درباره غزل معروف حافظ

معاشران گره از زلف یار باز كنید
این مصراع اول غزل معروفی از حافظ است كه مصراع دومش راهمیشه این طور شنیده بودیم
شبی خوش است بدین قصه اش دراز كنید

معاشران گره از زلف یار باز كنید

این مصراع اول غزل معروفی از حافظ است كه مصراع دومش راهمیشه این طور شنیده بودیم:

شبی خوش است بدین قصه اش دراز كنید

تا اینكه نخستین بار دكتر پرویز ناتل خانلری در سال ۱۳۲۸ در مقاله ای در مجله یغما۱ و سپس در سال ۱۳۳۷ در رساله ای با عنوان چند نكته در تصحیح دیوان حافظ كه همراه چاپ تازه ای براساس نسخه نو یافته ای از دیوان حافظ منتشر كرده بود در صحت این ضبط تشكیك كرد و گفت كه مصراع دوم به این صورت صحیح است:

شبی خوش است بدین وصله اش دراز كنید

زیرا، بنابر گفته او: «زلف با قصه ربطی ندارد و قصه سرایی موجب آن می شود كه شب كوتاه بنماید نه دراز. در سه نسخه [اساس چاپ] ما مصراع دوم چنین است شبی خوش است بدین وصله اش دراز كنید یعنی زلف یار را كه در سیاهی و درازی همجنس شب است به شب پیوند كنید تا شب دراز شود.»۲ چند سال بعد خانلری در چاپ كامل تری از دیوان حافظ به صراحت نوشت كه «قصه غلط و وصله درست است»۳ ضبط بیت در این چاپ جدید براساس ۱۰ نسخه كهن است كه از آنها ۵ نسخه «وصله» دارد و بقیه نسخه ها چیزهای دیگر و «قصه» فقط در یك نسخه آمده است كه همان چاپ معروف قزوینی ـ غنی است. خانلری در این چاپ جدید این نكته را هم اضافه كرده بود. «كلمه وصله به معنی زلف عاریه است. و این مضمون یعنی پیوند زلف به شب برای دراز كردن آن در شعر فارسی سابقه دارد.» خانلری درچاپ مجددی از دیوان حافظ (معروف به «چاپ خانلری») كه با ملحقات مفصل در ۱۳۶۲منتشر شده است. صحت كلمه «وصله» (به ضم «واو» و به معنای «زلف عاریه») را باز هم تأكید كرده است. ۴این نكته از آن زمان تاكنون در نشریه ها و كتاب های مختلف و بسیاری از چاپ های جدید دیوان حافظ بحث های مفصل برانگیخته و به قول فرانسوی ها «مركب بسیار جاری كرده است»۵ و اینك نگارنده نیز می خواهد بحث دیگری بر آن بحث های متعدد بیفزاید.

چاپ های دیگر دیوان حافظ

در چاپ های دیگری از دیوان حافظ كه پس از چاپ خانلری با تصحیح مجدد براساس نسخه های خطی نویافته منتشر شده است ضبط مصراع دوم به قرار زیر است:

چاپ سلیم نیساری، براساس ۴۳ نسخه خطی قرن نهم۶ شبی خوش است بدین وصله اش دراز كنید(غزل ۲۲۱)

در مقدمه كتاب چنین آمده است. «از مجموع ۳۵ نسخه كه این غزل را دارند تنها در سه نسخه كلمه قصه نوشته شده است و شمار اكثر نسخ با ضبط وصله تأكید بیشتری را نمایان می سازد. اگر فرض شود كه ضبط نسخ اولیه هم قصه بوده دلیلی به نظر نمی رسد كه اكثر كاتبان خواسته باشند این كلمه ساده و مناسب را به كلمه وصله تغییر بدهند.»(ص ۱۲- ۱۳).

دلیل محكمی است، ولی چرا در چاپ بعدی همین كتاب «قصه» آمده است؟

چاپ سلیم نیساری براساس ۴۸ نسخه قرن نهم ۷شبی خوش است بدین قصه اش دراز كنید (غزل ۲۲۰)

مشخص نشده است كه «قصه» در چند نسخه آمده است. ولی به فرض آنكه نسخه های افزون تر این چاپ برای چاپ قبلی همه همین ضبط را آورده باشند باز هم اكثریت با «وصله» است.

چاپ سایه، براساس ۳۱ نسخه قرن نهم: ۸ شبی خوش است بدین وصلتش دراز كنید (غزل ۲۳۷)

مشخص نیست یا من نتوانستم مشخص كنم كه «وصلت» در چند نسخه آمده است.

چاپ بهاءالدین خرمشاهی براساس ۳ نسخه كهن خطی: ۹شبی خوش است بدین قصه اش دراز كنید (غزل ۲۴۴)

«قصه» در ۲ نسخه و «وصله» در یك نسخه از سه نسخه اساس مصحح آمده است

چاپ رشید عیوضی براساس ۸ نسخه كهن خطی ۱۰شبی خوش است بدین قصه اش دراز كنید(غزل ۲۳۸)

«وصله» در ۵ نسخه و «قصه» فقط در یك نسخه از ۸ نسخه اساس مصحح آمده است.

بحث و بررسی

پس از انتشار چاپ خانلری در كتاب ها و مقاله های بسیاری كه كلاً یا جزئاً به بحث درباره شعر حافظ پرداخته اند احیاناً مسئله «قصه» یا «وصله» نیز مطرح شده است كه در ذیل به بعضی از مهم ترین آنها اشاره می كنم.

---