از بدر تا هلال

نگاهی به نمایش ”در قاب ماه” نوشته حمیدرضا آذرنگ به کارگردانی حسین مسافرآستانه

تئاتر و نمایش در عین آن‌که از اجزایی منفرد، مستقل و قائم به ذات تشکیل می‌شود، در همان حال هنری است ترکیبی و به همان اندازه که کار روی هرکدام از اجزای نمایش اهمیت دارد، تاکید کارگردان بر هماهنگ و همسو کردن این عوامل نیز مهم است.

در "قاب ماه" چه در حوزه نمایشنامه و چه در حوزه اجرا از اجزایی بسیار قدرتمند تشکیل شده است. از دیالوگ‌های سرشار از شاعرانگی متن گرفته تا پرداخت غیرمستقیمش به رویداد کربلا و در‌آمیختن تخیل با واقعیت‌های تاریخی. در حوزه اجرا نیز می‌توان به عناصری چون تصویرسازی‌های بدیع، استفاده از تکنیک‌های چند رسانه‌ای و ریتم و ضرباهنگ مناسب اشاره کرد.

بالاخص آنچه به کارگردانی مسافر آستانه ارزشی دوچندان می‌بخشد، ترکیب‌بندی‌های چند لایه و پراکنده کردن بازیگران در تمام نقاط صحنه است.

در کنار تمام این عوامل، مسافر موفق می‌شود در طراحی حرکات موزون نمایش‌ آن را کاملاً به سمت و سوی عربی برده و بالاخص در حرکاتی که با شمشیر انجام می‌گیرد، این امر کاملاً مشهود است.

در کنار تمامی این جاذبه‌ها که "در قاب ماه" را به عنوان یک نمایش موفق مذهبی جلوه می‌‌دهد باید به استفاده خلاقانه مسافر از صحنه اشاره کرد؛ چرا که وی در غالب لحظات اجرا صحنه نمایشش را از دکورهای حجیم‌ و سنگین تهی می‌کند و مجال بیشتری برای یک بازی‌ رها و آزاد به بازیگرانش می‌دهد. همین نکته باعث می‌شود بازیگران این نمایش و یا لااقل بازیگران اصلی نمایش بازی قابل قبول و موفقی ارائه دهند.

از دیگر عواملی که تاثیری به‌سزا در فضاسازی نمایش دارد، موسیقی است که توسط سعید ذهنی به خوبی فضاهای غم و شادی و حماسه را در اجرا خلق می‌کند.

دست‌ آخر باید به استفاده خلاقانه مسافر‌آستانه از تکنیک‌های نمایش ایرانی اشاره کرد، همچون استفاده از پرده‌های واقعه کربلا که در پرده‌خوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اجرای مسافر آستانه با پروجکشن تبدیل به یک پس‌زمینه برای اجرا می‌شود.

اما با وجود تمامی این عناصر که می‌بایست از اجرای "در قاب ماه" اجرایی قدرتمند و تاثیرگذار خلق کند، در عمل چنین اتفاقی نمی‌افتد. و این پرسش را نزد مخاطب برجای می‌گذارد که چرا با وجود چنین عوامل و عناصری که هرکدام در نوع خود برای خلق یک اجرای تاثیرگذار کافی به نظر می‌رسد، چنین اتفاقی نمی‌افتد؛

پاسخ به این پرسش را باید در همان نکته‌ای جستجو کرد که در آغاز بحث بدان پرداختیم و آن عامل مهم ترکیب در نمایش است؛ چرا که مسافر آستانه موفق نمی‌شود تمامی این عوامل را در یک ترکیب هماهنگ و هارمونیک به کار ببرد.

اجرای او از یک سو سرشار از حرکاتی است که یادآور یک نمایش تجربی و مدرن است و از سوی دیگر در لحظاتی به شکل کامل فضای یک نمایش سنتی را برای مخاطب باز می‌سازد.

حرکات جمعی و موزون بازیگران گاه چنانکه اشاره شد یادآور فضای عربی نمایش و کاملاً همسو با فضای آن است و از سوی دیگر گاه به سوی طراحی و ساختار عربی میل می‌کند.

همچنان که در نمایشنامه اثر نیز گاه با دیالوگ‌های درخشان و شاعرانه مواجه می‌شویم و گاه به دیالوگ‌هایی کاملاً محاوره‌ای و روزمره می‌شنویم.

از یک‌سو شاهد بازی قدرتمند تعدادی از بازیگران هستیم و از سوی دیگر بعضی از بازیگران چنان خام و ناپخته ایفای نقش می‌کنند که سطح اجرا را کاملاً تنزل می‌دهند.

موسیقی اثر نیز که یکی از تاثیرگذارترین عوامل این اجرا است با همین دوگانگی مواجه می‌شود چرا که لحظاتی از اجرا کاملاً به سمت فضای غربی کشیده می‌شود و در لحظاتی دیگر فضای نوحه و روضه‌خوانی کاملاً آیینی به خود می‌گیرد. همچنان که در مورد موسیقی، این نکته را نباید از یاد برد که صدای موسیقی گاه آن‌چنان بر اجرا غلبه می‌یابد که یکسره صدای بازیگران را در خود محو می‌کند و بسیاری از دیالوگ‌های آنان را برای مخاطب گنگ و نامفهوم باقی می‌گذارد. از سوی دیگر حضور نوازندگان روی صحنه باعث می‌شود بخشی از توجه تماشاگر به آنان معطوف شود.

می‌توان سیاهه این تناقضات را در اجرای مسافر آستانه به راحتی پی گرفت؛ اما نکته مهم آن است که این تناقضات باعث می‌شود اجرا از هماهنگی لازم برخوردار نباشد و علیرغم پتانسیل‌های بالا و نقاط قوت فراوانی که در کار وجود دارد نتواند تاثیر لازم را بر مخاطب بگذارد.

اهمیت این تاثیرگذاری زمانی بیشتر آشکار می‌شود که در نمایش‌های مذهبی عموماً تاثیرگذاری حسی بر مخاطب نقش عمده‌ای را برعهده دارد و اینگونه نمایش‌ها بیش‌ از آنکه بر زیبایی بصری یا عوامل فنی و فرم اجرا تاکید داشته باشند، تاثیرگذاری از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است و به همین لحاظ شاید مسافر آستانه باید بیش از همه تمرکز خود را روی تاثیرگذاری حسی و به تبع آن هماهنگی و ترکیب معطوف می‌ساخت.

رحیم عبدالرحیم زاده