درک این نسبت ممکن می‌شود. آیا ما به این نسبت تاکنون اندیشیده‌ایم؟ درست است که اخلاق در زمره مشهورات و مسلمات است و معمولا درباره عمل اخلاقی فکر و حکم نمی‌کنند اما بنای اخلاق را بر اساس مشهورات نمی‌توان قرار داد. اخلاق مهندسی هم ابتدا و پیش از آنکه تدوین تفصیلی پیدا کند و قواعد مسلم و مشهور داشته باشد باید بر مبانی و اصولی تاسیس شود و سپس احکام آن تدوین یابد و مقبولیت پیدا کند.

ما به کم مشهور پذیرفته‌ایم که تکنیک وسیله و ابزار است اما درباره این حکم کمتر فکر کرده‌ایم و از این حیث قابل ملامت هم نیستیم زیرا اولا اشیای تکنیک را به کار می‌بریم و مصرف می‌کنیم. ثانیا اگر تکنولوژی را وسیله ندانیم باید آن را بیرون از قدرت و اختیار خود بدانیم و این برای بشری که خود را نه مظهر قدرت بلکه موضوع علم و عمل و عین قدرت می‌داند حکمی نامطلوب و شاید غیرقابل تحمل باشد. ولی هر حکم نامطلوبی نادرست نیست. درست است که ما می‌خواهیم تکنولوژی و هر چیز دیگر را در اختیار داشته باشیم اما به صرف خواستن، تکنولوژی در اختیار و در ید قدرت ما قرار نمی‌گیرد. تکنولوژی جدید کاربرد دارد اما در جهان ما چنان نیست که اشیای تکنیک درست مثل وسایل دنیای قدیم و قبل از تجدد، همه برای کاربرد معین و رفع نیاز خاص پدید آمده باشد. جهان تکنیک جدید از نظم و قانونی مستقل از روانشناسی ما پیروی می‌کند که خوب است ما نیز آن نظم و قانون را که با نظم حرفه‌یی دنیای قدیم به کلی تفاوت دارد، بشناسیم. شاید کنار آمدن با سیر تکنیک و دمسازی با روح آن مقدمه‌یی باشد برای اینکه تکنیک هم اندکی حرف و سخن و اندرز و خواهش ما را بشنود. خلاصه بگویم تکنیک صرف وسیله نیست و گاهی چرخ آن بر وفق آرزو و مصلحت ما نمی‌چرخد. باید قانون این گردش را شناخت و با آن از در گفت‌وگو درآمد. در این صورت شاید بتوان طرح اخلاق مهندسی را درانداخت.

به عبارت دیگر فهم معنی اخلاق مهندسی باید مسبوق به تفکر تکنیک و درک ذات آن باشد. در سال‌های جنگ دوم جهانی فیزیکدانان در امریکا و اروپا (مخصوصا آلمان) در اندیشه ساختن بمب‌ اتمی بودند و چنان که هایزنبرگ حکایت می‌کند آن را وسیله‌یی برای پایان‌دادن به جنگ می‌دانستند. در آن سوی اقیانوس اطلس دانشمندانی که به روزولت نامه نوشتند و خبر امکان تهیه سلاحی را به او دادند که با آن می‌توان تکلیف جنگ را یکسره کرد، پس از هیروشیما پریشان و پشیمان شدند. کشف علمی و حتی اختراع و ساختن وسایل تکنیک به اقتضای پیشرفت پژوهش صورت می‌گیرد. مسائل علم را دانشمندان جعل نمی‌کنند بلکه آن را می‌یابند و اگر یافتند از کنار آن نمی‌توانند رد شوند. به قول هایزنبرگ اگر اینشتین نظریه نسبیت را کشف نکرده بود شاید شخص دیگری و احتمالا پوانکاره یا لورنتس دیر یا زود آن را کشف می‌کردند. «اگر هان شکافت اورانیوم را کشف نکرده بود شاید فرمن یا ژولیو چند سالی بعد به آن دست می‌یافتند. شخص پیشرو جز انجام‌دادن وظیفه‌یی که به عهده دارد کاری نمی‌کند...» او همچنین از قول کارل فریدریش آورده است که «گالوانی و ولتا کوچک‌ترین تصوری از تحولات بعدی مهندسی برق نداشتند و نمی‌توان از بابت استفاده‌های درست یا نادرستی که از تحولات بعدی شده است ایشان را مسوول دانست». معهذا این سودا یا اندیشه که علم را می‌توان به راهی برد که یکسره در خدمت تامین صلاح و مصالح آدمی باشد نه فقط وجود دارد بلکه چون خوشایند طبع ما است به آسانی آن را می‌پذیریم هرچند که حتی یک مورد را نتوانیم نشان دهیم که عاملی از خارج مسیر علم را تغییر داده باشد. در این باب اختلاف و بحث به جایی نمی‌رسد.

هرکس می‌گوید علم و تکنولوژی را می‌توان به راهی که اخلاق حکم می‌کند، آورد و آن را در عین حال وسیله رفاه مادی و کمال معنوی قرار داد باید حسن نیت او را ستود و از او خواست که خود تا می‌تواند ادای این وظیفه بزرگ را به عهده بگیرد نه اینکه فرمان بدهد که دیگران و دیگرانی که احتمالا خود را عاجز می‌دانند علم و تکنولوژی را منقاد دستورالعمل‌های خاص کنند. علمی که طبیعت را تصرف می‌کند هم ویرانگر است، هم سازنده. این تمنا که علم و تکنولوژی صرفا صلاح‌اندیش و آبادگر باشد تمنای خوبی است.

(و بازمانده سودای بهشت زمینی قرن هیجدهم اروپاست) اما محال به نظر می‌رسد. معهذا از اخلاق مهندسی نباید روگرداند. اگر این اخلاق بتواند پیشرفت‌های علم و تکنولوژی را از چشم‌انداز آینده و در نسبتی که با حوادث و پیشامدهای دیگر پیدا می‌کند در نظر آورد حداقل پیوندی میان اخلاق و علم پدید می‌آورد. اکنون اگر از ما بپرسند که آیا به درستی می‌دانیم که چه می‌خواهیم بشویم و در چه عالمی دوست داریم زندگی کنیم شاید پاسخی روشن نداشته باشیم. یکی از موجه‌ترین پاسخ‌ها همان است که آن اقتصاددان آلمان در نوشته‌یی به نام کوچک زیباست عنوان کرد کوچک زیباست. اما چرا کسی به سخن او گوش نکرد و به سوی زیبای کوچک یا کوچک زیبا نرفت. آیا همه اینها نشان آن نیست که تکنیک نه اینکه از نصیحت خوشش نیاید اصلا گوش نصیحت‌ نیوش ندارد. پس بهتر است آدمی به خود بازگردد و به فکر خویش باشد و به جایگاه و آینده خود در نسبت با تکنیک فکر کند و توقع نداشته باشد که جهان به میل و تمنای او سر فرودآورد اگر در شرایط کنونی آموزگاران اخلاق مهندسی نمی‌توانند تصویری از گردش چرخ جهانی طراحی کنند و به همکاران‌شان بیاموزند که در مواقع خاص چگونه به نتایج و آثار خوب و بد کارهایشان را پیش‌بینی کنند و در مورد آنها تصمیم بگیرند باید آموزش‌های خود را کمال ببخشند. آموختن مشهورات اخلاق خوب است اما کار جهان با آن به صلاح نمی‌آید.

اخلاق مهندسی در قدم اول باید بتواند خوی تواضع در مخاطبانش پدید آورد یا اگر این خوی وجود دارد آن را راسخ‌تر کند. اخلاق مهندسی باید مهندسان را متذکر سازد که در عالم کنونی کارشان، دگرگون‌ساز نظم زندگی است و این گاهی مفید و سازنده است و گاهی مضر و ویرانگر. پس خوب است که ملتفت آثار و نتایج کار خود باشند. همین تذکر و خودآگاهی جان را صفا می‌دهد و حتی در بهبود کار علمی- تکنیکی اثر می‌گذارد آدمی بسیار خودبین و مغرور شده است. اخلاق باید بتواند این خودبینی و خودرایی را که با جان آدمی درآمیخته است درمان کند. آیا اخلاق مهندسی می‌تواند پادزهر بلای جانفرسای خودبینی و غرور باشد.

این یادداشت بخشی از یادداشت‌های سخنرانی در کنفرانس آموزش مهندسی در دانشگاه صنعتی شریف است

رضا داوری‌اردکانی

رییس فرهنگستان علوم