وقتی مطالعه کم است

بررسی مشکلا ت چاپ و نشر همزمان با روز قلم

روز قلم فرصتی است تا به بررسی میزان مطالعه کتاب که محصول قلم نویسندگان است، و مشکلات چاپ و نشر در ایران بپردازیم. سالهاست که کتابخوانی دیگر فقط یک ژست روشنفکری نیست، این روزها یکی از معیار های توسعه پایدار میزان دقایقی است که هر شهروند برای خواندن کتاب صرف می کند. این رقم هرچه بالاتر باشد نمادی از پیشرفت و توسعه یافتگی آن کشور است.

با کلی تلاش و انرژی، التماس و خواهش، برگزاری نشست و نمایشگاه و غیره و ذالک به گفته دولتی ها میزان مطالعه کتاب در ایران رسیده به ۸ دقیقه که همه می دانند اگر مطالعات درسی و روزنامه را از آن حذف کنند ۳۰ ثانیه هم نمی شود.این در حالی است که سرانه مطالعه در کشورهای پیشرفته دنیا بیش از ۴۵ دقیقه در روز اعلام شده است.

بنا به اعلام وزیر فرهنگ و ارشاد نزدیک به ۹ هزار مجوز انتشاراتی سال گذشته در کشور صادر و از این تعداد تنها ۳ تا ۴ هزار انتشاراتی فعال هستند. همچنین سال گذشته بیش از ۶۳ هزار عنوان کتاب توسط انتشاراتی های فعال در کشور تولید و چاپ شده و در اختیار کتاب خوانها قرار گرفته است که رقم قابل قبولی از این تعداد به کتابهای تعبیر خواب و طالع بینی، دنیای مرموز جن و... مربوط می شود.رتبه بعدی را کتابهای درسی و کمک درسی انواع و اقسام مراکز آموزشی از آن خود کرده اند و سایر کتاب ها با تیراژهایی بین ۲ تا ۴ هزار نسخته در رویایی ترین شکل ممکن روی دست نویسنده، ناشر و کتاب فروش ها باقی می مانند.

البته به دلیل بی میلی ما ایرانی ها به مدون کردن آمار و اطلاعات به دست آوردن رقم و عدد دراین زمینه نیز بسیار مشکل بوده و در بسیاری از موارد با تناقض هایی همراه است.

● شعر و رمان سخت مجوز می گیرند

به گفته مجید غلامی ناشر هرمزگانی یک سری از کتاب ها به خصوص شعر ورمان به راحتی مجوز دریافت نمی کنند و برخی از کتاب های شعری که در دست ناشران برای چاپ مانده بیش از ۱۰ ماه در انتظار مجوز وزارت ارشاد باقی می مانند ، گاهی هم اصلاحات پیشنهادی این وزارتخانه به قدری زیاد است که ناشران از چاپ کتاب منصرف می شوند.

ابوالفضل بیرقی مدیرعامل تعاونی ناشران استان مرکزی نیز در این باره گفت:از شعر استقبالی نمی شود ولی کتابهای روانشناسی و رمان در صدر فروش قرار دارند. متاسفانه فرآیند طولانی مجوز نشر وسلیقه ای برخورد کردن با داستان ها، معضل کتاب های رمان است که موجب بی رغبتی ناشران به انتخاب این کتاب ها می شود.

اما معاون فرهنگی جدید وزیر ارشاد اولویت خود را رفع مظلومیت از چهره فرهنگ عنوان کرد و درباره وضعیت صدور مجوز نشر گفت: زمان بررسی کتاب و صدور مجوز نشر کوتاه تر خواهد شد.

بهمن دری روز تودیع سمت جدیدش در جمع خبرنگاران با رد شایعات درباره تغییرات گسترده در این معاونت گفت: ما همین راه را ادامه می دهیم فقط سرعت و دقت را بیشتر می کنیم. وی تاکید کرد که زمان بررسی کتاب و صدور مجوز نشر کوتاهتر خواهد شد.

معاون فرهنگی وزیر ارشاد با اشاره به تصویب ضوابط جدید نشر توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: به زودی هیئت عالی نظارت بر کتاب را تشکیل می دهیم.

وی اولویت کاری خود در سمت معاون فرهنگی وزیر ارشاد رفع مظلومیت از چهره فرهنگ عنوان کرد و افزود:ما به صورت جدی فعالیتهای قرآنی را در معاونت پیگیری می کنیم و به زودی قبل از شروع ماه رمضان با ناشران داخلی ملاقات کرده مشکلات را بررسی می کنیم.

● دغدغه های نویسنده صد دانه یاقوت

کودکی همه بچه های ایران با نام مصطفی رحماندوست گره خورده است.او که ید طولایی دراین بازار بی رونق دارد معتقد است کتاب هایی که در روند بیمار اقتصاد نشر تولید می شوند، فرهنگساز نیستند و به کودکان، کتابخوانی و ایرانی بودن را آموزش نمی دهند، ناشران ایران برای کم کردن هزینه نشر به چاپ کتب ترجمه آن هم از نوع ضعیف، بازاری و عامه پسند روی می آورند. تعداد بالایی از افراد جامعه از طریق ادبیات کودک کسب در آمد می کنند،اما بازوی معنوی و اصلی این قشرکه شاعر و نویسنده است ، از این نظر در وضعیت بد و نامشخصی است. در واقع هم اکنون درایران این ناشر است که تعیین کننده اصلی درآمد نویسنده ، شاعر و تصویرگر است.

وی راست می گوید; زمانی که یک نویسنده نتواند ازنظر اقتصادی به چاپ کتاب هایش اکتفا کند خواه ناخواه برای گذران زندگی به بازاری نویسی و زیاده نویسی روی می آورد وحاصل آن، انتشار کتب نامناسب و سطح پایین خواهد بود; مشکلی که این روزها بسیار با آن درگیر هستیم.

در کشوری مانند کانادا حق التالیف به حدی کلان است که یک نویسنده با تالیف دوکتاب می تواند هزینه تمام زندگی خویش را تامین کند. در حالی که در کشور ما معروف ترین نویسنده ها نیز قادر نیستند از این حرفه امرار معاش کرده و مجبورمی شوند به کارهای دیگری روی بیاورند.

این نویسنده کتاب کودک ادامه داد: وزارت ارشاد نباید تمامی یارانه های گسترش کتاب را در اختیار ناشران قرار دهد. هم اکنون به ناشران امتیازاتی مثل وام، معافیت از مالیات،خرید بعد از چاپ و حتی وام خرید دفتر تعلق می گیرد در حالی که نویسندگان از این گونه امتیازات برخوردار نیستند.

در این مورد ظاهرا وزارت ارشاد از خواب به یکباره بیدار شده و گفته های این نویسنده را بعد از سالها مورد التفات قرار داده است چرا که یارانه کاغذ حذف، وامها معوق و هزینه های چاپ و نشر سیر صعودی یافته اند.

رحماندوست تصریح کرد: حاصل اقتصاد بیمار نشر، آسیب دیدن هویت ایرانی کودکان است. زمانی که در کشوری تالیف و تولید نویسندگان به چاپ نرسد، وقتی نویسنده از تالیف سود نبرد و چاپ کتب ترجمه بازاری سود آورتر باشد، تالیف جایگاه خود را از دست می دهد و صرفا مصرف کننده دیگران خواهیم شد. زمانی که ما تنها به کتب ترجمه روی بیاوریم دیگر نباید انتظار داشته باشیم که این کتب برای ما فرهنگ ایرانی تولید کنند. به عبارتی محصولی که اکنون به عنوان اثر ترجمه ای به دست کودک ایرانی می رسد، اثری است که ریشه در فرهنگ ایرانی و خانوادگی کودک ندارد، بلکه محصول فرهنگ بیگانه است که در آن علائق کودک ایرانی در نظر گرفته نشده است.

● نشر و مشکلاتش

نشر نیز به عنوان یکی از بازیگران اصلی این صحنه مشکلات زیادی دارد و وقتی تهران را به سمت هر یک از شهرستان های کشورترک می کنیم این مشکل چند برابر می شود. دادن مجوز زیاد به انتشاراتی ها یکی از مهمترین مشکلات در این زمینه است. داریوش نوید گویی، ناشر شیرازی برگزیده بیست و سومین نمایشگاه بین المللی کتاب در این باره گفت : بنا به اعلام وزیر فرهنگ و ارشاد نزدیک به ۹ هزار مجوز انتشاراتی سال گذشته در کشور صادر شده است که از این تعداد تنها ۳ تا ۴ هزار انتشاراتی فعال هستند.

وی ادامه داد: سال گذشته بیش از ۶۳ هزار جلد کتاب توسط انتشاراتی های فعال در کشور تولید و چاپ شد ، در حالی که همه سعی در بالا بردن آمار نشر دارند تنها مساله ای که درنظر گرفته نمی شود اختصاص ویترین یا همان کتابفروشی به این ناشران برای عرضه کتاب هایشان است . در حال حاضر شیراز بیش از ۱۰۰ ناشر داشته اما متاسفانه تنها ۱۰ تا ۱۲ مغازه مخصوص فروش کتاب در این شهرستان وجود دارد.

نویدگویی سرنوشت همه ناشرانی را که کتابفروشی ندارند محکوم به ورشکستگی دانست و افزود: در حال حاضر صنعت نشر کشور ورشکسته است و اگر ناشری کتابفروشی هم نداشته باشد به هیچ عنوان نمی تواند از پس هزینه هایی که برایش پیش می آید برآید و چیزی جز ضرر و زیاد و کلی بدهکاری نصیبش نمی شود.

● توزیع کننده ها دلالی می کنند

در این بازار پرهیاهو همه ناشران از توزیع گله ها دارند. مجید جاوید، ناشری از استان کرمان در این باره گفت:متاسفانه اصلا وضعیت توزیع خوب نیست. زمان پخش و فروش کتاب در استان ما بسیار طولانی است و کتاب بعد از توزیع مدتها طول می کشد تا به فروش برسد. قیمت پشت کتاب هم تقریبا مشخص است و ما نمی توانیم برای سوددهی در این قیمتها دست ببریم در نتیجه فروش کتاب مساله سود آوری برای ما نیست. تفاوت دیدگاه ناشران و پخش کننده ها نیز مزید بر علت است. به عبارتی دید ما فرهنگی و دید آنها اقتصادی است که این امر باعث می شود در خیلی از زمینه ها مشکل داشته باشیم.

امید تیموری، نویسنده زنجانی می گوید:ما ضعیف ترین توزیع را در سطح کشور داریم. البته فکر می کنم این مساله، مشکل همه شهرستانهای کشور باشد. قوی ترین توزیع کننده های کتاب در تهران هستند و برای دیده شدن حتما باید با آنها ارتباط برقرار کرد . این امر نه برای ما صرف دارد و نه برای آنها. آنها ترجیح می دهند کتاب های انتشاراتی های دولتی و بزرگ یا دانشگاهی را توزیع کرده وسودهای سرشاری را نصیب خود کنند.

داریوش نویدگویی ناشر شیرازی گفت: روش توزیع کتاب در کشور متعلق به ۵۰-۶۰ سال پیش است. با این روش برای هیچ یک از پخش کننده های کتاب به ویژه درتهران و شهرهای بزرگ ارسال کتاب به شهرها و روستاهای دور افتاده صرفه اقتصادی نداشته درنتیجه بسیاری از علاقمندان به کتاب در مناطق محروم کتاب را نمی بینند.لازم است متذکر شوم که خیلی زشت است که برای جا به جایی کتاب توزیع کننده ها از کارتن های سیگار خارجی ودرکنار سایر اقلام اقدام به حمل و نقل کتاب می کنند، این کار بی حرمتی به کتاب،نویسنده و فرهنگ مکتوب این کشور است.

و در آخر مسعود ویسی ناشر مازندرانی اظهار کرد: این روزها توزیع کتاب به مهمترین و اساسی ترین مشکل ناشران تبدیل شده است. در شهرستانها تعداد معدودی توزیع کننده وجود دارد که این عامل باعث شده است در مواردی آنها درصدی از ناشران گرفته و بازار را پر از کتاب های آنها کرده و به این ترتیب تبلیغ کتاب آنها را کنند.

حسینعلی پورمدنی ازانتشارات مرسل کاشان نیز گفت: قبلا" کاغذ،بخشی ازهزینه های کتاب را پوشش می داد که با حذف یارانه در سال ۸۵ بازار نشر دچار نوساناتی بیش از پیش شد. قیمت تثبیت نشده کاغذ، عرضه و تقاضا را دچار مشکلات کرد. البته ما انتظار داشتیم که همزمان با این حذف، سوبسیدهای حذف شده در بودجه های پخش تزریق شود. یک مساله دیگر این که قرار بود با خرید عمده کتاب ها از سوی هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور، عدالت در این زمینه اعمال شود! اما متاسفانه خرید ها روشن و واضح نبوده و اصولا اگر خریدی هم صورت بگیرد تعداد به قدری کم است که مشکلی از ناشران را حل نمی کند.

● حذف یارانه کاغذ

ناشر انتشاراتی موفق نوید شیراز با حذف یارانه کاغذ کاملا موافق است.او امیدوار است با حذف یارانه کاغذ پول آن را به کتاب و توزیع آن اختصاص دهند و معتقد است در این صورت کتاب مناسب با درآمد مردم وارد بازار می شود و به این ترتیب مردم کتاب را می خرند با یک تیر دونشان را زده ایم، هم سرانه مطالعه را افزایش داده ایم و هم از ورشکستگی ناشران جلوگیری کرده ایم.

وی می گوید:همچنین می توانند این بودجه را برای خرید کتاب و اختصاص آن به ادارات و مدرسه ها صرف کنند.در این میان یک واقعیت انکارناپذیر وجود دارد و آن این است که خواننده های اصلی کتاب در کشور ما را مردم کم درآمد و محروم جامعه تشکیل می دهند;باید کاری کرد تا کتاب راحت تر و با قیمت مناسب تر در اختیار آنها قرار بگیرد.

برخلاف او مجید غلامی ناشر هرمزگانی معتقد است حذف یارانه کتاب باعث ایجاد نوع خاصی از رانت در زمینه نشر شده است. وی می گوید:حذف این کمک دولتی از کاغذ برخی از ناشران را واداشته است تا برای جبران ضرر و زیان ها اقدام به تولید اضافه کتاب کنند. به عبارتی برخی ازناشران برای جبران هزینه های گزاف کاغذ، چاپ و زینگ، چند ده جلد کتاب بیشتر تولید کرده و با فروش آنها در بازار خسارت های وارده را جبران می کنند!

به هر حال بسیاری از کارشناسان امر نیز حذف یارانه های کتاب را باعث گرانترشدن این بسته های فرهنگی دانسته و آن را به شرطی مفید فایده می دانند که این کمکهای دولتی در بخشی دیگر از صنعت کتاب خرج شود.

● علت کتاب نخواندن از زبان مردم

این روزها حتی آنهایی که روزی از کتابخوان های حرفه ای بوده اند رغبتی به خواندن این محصول فرهنگی ندارند. گرانی کتاب، نیافتن کتابی که رغبت خواندن را زنده نگه دارد، مشغله های زیادی، فرصت کم، دغدغه های معاش و... دلایلی هستند که از سوی آنها مطرح شده است.

حمید.ه یکی از فعالان در عرصه رسانه می گوید: سه سال پیش حداقل ماهی دو کتاب می خواندم . هر کتابی را که به دست می گرفتم تا تمامش نمی کردم آرامش نمی گرفتم، هر شب تا نزدیکی های صبح مطالعه داشتم و این کار کمک زیادی به من می کرد اما در سال های اخیر مشغله های کاری برای به دست آوردن درآمد بیشتر جایی برای مطالعه باقی نگذاشته اند.

وی افزود: در چند سال گذشته تعداد کتابهایی که خوانده ام حتی به تعداد انگشتهای یک دست هم نمی رسد.

ساراطاهری نیز گفت : رشته من هنر است; برای به دست آوردن اطلاعات دراین زمینه نیاز زیادبه خواندن کتاب دارم اما نه اینکه دوست نداشته باشم بلکه کتابهای مورد نیازم به قدری گران هستند که باید چندماه پس انداز کنم تا بتوانم یکی از آنها را تهیه کنم. این کتاب ها جزو کتابهای کمیاب بوده و بیشتر کتابخانه های عمومی و تخصصی نیز آن را ندارند، دانشگاه هم یک جلد از آن راتهیه کرده و برای به دست آوردن آن باید ماه ها منتظر ماند. البته این کتاب ها کتاب های درسی و دانشگاهی نیستند .

وی ادامه داد:همه افراد اهل مطالعه که نباید رمان و شعر و تاریخ بخوانند. به نظر من آدمها باید در رشته ای که علاقه دارند شروع به مطالعه کرده و اطلاعات جانبی خود را در آن زمینه افزایش دهند اما متاسفانه در کشور ما پرداختن به این مقوله و به دست آوردن اطلاعات در آن بسیار گران تمام می شود. گویی هنر تنها عرصه ای است که ثروتمندان می توانند در آن بدرخشند.

به جز این افراد و آنهایی که می دانند چه چیزی را دوست دارند بخوانند و می دانند چرا نمی توانند مطالعه کرده و به دلخواه خود برسند، گروه کثیری از افرادکه در همه گروه های سنی قرار گرفته اند نمی دانند چه چیز را دوست دارند و باید بخوانند.

محسن ۱۸ ساله مطالعه نمی کند، علت را که می پرسم می گوید: نمی دانم ، خوب چی بخونم ....

مریم ۱۴ ساله کتاب خواندن را دوست ندارد و ترجیح می دهند کارتون اش را نگاه کند. می گوید: الان همه این فیلم ها و کارتون ها از روی داستانها نوشته می شوند، دیدن آنها هم مثل خواندن کتاب است با این تفاوت که وقت کمتری می برد.

کیان ۲۷ ساله ، نه وقت دارد ، نه حوصله نه رشته و زمینه ای که اصلا خواندن به دردش بخورد ..... او می گوید بعد از دوران دانشگاه حتی یک خط مطالعه نکرده است.

● چه باید کرد؟

در حال حاضر درکشورهای اروپایی با همه پیشرفتهای علمی و وفور کتاب و دسترسی آسان به کتابهای الکترونیکی به تازگی دستگاهی ساخته شده است که هر کتابی را در کمتر از ۵ دقیقه صحافی کرده و در اختیار متقاضی قرار می دهد.این دستگاه در بیشتر مراکز عمومی تعبیه شده و مورد استفاده قرار می گیرد که نشان از ارزش و تقدس مطالعه کتاب بین مردم آن سرزمین ها دارد.

جامعه شناسان بر این باورند که ایجاد انس با مطالعه به دوره قبل از ۳ سالگی باز می گردد و خانواده ها از آن دوران می توانند فرزندان خود را به کتاب خواندن تشویق کرده و عادت دهند. به طور حتم فردی که از اولین سالهای زندگی با این مقوله آشنا شود در آینده نه تنها رغبت زیادی به مطالعه دارد بلکه به خوبی می داند چه چیز را و چرا باید بخواند.

نویسنده : روشنک محمدی