۵۰ سال حضور انسان در فضا

عصر فضا ۴ اکتبر ۱۹۵۷ با پرتاب ماهواره اسپوتنیک ۱ آغاز شد و ۴ سال بعد یوری گاگارین ـ فضانورد روس ـ نخستین سفر به مدار زمین را محقق کرد

عصر فضا ۴ اکتبر ۱۹۵۷ با پرتاب ماهواره اسپوتنیک ۱ آغاز شد و ۴ سال بعد یوری گاگارین‌ ـ فضانورد روس ـ نخستین سفر به مدار زمین را محقق کرد. از همین رو، امسال، پنجاهمین سالگرد حضور انسان در فضا جشن گرفته می‌شود. «۵۰ سال پرواز فضایی سرنشین‌دار» نامی است که به عنوان شعار هفته جهانی فضای سال ۲۰۱۱ برگزیده شده است.

این عنوان، برگزارکنندگان، شرکت‌کنندگان و مشتاقان فضا را ترغیب می‌کند که به بازتاب سفرهای فضایی بشر در ۵۰ سال گذشته پرداخته، برنامه‌ها و طرح‌های بلندپروازانه خود را برای حضور در فضا طی دهه‌های آتی بیان کنند. مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به دلیل اهمیت روزافزون فضا و فناوری فضایی، دسامبر ۱۹۹۹ طی تصویب قطعنامه‌ای روزهای ۴ تا ۱۰ اکتبر مصادف با ۱۲ تا ۱۸ مهرماه را هفته جهانی فضا نامید. دلیل تعیین این تاریخ، بزرگداشت ۲ نقطه عطف در حوزه دسترسی به فضاست؛ ۴ اکتبر ۱۹۵۷، اولین ماهواره ساخت بشر به فضا پرتاب و دروازه‌های فضا به روی ذهن کنجکاو بشر گشوده شد و ۱۰ اکتبر ۱۹۶۷، قوانین مربوط به فعالیت کشورها در حوزه کشف و بهره‌برداری صلح‌آمیز از فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی امضا شد.

● هفته جهانی فضا

هفته جهانی فضا (WSW) مراسمی است که هر ساله از ۴ تا ۱۰ اکتبر از سوی مجمع عمومی سازمان ملل به عنوان جشن بین‌المللی علم و فناوری فضایی و سهم آن در بهبود شرایط زندگی بشر برگزار می‌شود. مراسم این هفته از سوی اداره امور فضای ماورای جو سازمان ملل و با حمایت انجمن هفته جهانی فضا ـ که تشکیلاتی غیر دولتی است ـ هماهنگ می‌شود.

هفته جهانی فضا را می‌توان بزرگ‌ترین رویداد مردمی زمین در ارتباط با فضا دانست. در این هفته، مردم راجع به فواید حاصل از فضا آموزش می‌بینند و کودکان به فراگیری علوم فضایی و توجه به آینده تشویق می‌شوند. هفته جهانی فضا فرصتی برای دولت‌هاست تا دستاوردها و فعالیت‌های فضایی خود را به اطلاع مردم برسانند. تشویق مردم به مشارکت در فعالیت‌های مرتبط با فضا از مهم‌ترین دستاوردهای این هفته به شمار می‌رود. این موضوع منجر به جلب حمایت‌ عمومی از برنامه‌های فضایی و ترویج راه‌اندازی نهادهای مرتبط با فضا خواهد شد.

به طور کلی، اهداف سازمان ملل از انتخاب هفته جهانی فضا شامل آموزش مردم نقاط مختلف جهان راجع به فواید حاصل از فضا، رونق استفاده از فضا برای توسعه اقتصادی پایدار، جلب حمایت‌ عمومی از برنامه‌های فضایی، تشویق کودکان به فراگیری و توجه به آینده، ترویج راه‌اندازی نهادهای مرتبط با فضا در نقاط مختلف دنیا و در نهایت، جلب همکاری‌های بین‌المللی برای آموزش و امداد فضایی می‌شود. تمام کشورهای عضو با در نظرگرفتن اهداف فوق، همه ساله برنامه‌های متنوعی در این زمینه ترتیب می‌دهند که از آن جمله می‌توان به برگزاری جشنواره‌ها، چاپ تمبرهای یادبود، طراحی پوستر، نشر کتب مربوط به علوم و فناوری فضایی و برگزاری نمایشگاه‌ها اشاره کرد.

برگزاری مسابقات نقاشی و داستان نویسی برای گروه‌های مختلف سنی کودکان و نوجوانان، برپایی نمایشگاه‌های علوم فضایی برای بازدید عموم و بویژه دانش‌آموزان و سخنرانی دانشمندان و متخصصان این حوزه از دیگر برنامه‌های متداول این هفته است. اطلاع‌رسانی درباره اهمیت تحقیق و پژوهش فضایی سطح دانش عمومی را بویژه در کودکان، نوجوانان و جوانان افزایش می‌دهد و راه را برای پیشرفت و توسعه هر چه بیشتر این فناوری می‌گشاید. در نهایت، توسعه فناوری فضایی و کاربردهای گسترده آن در زندگی بشر امروز به بهبود کیفیت زندگی مردم خواهد انجامید.

● نقش ایران در انتخاب هفته جهانی فضا

یونی‌اسپیس، کنفرانسی مربوط به استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو است. در سومین دوره این کنفرانس ـ که سال ۱۹۹۹ در وین اتریش برگزار شد ـ برای استفاده از فناوری فضایی به منظور ارتقای سطح زندگی حال و آینده بشر تاکید و فعالیت‌هایی در این باره پیشنهاد شد. یکی از پیشنهادها انتخاب یک روز در سال به عنوان روز فضا بود. این پیشنهاد مورد پذیرش کنفرانس یونی‌اسپیس ۳ قرار گرفت، اما درباره تاریخ آن بین ۴ اکتبر و ۱۰ اکتبر میان کشورها اختلاف‌نظر وجود داشت. کنفرانس به مدت ۲ روز به بحث در این باره پرداخت تا بتواند جمع‌بندی لازم را در این زمینه داشته باشد. پیشنهاد هیات جمهوری اسلامی در آن جلسه، انتخاب هفته فضا بین این دو تاریخ به جای روز فضا بود. با طرح این پیشنهاد، جلسه از بن‌بست خارج شد و هفته جهانی فضا به تصویب یونی‌اسپیس ۳ رسید.

● شعار هفته جهانی فضا

موضوع هفته جهانی فضا در هر سال، برگزار‌کنندگان مراسم را درباره برنامه‌هایشان در مسیر خاصی هدایت می‌کند. برای هفته جهانی فضای امسال ۳ شعار فضا و امنیت، ۵۰ سال پرواز سرنشین‌دار و رویا در برابر بهره‌وری به دفتر امور فضایی سازمان ملل پیشنهاد شد.

در نهایت به خاطر رشد روزافزون سفرهای فضایی سرنشین‌دار از جانب کشورهای مختلف و اهمیت توسعه فناوری های مربوط به آن، شعار دوم برگزیده شد.

نخستین پرواز بشر به فضا ۵۰ سال پیش ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ رخ داد، هنگامی که یوری گاگارین فضانورد شوروی سابق درون فضاپیمای وستوک ۱ به مدت ۱۰۸ دقیقه یک دور اطراف کره زمین چرخید. موشک پرتابگر این فضاپیما را سرگئی کورولیوف، دانشمند روس طراحی کرده و ساخته بود.‌ تا پیش از سال ۲۰۱۰، انجام ماموریت‌های سرنشین‌دار تنها در اختیار روسیه، ایالات متحده و جمهوری خلق چین بود. اخیرا کشورها و سازمان‌های فضایی دیگری آغاز برنامه سرنشین‌دار خود را اعلام کرده و با فناوری بومی خود در مسیر دستیابی به آن هستند. ازجمله این کشورها هند (ISRO)، اکوادور (EXA)، ژاپن (JAXA)، جمهوری اسلامی ایران (ISA) و مالزی (MNSA) را می‌توان نام برد.

فضاپیما و پایگاه هایی که هم‌اکنون برای انجام پرواز سرنشین‌دار استفاده می‌شود. شامل ۴ بخش می‌شوند:

۱) فضاپیمای سایوز و پرتابگر سایوز ـ پایگاه پرتاب بایکونورکازمودروم

۲) شاتل فضایی ـ مرکز فضایی کندی (پایان ماموریت در ماه ژوئیه امسال)

۳) ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) که در مدار مونتاژ شده و خدمه آن با دو فضاپیمای نامبرده به مدار منتقل می‌شوند.

۴) فضاپیمای شنژوی چین با موشک پرتابگر لانگ مارچ ـ مرکز پرتاب ماهواره جی‌کوآن

البته از نظر تاریخی فضاپیماها و پایگاه‌های دیگری نیز برای پرتاب انسان به فضا استفاده شده‌اند:

وستوک، مرکوری، وشکود، اکس ۱۵، ایستگاه فضایی سالیوت، ایستگاه فضایی آلماز، ایستگاه فضایی اسکای لب، ایستگاه فضایی میر و اسپیس شیپ وان ازجمله آنها هستند.

دلیل انتخاب عنوان امسال هفته جهانی فضا به نام ۵۰ سال پرواز فضایی سرنشین‌دار، افزایش تاثیرگذاری هفته جهانی فضا روی افراد بشر از هر قشر و دسته‌ای است. افزون بر این، هفته جهانی فضا با استفاده از یک شعار واحد جهانی بر آن است تا وحدت و هماهنگی سراسری و منحصر به فردی را در زمینه فضا طی این هفته میان برگزارکنندگان ایجاد کند. شعار این هفته از سوی هیات مدیره انجمن هفته جهانی فضا و با هماهنگی کامل اداره امور فضای ماورای جو سازمان ملل برگزیده شده است.

از همین رو، کمیته هماهنگ‌کننده مراسم هفته جهانی فضا از تمامی برگزارکنندگان خواسته است برنامه‌های خود را به‌گونه‌ای ساماندهی کنند که شعار هفته جهانی در تمامی برنامه‌هایشان متبلور باشد و در عین حال این موضوع در همه جنبه‌های تبلیغی و انتشاراتی طی این هفته دیده شود.

● هفته جهانی فضا در ایران

کشور ما که در انتخاب هفته جهانی فضا نقش بسزایی داشت، از همان ابتدا فعالیت‌های کم و بیش گسترده‌ای را در این باره در کشور به انجام رسانده است. از نخستین سال برگزاری هفته جهانی فضا ـ یعنی سال ۲۰۰۰ ـ مرکز سنجش از دور ایران به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران در مراسم بین‌المللی هفته جهانی فضا و مجامع مرتبط با فعالیت‌های فضایی به طور رسمی شرکت کرده و حضور کشورمان را به عنوان یکی از طرفداران و پیشگامان برگزاری هفته جهانی فضا حفظ نموده است. از سال ۱۳۸۴ فعالیت‌های مرکز سنجش از دور و مراکز تحقیقات ماهواره‌ای کشور و تشکیلاتی که در زمینه مخابرات فعالیت می‌کردند، به مجموعه تازه تاسیس سازمان فضایی ایران منتقل شد. از آن پس، سازمان فضایی ایران بانی و هماهنگ‌کننده ملی برگزاری مراسم هفته جهانی فضاست. تمام سازمان‌ها و نهادهای خصوصی، دولتی و نهادهای غیرانتفاعی و حتی افراد و شهروندان عادی می‌توانند در برگزاری برنامه‌های این هفته نقش داشته باشند. امسال نیز همزمان با سراسر دنیا، ویژه‌برنامه‌های هفــته جهانی فضا از ۱۲ تا ۱۸ مهر‌ماه در کشورمان برگزار می شود.

فعالیت‌هایی که مراکز فضایی کشور ازجمله سازمان فضایی ایران در طول هفته جهانی فضا در کشور انجام می‌دهند، متنوع است. در این خصوص همه‌ساله مسابقات نقاشی، قصه و مقاله‌نویسی و مجسمه‌سازی برای رده‌های سنی کودک و نوجوان برگزار و همچنین در همایش‌ها و سمینارهای مختلف، مقالاتی درخصوص فضا و فناوری فضایی ارائه می‌شود. انتشار تمبر و پوستر خاص هفته جهانی فضا و همچنین به‌کارگیری رسانه‌های گروهی کشور در به نمایش درآوردن اهمیت حیاتی کاربردهای فناوری فضایی در امر توسعه و پیشرفت جامعه، از دیگر فعالیت‌هایی است که همه ساله در طول این هفته در کشور انجام می‌گیرد.

تجربه کوتاه چند ساله هفته جهانی فضا نشان داده است برگزاری سالانه مراسم این هفته در سطح ملی و بین‌المللی در ارتقای سطح فرهنگ و بهبود شرایط زندگی مردم با استفاده از علوم و فناوری فضایی موثر بوده است.

محمد معتضدی

پژوهشگر پژوهشکده تحقیقات فضایی